Текст книги "Гісторыя Ролянда"
Автор книги: Піліп Ліпень
Жанр:
Разное
сообщить о нарушении
Текущая страница: 17 (всего у книги 22 страниц)
Іншая справа – кабета сталая, сьпелая, поўная сапраўднае палкасьці. Кастанэды й Картасары мільгаюць у ейных вачох пярэстымі іскрынкамі, і толькі ты сьвецісься моцным і роўным сьвятлом.»
D8. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра дырэктара школы
Самым лепшым старэнькім зрабіўся наш дырэктар школы. Ён прыходзіў раз ці два на год да кагосьці з нас на дзень нараджэньня, альбо на імяніны, альбо на іншае сьвята, альбо папросту казаў у дамафон:
– Які сёньня выдатны дзянёк...
Яго нязьменна суправаджала жонка, але дзіўна – яна ніколі не ўваходзіла да нас, як бы мы яе ні ўпрошвалі. Не! – яна вызваляла руку й глядзела так сурова, што мы адступаліся. Пакуль дырэктар сядзеў у нас, яна заходзіла ў гаспадарчую краму ці шпацыравала па вуліцы, праплываючы бэзавым ў прасьветах плоту.
Дырэктар быў прыгожым старэнькім: белыя-белыя валасы, тонкая бледная скура, роўны авал твару, лоб у элегантных маршчынах. Адзінае, што яго псавала – гэта тоўстая карычневая пляма на скроні.
– Кім ты зараз, Толік? Інжынэрам? О-о, як добра, як добра, я заўсёды ведаў, што зь цябе выйдзе толк. Памятаеш правіла шруба?..
Толік, саромеючыся, маўчаў, браў шчотку й лёгенька чысьціў яму плечы, як у дзяцінстве, нейкія ледзь прыкметныя парушынкі. Я, наліўшы дырэктару крыху віна, сядаў ля яго на падлогу і схіляў галаву яму на калені, уцягваючы ўтульны, драўняна-імшысты пах адэкалёну. – Ролю, Ролю, памятаеш, як табе падабаліся алябастравыя шарыкі?..
Я ня памятаў аніякіх шарыкаў, і нават дрэнна ўяўляў сабе, што такое алябастар; здаецца, ён блытаў мяне з Томам Соерам. Але я толькі ківаў і ўсьміхаўся, бо ці ня ўсё роўна.
– Ну, а ты Колю, як жа ты так, га?.. Душа за цябе баліць...
Колік зьбянтэжана скрыжоўваў рукі, хаваючы наколкі на костачках. Абараняючыся, ён адказваў, што галоўнае – прага дасканаласьці, няважна, чым займаесься, паэзіяй ці разбойствам.
– Вы ж самі нас так вучылі.
Дырэктар браў сухімі пальцамі келіх і выпіваў глыток, потым уздыхаў, жмурачыся з задавальненьня. Памятаеце, як мы сьпявалі ў клясе? Давайце сьпяём?.. І ён павольна, старанна пачынаў: «жылі дванаццаць разбоойнікаў...» Мы сьпявалі некалькі песень, а потым ён уставаў, і мы праводзілі яго да весьніцаў, да жонкі. У дырэктара былі такія сухія пальцы, што на келіху не заставалася ніякіх сьлядоў, быццам зь яго пілі ў пальчатках.
D9. Змрочныя засьценкі. Гэта піца
Аднойчы за сьняданкам, папіваючы ля барнае стойкі капучына й чакаючы першых круасанаў – мне падабалася ўстаць крыху раней і есьці іх гарачымі – я разважаў пра лёсы Гісторыі, пра старажытныя імпэрыі, пра Грэцыю і Гіпэрбарэю, пра готаў і гунаў, пра ролю асобы ў шляхах цывілізацыі. І раптам мяне азарыла: чаму б не атруціць маіх ненавісных ворагаў, як гэта зьдзяйсьнялася спакон веку зь непажаданымі царамі й герцагамі? Атручэньне – просты й мірны спосаб адпраўленьня на неба, які не прыцягвае лішняе ўвагі, у пэўным сэнсе нават заканамерны, «сваёй чаргой». Некаторую цяжкасьць выклікала тое, што праклятыя праграмары замест віна пілі газаваны аранжад «фанта», а газіроўку немагчыма адкаркаваць непрыкметна – бо яны адразу ж заўважаць, што бурбалак стала менш. Таму заставаўся складаны шлях – труціць цьвёрдую ежу. Але прымітыўнасьць і пастаянства праграмароў аказваліся тут вялікай запамогай: яны сілкаваліся адной толькі піцай, якую заказвалі ў рэстаране насупраць. Адкусваючы па кавалачку круасаны, пышныя й далікатныя, крышачку сакавітыя, цудоўныя, я прадчуваў доўгачаканае – помсту і заспакаеньне. Змоўніцкі падміргнуўшы гарсону, я насунуў капялюш на вочы і, уяўляючы сябе маладым Дэлонам на яркім сонцы, перасек вулачку і, незаўважаны, нырнуў у паўзмрок піцэрыі. Сьвіснуўшы круглявых кухаратаў, якія ўмомант зьбегліся да мяне з сутарэньня і з тэрасы, я падрабязна праінструктаваў іх і перадаў у маленькія мучныя ручкі тры скрутка: сьвінец, мыш'як і цыянід. Не перапякіце, мурзяняты, іначай усё сапсуяце! Іхны лісьлівы ільсьняны гаспадар пакланіўся мне з кута, і я ўсьміхнуўся – гэты ведае толк. Пакуль піца пяклася, я сеў за столік звонку, выцягнуў ногі і разгарнуў газэту. Сонца прыгравала, лашчыла скрозь капялюш, безумоўна ўхваляла маю задуму, і я ўяўляў, як гэта будзе: «Спадары, каму піцу? Сьвежая! Ай да піца! І, хоць да абеду яшчэ далёка, яны паўскокваюць, згрудзяцца вакол, вечна галодныя, вечна паношаныя, вечна зашмальцаваныя, і будуць цягнуць касьцістыя рабаватыя рукі, і хапаць сама шырокія шматкі, і тоўста выціскаць кетчуп, і прагна жаваць, і вусны будуць у муцэ, і па бародам пацячэ жоўта-зялёны алей. І яны будуць курчыцца ў незваротных сутаргах, і маліць аб дапамозе, і паміраць. І я, нарэшце, праз гады пакутаў, скіну ярмо, скалупну таўро і выйду на волю, да брацікаў, да мамы й таты!» Піцы вынес сам гаспадар – на велізарных фаянсавых талерках, шчодра сырныя, румяна таматавыя, пахучыя мацярдушкай, з далучанай у адзнаку даверу высокай бутляй воцату. Падхапіўшы ўсё разам зь небывалым для мяне спрытам, я стрымгалоў рынуўся ў машынны цэх, дзе корпаліся над паскалем ці асэмблерам прысуджаныя да ўