Текст книги "Гісторыя Ролянда"
Автор книги: Піліп Ліпень
Жанр:
Разное
сообщить о нарушении
Текущая страница: 21 (всего у книги 22 страниц)
110. Зь ліста Толіка. Пра ісьціну
<...> Ісьціна ісьцінай, але Плятон мне сябар – так вучыў нас тата.
А яшчэ даражэйшыя – брацікі.
Як вы там? Ці спазналі ісьціну? Ці ўспамінаеце пра мяне здалёку? <...>
111. Гісторыі заліцістай сталасьці. Пра Гадзілу
Раней Хуліё ніколі ня бачыў Гадзілу так блізка. Зараз яна ціхамірна спала, утульна ўладкаваўшыся ў разломе сьцяны Токіё Таўэр і выставіўшы вонкі сваю неабсяжную сьпіну. Хуліё загадаў Куміко чакаць унізе й нічога не распачынаць, а сам асьцярожна ўзьлез на гіганцкі хвост і, прыгнуўшыся, стаў падымацца па сонным целе. Высокі бок наперадзе мерна ўздымаўся і ападаў. Дасягнуўшы рэбраў, Хуліё спыніўся, сеў на кукішкі. Дагэтуль яму здавалася, што скура Гадзілы павінная быць грубая, шурпатая, ледзь не скамянелая, і цяпер ён дзівіўся на ейную прыемную цёплую пругкасьць. «Які я мужык аднак, наўпрост у ботах... Зьняць можа... Добра, здаецца чыстыя...» Расстаўляючы ногі дзеля ўстойлівасьці шырэй, ён пераадолеў хісткі бок і, мякка ступаючы, рушыў па шыі. Пад матава-бледнай скурай пульсавала блакітная жылка, і Хуліё нахіліўся, правёў па ёй пальцам. «Зусім як у Толіка на скроні... А ў Коліка такія пад каленкамі...» Хуліё адчуваў, як у ягоных грудзях расьце хваляваньне. Твар Гадзілы быў асабліва пяшчотны, над ім лунаў лёгкі водар жаноцкасьці і паўдзённага сну. «Хуліё-сан! Хуліё!» – даляцеў зьнізу тоненькі голас Куміко. «Дурнічка», – паморшчыўся Хуліё і нагнуўся да кутка вуснаў Гадзілы. Пунсовыя, пульхныя, такія блізкія. Гадзіла ледзь чутна прашаптала нешта ўва сьне. Хуліё апусьціўся на калені, здымаючы зь сябе кашулю, лёг. Спражка здрадніцкі бразнула. Бліжэй, бліжэй, яшчэ бліжэй. Здаецца, яна адчувае. Але як пяшчотна! Яшчэ, яшчэ, вось так...
112. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра Політэхнічныя Слоўнікі
– Ведаеце, дзеткі, колькі працы на іх пакладзена? – казаў тата асаблівым голасам, адкрываючы адзін з політэхнічных слоўнікаў і пагладжваючы тонкія старонкі маршчакаватымі пальцамі. – Каб зрабіць аркушы, кітайцы раньняй-раньняй вясной пачынаюць гадаваць рыс, басанож у ледзяным сьнезе. Калі рыс вырастае, яго вараць у кашку і раскочваюць у аладку, вельмі-вельмі тоненькую. Потым пасыпаюць сольлю і сушаць пад сонцам.
– А навошта сольлю, тата? – пытаўся Толік.
– Каб чарвячкі не завяліся, сынку. І вось калі высахне рысавая аладка, яе наразаюць на аркушыкі. А пакуль кітайцы наразаюць, кітайкі зьбіраюць: чарніцы, ажыны, парэчкі й ціснуць зь ягадаў сок на чарніла. Потым самы разумны кітаец бярэ жалезныя літаркі, мачае іх у чарніла і аддрукоўвае на старонках. Гэта сама важная праца, бо памыліцца ані ў водным слове нельга.
– А скуль кітаец ведае па-нашаму, тата? – зьдзіўляўся Колік.
– Ён мае такі адмысловы ўзор, сыночак. Называецца эталён. Ён глядзіць у эталён і падбірае патрэбныя літаркі. Бачыш, як раўнюсенька? – тата вёў пазногцем па радку. – Гэтаму доўгія гады вучацца. А потым трэба сшыць старонкі, каб атрымалася кніга. Бачылі, як цукровую вату робяць? Вось і нітачкі гэтак сама робяць, толькі ня з цукру, ён крохкі, а з бульбянога крухмалу. Калі кніга сшытая, згушчаюць агурочны сок і атрымліваюць элястычную скурку. Са скуркі робяць вокладку. Таму што бяз вокладкі Слоўнік зматлашыцца хутка.
– Значыцца, Слоўнік ядомы, тата? – здагадаўся Валік.
– Так, сынок. Толькі трэба пільнаваць і ня даць яму разварыцца. Хочаце паспрабаваць? Тады давайце спрытна! Валік, бяжы па ваду, Колік, цягні са склепа казан, Толік, нарві кропчыку, Хулі, чысьці моркву, Ролю, запальвай агонь. Да мамінага прыходу якраз пасьпее!
113. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра чараўніцтва
У канцы вясны і пачатку лета ў нас зьяўлялася шмат новых людзей – коміваяжоры, рамесьнікі, артысты, прапаведнікі, музыкі, тэрапэўты – яны ішлі сэзонным шляхам праз наша месца на поўнач, кожны па сваёй асабістай патрэбе. Стомленыя й галодныя, яны зазіралі загарэлымі тварамі да нас цераз плот, і мы часта пускалі то аднаго, то іншага адпачыць і падсілкавацца, у абмен на апавяданьні пра далёкія краіны і незвычайныя прыгоды. Аднойчы мы прывячалі ў сябе чалавека, які назваўся чараўніком. «Ты штукар?» – удакладнілі мы. «Не, я менавіта чараўнік». Насаты, чорнавалосы, у кашулі са стаячым каўняром і шырокіх джынсах, ён зь вялікім задавальненьнем піў квас і паглынаў мамчыны кексы, адкусваючы адразу па палове. Мы папрасілі яго прадэманстраваць сваё мастацтва, і ён не адмовіўся, але папярэдзіў, што чараўніцтва патрабуе вялікіх выдаткаў энэргіі, і яму трэба будзе зьесьці шмат тлустага. Сама тлусты ў нас на кухні аказаўся гарчычны алей, і чараўнік, уздыхнуўшы, спытаў хлеба – бо проста алей не палезе. Ён адпіваў глыток алею, закусваў чорным хлебам і зноў стаічна глытаў. Ён адолеў два кубкі і сказаў, што больш ня здолее – і зараз ужо як атрымаецца, так атрымаецца. Чараўнік доўга выціраў рот сурвэткай, быццам мяркуючы, а потым паклаў перад сабой алюмініевую лыжку й пачаў рабіць над ёй складаныя магічныя пасы. Было бачна, што яму няпроста: на скронях успучыліся вены, на лобе выступіў пот. Праз хвіліну ці дзьве лыжка здрыганулася, і ейны пярэдні край стаў скрыўляцца, хвалявацца, зазубрывацца. Мы зразумелі, што лыжка хутка ператворыцца ў відэлец, і радасна запляскалі ў ладкі. Але чараўнік болей ня мог, ягоныя рукі ўпалі, і ён зьнясілена адкінуўся на сьпінку крэсла.
– А што ты яшчэ ўмееш? – мы тузалі яго за рукаў, не даючы аддыхацца.
Ён стомлена паціснуў плячом.
– Нічога.
– Толькі відэлец?
– Так.
– І ўсё?
– Усё.
– Але які ў гэтым толк?
– Ніякага. У сапраўдным чараўніцтве ніколі няма толку. А калі толк раптам зьяўляецца, дык чараўніцтва зьнікае. Вось як, дзеткі.
Мы запытальна паглядзелі на тату, і яны паважна кіўнуў, пацьвярджаючы словы чараўніка.
114. Гісторыі заліцістай сталасьці. Пра фатаграфію
Аднойчы, калі мы пілі кампот, мой брат Валік падняўся з-за стала і голасна заявіў: я глыбока пагарджаю фатаграфіяй як мастацтвам. Гэта было крыху нечакана, і мы асьцярожна спыталі – чаму?
– Таму што гэта мастацтва пасыўных назіральнікаў, ня здольных на стварэньне. Мастацтва выбраць прастакутны кавалачак быцьця і націснуць кнопку! Мастацтва рассунуць рукі й ногі! Мастацтва пражэктараў і ліхтарыкаў! Мастацтва рабіць мноствы копіяў у надзеі, што на адной зь іх складзецца ўдалая кампазыцыя! Вартая жалю маладушнасьць, якая імкнецца да бяспройгрышнасьці. Мастацтва вытрымкі й дыяфрагмы! Мастацтва крадзяжу ў прыроды. Чуеце? Усе фатографы – дробныя зладзюжкі! Нават дызайнэры і архітэктары, нізкія рамесьнікі, і тыя ствараюць. А гэтыя?
– Але Валік, пачакай, а як жа...
Мы сталі зьбірацца з думкамі, каб годна запярэчыць яму. Мы ўсе любілі фатаграфію. Колік захапляўся Янам Саудэкам, Толіку падабаўся Ансэль Адамс, я заглядваўся МакКарры, а Хуліё быў закаханы ў Мону Кун. Але пакуль мы адчынялі раты, Валік выйшаў прэч, на вуліцу.
А фатографы ўсё чулі. Яны ня былі схільныя трываць зьнявагі, і бязь лішніх слоў пачалі дубасіць Валіка. Яны павалілі яго на зямлю й лупілі штатывамі. На дапамогу, на дапамогу! – клікаў Валік. Фатографы нішчылі ягоныя мальбэрты і ўтоптвалі ў бруд фарбы. Што рабіць? Трэ было ратаваць брата! Мы выскачылі й накінуліся на фатографаў. Яны пахіснуліся. Мы пагналі іх да лесу. Пад абцасамі трушчалі аб'ектывы і ўспышкі. Яны расьсеяліся ў гушчары. Нікчэмнасьці! – крыкнуў Валік і запусьціў ім усьлед экспаномэтрам.
З тых часоў мы варагавалі з фатографамі.
115. На адвароце партрэта. Пра гарызонт
«Больш за ўсё на сьвеце я люблю гарызонт.
Таму што ён заўсёды прамы.
Нават калі ён заслонены стрэхамі ці елкамі, ты ведаеш, што за імі існуе роўная лінія.
Сталасьць.»
116. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра існаваньне мамы
Аднойчы ў нядзелю, з самага ранку, калі мы з брацікамі яшчэ песьціліся ў ложках і, гледзячы ў столь, разважалі над убачанымі снамі, Колік сказаў: а што, калі наша мама ў сапраўднасьці не існуе? Іншым гэтая фраза магла б падацца неадназначнай, з выразнай нястачай тлумачэньня, але мы адчулі сэнс імгненна, і ў паветры зазьвінела трывога. Мы апусьцілі ногі на прахалодную падлогу і ў задуменьні варушылі пальцамі. Мы з надзеяй абмацвалі локці нашых начных кашуляў: бо калі яны зацыраваныя, дык гэта ж довад?.. Мы высунуліся ў вакно, мы выскачылі на лесьвіцу і закрычалі – мама, мама! – і яна адгукнулася зьнізу, заклапочана і адначасова весела – бяжыце мыйцеся, толькі ня ўсе разам! Мама прыгатавала нам просты пірог зь яблыкамі, і хіба сама ягоная прастата ня была довадам? Мы кусалі гарачы пірог, і тата кусаў гарачы пірог, агаляючы белыя зубы, але ў існаваньні таты мы не сумняваліся, дакладней, ягоная сапраўднасьць нас не трывожыла, нават каб ён аказаўся ўяўны, мы б не зьдзівіліся. Калі мама праходзіла міма, мы непрыкметна працягвалі руку, дакранаючыся да сукенкі, мы чапалі яе за мокрую руку, мы ўслухоўваліся ў ейны голас. Як мы маглі яшчэ запэўніцца? Толік перакуліў гарбату, каб яе раззлаваць, і яна раззлавалася: сьвежы абрус! Але ці не хаваюцца за прадказальнасьцю змрочныя прорвы? З бясьсільля мы не маглі есьці, і тата ахвотна даядаў нашыя порцыі, і зьбялелы Валік пусьціў па крузе цыдулку: мы можам даведацца, ці існуе яна, толькі калі яна перастане існаваць. Хуліё зарыдаў і кінуўся, і абняў яе за ногі, а яна, даведаўшыся, ў чым справа, засьмяялася й распусьціла валасы – дзіўная, нечаканая рэакцыя! «Так, так! Мяне не існуе!» І яна, накінуўшы плашч, зьехала некуды на ўвесь дзень, спачатку на біенале, потым у тэатар, потым у рэстарацыю. І як ні дзіўна, менавіта гэта пераканала нас стоадсоткава!
117. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра аканчальную мэту
Калі мы былі маленькія, навакол знаходзілася мноства ахвотнікаў прасьвятліць нас па плоцевай справе – на кожнай вуліцы, у кожным завулку нас падваблівалі розныя, і пажылыя, і маладзейшыя, і шапталі нязьменнае: а ведаеце, хлопчыкі, навошта вам вашыя кранікі? а ведаеце, скуль бяруцца маленькія дзеці? Спачатку мы кожнага разу адказвалі, што ня ведаем, і людзі зь вялікім задавальненьнем пускаліся ў тлумачэньні, заўсёды падобныя, але зь некаторымі варыяцыямі, часьцяком абумоўленымі тэрміналёгіяй: адны аддавалі перавагу запаветным і забароненым словам, другія – знарок дзіцячым, часам нават самаробным, трэція абыходзіліся жэстамі, падміргваньнямі й выгібамі гнуткіх языкоў. Нас усё гэта доўга забаўляла, але пакрысе надакучыла, і мы ў час шпацыраў пачалі пазьбягаць закуткаў і падваротняў, шыбавалі па краі ходнікаў, паміж ліпамі й брукам. Так нам удалося пазбавіцца мінакоў, але цяпер на нас зьвярнулі ўвагу таксістыя і кіроўцы аўтобусаў: яны ехалі сьледам, дуднілі й аблізвалі тоўстыя вусны. У рэшце рэштаў мы спыніліся і з раздражненьнем адказалі шафёрам: так, так, мы ўжо ведаем, навошта нам нашыя кранікі. Мы думалі, яны на гэтым супакояцца, але не, іхныя вочы замасьліліся, і яны спыталі: а ці бачылі мы ўвачавідкі, як наш тата робіць маме яшчэ аднаго браціка? Не! Мы хуткім крокам сышлі і ўвесь дзень праседзелі дома, але потым пасаромеліся сваёй маладушнасьці й вырашылі раз і назаўсёды высьветліць, навошта ўсе гэтыя размовы, і якая іхная аканчальная мэта. Мы выйшлі на трамвайны прыпынак і падступіліся да першага напатканага дзяжурнага. Ён усьміхнуўся нам: што, хлопчыкі, гуляеце? Так. А ведаеце, навошта вам вашыя кранікі? Так. А вы бачылі, як ваш тата топча вашу маму? Так. А самі ўжо спрабавалі? Так. А хочаце яшчэ раз паспрабаваць? Так. Ён павёў нас дварамі да сваёй хаты, пачаставаў булачкамі і парэчкай, і сёе-тое паказаў, і сёе-тое папрасіў, і мы на ўсё згаджаліся бяз ваганьняў: і глядзелі, і чапалі, і цягнулі, і рухалі, і церлі, і мялі, і трэсьлі. Потым, калі ён ужо нічога не распытваў і не жадаў, толькі ляжаў на тахце, вохкаў і крактаў, мы пакінулі яго, вярнуліся дадому і прабавілі вечар у ляноце і незадаволеньні. Вынік здаваўся нам бязглуздай недарэчнасьцю, мы крыху паслухалі радыё й рана заснулі. Але ўранку адбылося нечаканае: з акна мы ўбачылі, як учорашні дзяжурны, прыгорблены, сноўдаецца паўз нашага параднага. Мы спусьціліся; ён дрыжаў, пацепваўся, ягоныя блакітныя вочы былі няшчасна й просьбітна раскрытыя. Ён ступіў да нас і прамармытаў: ідзіце да мяне, хлопчыкі, я кахаю вас! Кахаю! Вядома, мы не пайшлі да яго, і сагналі, і загадалі ня сьмець зьяўляцца, але тое, што адбылося, незвычайна натхніла нас. Мы падскоквалі, абдымалі адзін аднаго і радаваліся: хто б мог падумаць! Атрымліваецца, аканчальная мэта – гэта каханьне!
118. Вяртаньне. У сьцюарда
Калі я вяртаўся на начным цягніку з калядных вакацыяў, мне ўздумалася заказаць сабе кавы з цукрам і вяршкамі. Сьцюард у цёмна-сінім форменным строі, маладжавы бляндын, запрасіў мяне ў сваё купэ, пасадзіў у крэсла і прапанаваў згуляць у адну цікавую гульню, пакуль кава будзе гатавацца. Мы паглядзелі адзін аднаму ў вочы і адчулі ўзаемную прыхільнасьць – так часам здараецца, ведаеце? Ён аказаўся вялікі мэляман: сьцены былі запоўненыя палічкамі з кампакт-дыскамі, а невялікія свабодныя прасторы займалі плякаты славутых рок-гуртоў. Гульня складалася ў вызначэньні на слых хто ёсьць хто па маленькім музычным фрагмэнце. Першы ход ён уступіў мне, і я, каб не карыстацца ягонай фанатэкай, зьбегаў да свайго сакваяжу і прынёс сёе-тое. Але мая прадбачлівасьць мне не дапамагла: Гудмэна ад Фрымэна ён адрозьніваў зь лёгкасьцю, Малера ад Ван дэн Будэнмаера – з пстрычкай пальцаў, Х-RX ад Combichrist – з хвацкім каленцам. Я ж на ягоным фоне выглядаў крэтынам: Сябры мне здаваліся Верасамі, Пярт – Прайснэрам, а Napalm Death абуральна пераблытаўся з Ragazzi Dildos. Ветліва зрабіўшы выгляд, што не заўважыў мае памылкі, ён адвёў зьняслаўленага мяне ў гасьцёўню, пачаставаў вытанчанай швэйцарскай локшынай і завёў даверную размову.
– Калі ты хочаш нешта скончыць, дык лепей зрабіць гэта ў самым пачатку, – сказаў ён.
– Што ты маеш на ўвазе? – сказаў я.
– Хіба ты ня ведаеш, што ўсё аднойчы скончыцца? – сказаў ён.
– Якое глупства! – сказаў я.
– Ты падобны на страуса, які хавае галаву ў пясок.
– Я не разумею цябе.
Змаўчаўшы, ён выглянуў у сад і памахаў дачцы, якая млява гайдалася на гамаку, нацягнутым між дзьвюх яблыняў. Маладая, белая, у ліловай сукенцы, яна зірнула на мяне і апусьціла вочы. «Дурная размова! – сердаваў я на сябе, – Замест таго, каб спаць, я марную час на нейкага сьцюарда!» Я зрабіў выгляд, завохаў, зазьбіраўся. Ён праводзіў мяне да дзьвярэй, падцягнуты і элегантны, трымаючы выпешчанымі пальцамі папяросу, крыху на адлёце. Я выйшаў у цемру й вузкасьць вагона, які імчаў скрозь сьнег. Хістала. Далёка наперадзе паравоз пракрычаў зязюляй. Я палез на сваю паліцу, праз чыісьці валізкі, цюкі, торбы, тугія вузлы, наступіў каленам на нагу спадарожнаму памежніку (той усхрапнуў і перавярнуўся) і нарэшце заснуў.
119. Мілае Вучылішча. Гэта разьвітаньне
Я сарамліва стаяў перад Ленай, у сваім вуглаватым ледзяным целе, у недарэчнай доўгай цяльняшцы, у вузкіх пахавальных макасынах. Патыліца садзела, у валасах засела сухая хваёвая ігліца, з кішэняў сеялася асінавае пілавіньне. Я падняў рукі, і суставы рыпнулі. Цягліцы былі напоўненыя глейкім воскам, халодным плястылінам. Яна з жахам глядзела, абхапіўшы сябе за плечы. Як шкада, што толькі цяпер я здолеў зачапіць яе, растапіць лёд, усхваляваць. Ступіла да мяне:
– Усё роўна не разумею! Чаму ты бяжыш? На што зьмяняеш Вучылішча? У нас жа ёсьць усё? Чаго табе бракуе?
Я маўчаў, а потым бліснуў вачыма:
– Пагарджаю подласьцю! Ненавіджу нікчэмнасьць!
– Пра што ты? – не паверыла яна. – Няўжо ты ўсур'ёз так думаеш?
Я маўчаў, а потым выдыхнуў іншае:
– У мяне няма цябе!
– Зноў сьмяесься? – яна матнула галавой, адкідаючы гэтае глупства. – І ты не баісься Белага Паляўніка?
Я маўчаў, а потым нарэшце паспрабаваў сказаць як ёсьць, сумна і шэра:
– Няма ніякіх паляўнікоў, гэта ўсё няпраўда. Тым больш, я даўно нікому не патрэбны тут, і мая локшына ўсім сьмешная. Я сыходжу. Цябе ня клічу. Вучыся. Вазьмі маю другую курсавую. У тумбачцы. Ім спадабаецца. Пра кансэрвы... кансэрваваньне.
Вусны дрэнна слухаліся мяне, і я памяў іх пальцамі. Лена зразумела гэта па-свойму, ступіла яшчэ раз і абняла за шыю. «У цябе няма ў роце мурашкаў?» Я праверыў языком. «Не». Яна стала цалаваць мяне, а я гладзіў яе па тоўстай касе і сумаваў, бо яна цалавала разьвітальна і не прапаноўвала застацца. Мае пальцы, памёршы, ня страцілі чуласьці, і я адчуваў кожны ейны валасок. Вярнуцца было немагчыма, сыходзіць было страшна. Хоць прайшло ўсяго некалькі дзён, я ведаў, што дома ўсё зьмянілася, і туды доўга будзе нельга. Дзесьці трэснула галінка, і Лена трывожна адарвалася ад маіх вуснаў, зірнула чорнымі ў цемры вачыма, блізка-блізка, падштурхнула. Я пайшоў, шчоўкаючы каленкамі і правальваючыся ў сьнег, падносячы да твару далоні і намагаючыся разгледзець, ці ёсьць трупныя плямы. Ззаду хруснула, яшчэ хруснула, і я пабег.
11A. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра аблокі
Па меры нашага сталеньня мы з брацікамі рабіліся ўсё больш летуценныя і захопленыя. Перад страшнымі казкамі мы ўсё часьцей аддавалі перавагу сутонным мроям на нераскладзеных ложках. Мы ляжалі на коўдрах у вятроўках і даверху зашнураваных ботах – каб у любы момант магчы ўскочыць і ўзьняцца насустрач дабру, адкрыцьцям і прыгажосьці. Больш за ўсё на сьвеце ў тую пару мы любілі аблокі, і нават мроілі звычайна не на сьпіне, а на баку, гледзячы скрозь вокны на высокія вячэрнія нябёсы.
– Братцы! – падхапіўся аднойчы Колік. – Давайце зьнясем столь!
Мы адразу ўявілі, як гэта будзе выдатна – ляжаць дагары, тварам да твару з аблокамі, маючы перапонай адзінае толькі празрыстае паветра – і ўзрадаваліся, і ўславілі Коліка. Пасьля нядоўгіх спрэчак мы пастанавілі не ламаць столь, але акуратна й прыгожа зрэзаць. Валік расставіў драбінкі й пачаў вызначаць лінію рэзу, нахільную да захаду, а мы пабеглі ўніз, у склеп па інструмэнт. Мне дасталася тоўстая нямецкая балгарка, сіне-чорная, у кляксах цэмэнту, і пацёртыя такарныя акуляры. Працягнуўшы падаўжальнікі ва ўсе куты, мы дружна завылі электрапіламі, уразаючыся ў белую цэглу. За адзін раз мы, вядома, не пасьпелі, хутка стаміліся, але на наступны дзень працягнулі адразу пасьля абуджэньня. Мы пілавалі цьвёрда і ўпарта, пакуль Валік ня сьвіснуў – і тады мы саскочылі з зэдлікаў і назіралі, як плыўна сасьлізгвае дах з нашага пакою, амаль бяз скрыгату, хутчэй з гучным шоргатам, і падае ў сад, у зарасьнікі падтыньніку і ландышаў. Мы былі ўзрушаныя раптам разнасьцежанай прасторай і воляй, і доўга стаялі, задраўшы галовы. Надвор'е выдалася сама ўдалае – яснае, ветранае – і аблокі плылі й ляцелі над намі, ад сьнежных да дымчаста-сініх. Мы прапыласосілі падлогу, зьмянілі коўдры, і ўлягліся на сьпіны. Мама, завітаўшы да нас з запрашэньнем на абед, заўважыла, што цяпер мы не абароненыя ад дажджу, а тата нагадаў пра птушак, якія апаражняюцца на ляту. Яны мелі рацыю, але мы ані не расчараваліся: гэта была справядлівая цана за аблокі. Мы сьпехам паабедалі, вярнуліся ляжаць і глядзелі неадрыўна – як яны губляюць насычанасьць, ружавеюць, чырванеюць, шарэюць і рашчыняюцца ў чарноцьці.
11B. Гісторыі заліцістай сталасьці. Пра хандру
Калі на майго брата Толіка насоўвалася восеньская хандра, дык не было ад яе лепшага сродку, чым яечня. Ягоная жонка загадзя прыкмячала сымптомы хуткай тугі і бегла ў краму, загадаўшы дочкам мыць патэльні, расьпякаць іх і змазваць маргарынам. Першая порцыя прысьпявала, і жонка лісьліва клікала: Тоолю?.. Толік павольна, нібы сумняваючыся, уваходзіў, грузна сядаў за стол, аглядаў відэлец і прыступаў. Жаваў нетаропка, але спорна: першая патэльня, другая, трэцяя. Моўчкі рухаў сківіцамі, глядзеў у талерку і заядаў белай булкай. Дзяўчынкі падносілі кісель і салодкі чай. Чацьвёртая, пятая. Мы таксама падцягваліся на кухню, падміргвалі гаспадыні, і нам перападала па яечку. Шостая, сёмая. Нарэшце Толік уздымаў прасьветлены твар, сонечна ўсьміхаўся і казаў: як жа я вас усіх люблю, родныя вы мае! Ён цалаваў жонку, абдымаў дачок, а нам крэпка паціскаў рукі.
11C. Аповед Коліка. Пра жука
Колік апавядаў, што аднойчы зь ім у камэры сядзеў жук. Чорны, пажылы, з маленькімі вочкамі.
– За што цябе сюды пасадзілі, жук?
– Ды ні за што, я сам прыляцеў.
Жук лічыў, што яму тут самае месца – ніхто не трывожыць, ёсьць ляжанка, кавалачак хлеба, неба ў акенцы й нават кніжкі. Жук сказаў, што дзеткі ягоныя даўно ўжо вырасьлі, матуля ў вырай адляцела, а жонку скляваў верабей.
Жук вучыў гішпанскую мову па падручніку.
– Навошта табе гішпанская мова, жук?
– Ды вось мару Лорку пачытаць у арыгінале.
– Думаеш, у нас тутака Лорка ёсьць?
– Ну, дзеля такой справы я б і вылецець мог, у цэнтральную бібліятэку.
Калі Колік даседзеў, жук расказаў яму на разьвітаньне, як знайсьці скарб.
Колік паехаў на электрычцы да далёкай станцыі, сышоў у лугох і знайшоў дрэва-дуб. Пачаў пад ім капаць і выкапаў старадаўнюю манэту. Паехаў зь ёй на рынак. Нумізматы давалі за яе толькі сто рублёў, але Колік шугануў іх, і яны далі дзьвесьце. Так, для жука гэта было значным багацьцем. Колік купіў на дзьвесьце рублёў кацяня, каб яно вырасла і лавіла дрэнных вераб'ёў.
11D. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра валявыя падбародкі
Калі мы з брацікамі былі маленькія, мы прачыталі ў адной кніжцы выраз «валявы падбародак». І нам адразу захацелася валявыя падбародкі! Некалькі дзён запар мы разьміналі, расьціралі і расьцягвалі адзін аднаму падбародкі і, несумненна, дамагліся б значных посьпехаў, калі б нам не перашкодзіла мама. Застаўшы нас за працэдурамі, яна паківала галавой і расказала пра двух бакалейнікаў з суседняй вуліцы, якія таксама захапляліся падбародкамі й нават спаборнічалі паміж сабой, у каго валявейшы. І быццам бы закінулі яны бакалею, сядзелі дома і дні напралёт трэніравалі падбародкі, а ўвечары выходзілі мерацца. Яны станавіліся адзін насупраць аднаго, выпіналі падбародкі – вялізныя, як шафы – і напружвалі волю. І празь іхную волю на цэлую мілю вакол паветра электрызавалася і зьвінела, а мінакоў прыхінала хваляй пакоры – яны валіліся на калені і паўзьлі да бакалейнікаў, выгінаючыся ўсім целам у рабскім пакланеньні. І вось аднаго разу, калі падбародкі бакалейнікаў ужо зрабіліся гіганцкімі, як дзевяціпавярховыя дамы, яны пасварыліся – з-за бутэрброда з тварагом – і схапіліся. Яны ўздымалі й абрыналі падбародкі, крышачы вакол цэлыя кварталы, а зямля скаланалася й трэскалася, агаляючы старажытныя геалягічныя пласты. А бакалейнікі ўсё не сунімаліся, усё мацней абрыналі, усё магутней напружвалі волю. І ў адзін момант супалі іхныя ўдары, і пачуўся страшэнны грукат. Раскалолася зямля да самае магмы, лінула зь яе вогненная лава й змыла-спаліла начыста і бакалейнікаў, і ўвесь горад.
А цяпер кладзіцеся спаць, дзеткі.
З таго дня мы адмовіліся ад валявых падбародкаў. Нас напалохалі не тэктанічныя катастрофы, а бутэрброды з тварагом – мы іх цярпець не маглі!
11E. Зь ліста Толіка. Пра падгляданьне
<...> атрымліваю асалоду праз падгляданьне. Каб вы яго бачылі, вы б таксама не ўтрымаліся, уявіце: высокі, падстрыжаны пад гаршчок, у кофце з горлам. Ён у нас вылічае лягарытмы. Ад мезенцаў да костачкаў прыдалоньняў – жорсткія чорныя парасьлі, як вусы. І да таго задуменны, што выходзіць курыць, не зачыняючы дзёньніка. Ледзь ён за дзьверы – я кідаю алоўкі й цыркулі, саджуся на ягонае месца ды чытаю. Вось вам пару ўрыўкаў:
«Калі я ем арэхі альбо семкі, дык заўсёды трымаю ў розуме птушыныя яйкі. І тыя, і гэтыя – зародкі. Зароджаны».
«У нажа, у існасьці, нашмат больш агульнага з лыжкай, чым зь відэльцам. Прызначэньне як нажа, так і лыжкі – адлучаць частку ад цэлага; у той час як відэлец – усяго толькі нанізвае. Нанізаны».
«Калі ўдумацца, ядзеньне – тая ж паэзія. Жавок-жавок-жавок-глыток, націск-націск-націск-рыфма. Зыходзячы з гэтага, грунтоўныя старажытныя грэкі мелі найлепшае страваваньне. Страваваны».
А ўчора, братцы, я не ўтрымаўся і ў час перакуру напісаў яму ў дзёньнік нейкую лухту, першае што прыйшло ў галаву: «На канчальны рахунак, радасьць і подласьць вельмі блізкія, бо яны абедзьве ёсьць якарамі». І што б вы думалі? Ён прыйшоў, прачытаў, а потым дапісаў: «Рознасьць толькі ў напрамку – подласьць кінутая ў рэчаіснасьць табой, радасьць кінутая рэчаіснасьцю ў цябе. Сасьцябнуты». Я аж зайшоўся, зашыпеў, сяджу, пырхаю са сьмеху, ёкаю, нагой прытупваю, па калене палыпваю, булькачу, а ён бровы хмурыць і пальцамі так вырушыць па-асабліваму, разважае. А чаравікі, чаравікі якія! Бывае, нахілюся пад стол і гляджу на ягоныя чаравікі, і аж курчуся, аж не магу <...>
11F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра карысьць шчырых прызнаньняў
Калі мы з брацікамі былі маленькія, мы часта хадзілі панурыя і прыгнечаныя, з самых разнастайных падставаў. Але асабліва часта – праз маму і тату. Нам было сумна і сорамна, што яны няўхільна старэюць і аднойчы памруць, а мы так і не пасьпелі зрабіць нешта важнае, сказаць штосьці галоўнае.
Аднаго разу пасьля сьняданку мы шчыра прызналіся ў гэтым таце – і ён сьпярша падняў бровы, быццам не зразумеўшы, а потым рохкнуў і зарагатаў. Ён сьмяяўся, тросься і абціраў сьлёзы так доўга, што мы раздражніліся і пашкадавалі пра сваё прызнаньне. Увайшла мама, і ён, прыдушана чмыхаючы, расказаў ёй. Мама сьпярша падняла бровы, быццам не зразумеўшы, а потым рохкнула і зарагатала. Яна сьмяялася, трэслася і абцірала сьлёзы так доўга, што мы абразіліся да самае глыбіні душы. Мама з татам пераглядваліся й папісквалі, павісквалі са сьмеху, валяліся на канапе, пляскалі сябе па каленках і трымаліся за жывоцікі. «Ох, умарылі! Ох, ратуйце!» Тата хутка-хутка лупіў далонькай па падушцы й пучыў вочы, а мама камячыла чэпчык і трэсла галавой. Мы адчулі невыносную роспач і хацелі ўцячы, але яны не пусьцілі. Клікнулі конюхаў, загадалі секчы. Нас расклалі, распрасталі на тапчане і секлі доўга, са сьвістам, з адцяжкай.
З таго разу мы панурваліся значна радзей, а пакрысе зусім кінулі і сумаваць, і саромецца.
120. Гісторыі заліцістай сталасьці. Пра сьмерць Валіка
Мой брат Валік час ад часу губляў смак да жыцьця. Ён кідаў жывапіс, адварочваў мальбэрты да сьцяны і дні напралёт ляжаў на канапе, пазіраючы ў столь альбо ў шпалеры. Зрэдку ён выходзіў на кухню, каб паесьці печыва, але гэта відавочна не давала яму ніякага задавальненьня. «Ды што з табой, Валік? Здарылася штосьці? Карціна не ідзе?» – пытаўся я. Але ён адказваў, што карціны яго больш не цікавяць, і наогул нічога не цікавіць. «Бачыш зэдлік? Бачыш стол? Нават яны мне не цікавыя. Я доўга любіў іх, але зараз усё скончана. Я ўжо ўсё спазнаў, Ролю, ужо пражыў сваё жыцьцё. Яно болей ня любае мне. Унутры ў мяне холадна й пуста. Я памёр. Сьмерць». Ды як жа так! Я тармасіў Валіка, напяваў яму нашыя ўлюбёныя песенькі, цягнуў купацца на возера, распальваў камін, каб ён паглядзеў на агонь, запрашаў у кіно на ранішні сэанс. Толік расстаўляў шахматы. Ягоныя дачкі заклікальна махалі бадмінтоннымі ракеткамі. Белыя сабачкі скакалі й весела гаўкалі. Хуліё тэлефанаваў сяброўкам, тыя ахвотна зьбягаліся й паглядалі на Валіка зазыўна і абяцанна. А мама ў гэты час, зьняўшы бранзалеты і пярсьцёнкі, зьбірала парэчку, агрэст і пякла свой фірмовы пірог. З паху мамінага пірага кружылася галава! Сяброўкі Хуліё голадна прынюхваліся. Але Валік вяла зьядаў кавалак, дзякаваў і ўставаў, накіроўваўся да свайго пакою. Дзяўчын ён абыходзіў па выдаленай дузе. Нічога не дапамагае! Колік спыняў яго, наліваў гарэлкі, расказваў анэкдоты і байкі. Валік сядаў, піў, але не весялеў і не п'янеў, а потым раптам засынаў. І наступнай раніцай усё паўтаралася.
І вось мы ўзлаваліся.
Але тата сказаў, што ведае, што рабіць.
Празь дзень мы ўвайшлі да яго. «Падымайся!» – загадаў тата. Валік павярнуўся сьпіной і папрасіў пакінуць яго. Не, падымайся! Колік і Толік схапілі яго за рукі. Ён упіраўся, але мы былі дужыя. Ідзіце к чорту, хлопцы... Але мы груба вывалаклі яго з пакоя ў хату, з хаты на двор. У двары стаяла сьвежая чорная труна. Побач – сырая магіла, камякі зямлі, карэньчыкі травы. Кладзіся ў труну! Валік не хацеў. Колік трэснуў яму па галаве, а Толік даў пад дых. Яны зьбілі яго з ног і штурхнулі ў труну. Упаў, стукнуўся галавой. Ня рыпайся! Ты ж памёр! Вось табе сьмерць! Паднялі цяжкую накрыўку, навалілі з глухім драўляным стукам. Прышчыкнулі непакорлівыя пальцы, запхалі ўнутар. Малаткі, цьвікі! Валік крычаў ўнутры. Апускайце яго! Ён біўся ўнутры, плакаў.
Увечары выпусьцілі.
Глядзелі асьцярожна – ці не пакрыўдзіўся?
Але Валік не пакрыўдзіўся! Ён пацягнуўся зацёклымі рукамі, паскакаў нагамі. Усьміхаўся. З задавальненьнем зьеў заўчарашняга пірага, потым зьеў супу й выпіў гарэлкі. Паставіў Толіку мат, і нават ляпнуў сяброўку Хуліё па азадку! Потым пайшоў да сябе і зашоргаў мальбэртамі. «Здаецца, атрымалася», – сказаў тата.
121. На адвароце партрэта. Пра шкадаваньні
«Трэба жыць так, каб не было шкада бязмэтна пражытых гадоў – сказаў ідэаліст.
Лепш шкадаваць пра тое, што зрабіў, чым пра тое, чаго не зрабіў – сказаў практык.
Толькі шкадаваньне і дае нам адчуваць сябе людзьмі – скажу я.
Імкніцеся да шкадаванняў, братцы!»
122. Вяртаньне. На пэроне
Люблю кацянятак!
Калі вяртаесься з вакацыяў на цягніку ці на электрычцы, кацяняты чакаюць цябе на пэроне, нецярпліва мяўкаючы і працягваючы гульлівыя лапкі з выпушчанымі кіпцікамі.
У кацянятак кіпцікі вострыя, як іголкі.
Правадніцы прымаюць у цябе сакваяжы, а кацяняты скачуць, караскаюцца па крысах паліто, залазяць на плечы, на шапку, ліжуць у шчокі. У кацянятак шурпатыя языкі, яны ліжуць бязгучна, жмурачы з задавальненьня вочы.
«Ведаеце, кацяняткі – бо толькі вы й ведаеце! – гэтае салодкае пачуцьцё падзеньня на чатыры лапы! Калі, здаецца, вы ў ледзяной безвыходнасьці – але раптоўны скок, выгіб, пераварот! – і вы як нічога ніякага шпацыруеце па чэрвеньскай траўцы, непадуладныя небясьпекам. Ведаеце, калі хтосьці – хто ўявілі немаведама што! – аканчальна забыліся й наважыліся – нейкія там, прыкладам, мышкі – і страшаць вас санаторыямі, лязарэтамі... а вы іх гэтак спрытна хоп! І вось яны ўжо цёплым падатлівым мяшочкам пад лапай. Разумееце? Вы – непахісныя, вы – узвышаецеся, а яны – нават ня мышкі, яны – парушынкі, варсінкі. Кожны ваш рух абрынае на іх сусьвет. Зрынайце бяз роздумаў! Бо вы маеце права, а ім па заслугам. Разумееце?»
Кацяняты разумеюць: бягуць па сьнезе, грэбліва й зябка пацепваючы лапкамі. Кацяняты пухнатыя і сьнег пухнаты: сьняжынкі датыкаюцца да шэрстцы, завісаюць.
І дарэчы, калі вам нехта скажа, што кацяняты пераборлівыя ў ежы – ня верце!
123. Гісторыі заліцістай сталасьці. Пра агуркі
Падобна таму як у Індыі, калі верыць падарожнікам, каровы шануюцца як сьвятыя жывёлы, так у нашым горадзе сьвятымі расьлінамі, а дакладней сьвятымі пладамі, здаўна лічыліся агуркі. Але, у адрозьненьне з усходняй традыцыяй, зьмяшчаць сакральнае ўнутар сябе ў нас было не блюзьнерствам, а вялікай набожнасьцю, і кожны намагаўся ўжываць агуркі ў ежу як мага часьцей. А калі хтосьці выкарыстоўваў іх іншымі спосабамі, як прыстойнымі, так і ня вельмі, дык гэта ніколькі не асуджалася й нават моўчкі віталася. У нашай сям'і агуркі любілі па-рознаму: тата – сьвежыя са сьмятанкай, мама – марынаваныя зь перчыкам, Толік – салёныя з лісьцікамі парэчкі, Колік – тушаныя з морквачкай, Валік – вэнджаныя зь бярозавым дымком, а мы з Хуліё – дробна пакрышаныя, зь ёгуртам і часныком. Хуліё сьцьвярджаў, што так ядуць у Грэцыі, і я верыў яму, і хацеў быць падобным да Тэсэя, пераможцы кентаўраў. Агуркамі нас традыцыйна забясьпечваў Толік – пасьля службы ён па звычаю заяжджаў на каапэратыўны рынак і купляў поўны багажнік разнастайных агуркоў, а мы да таго часу ўжо чакалі яго ў двары, выставіўшы стол-кнігу і выпрастаўшы ягоныя паліраваныя крылы. З голаду ўсе нэрваваліся: тата заточваў нажы да вастрыні скальпэлю й часта сам жа імі рэзаўся, мама кожныя дзесяць хвіляў нецярпліва разагравала суп, мы з брацікамі задзіралі адзін аднаго і крыўдна абзываліся. Нарэшце расчынялася брама, і закочваўся Толік на сваім вялікім сінім пікапе. З крыкамі мы імчаліся да яго й дапамагалі згружаць з кузава скрыні, банкі, кадкі.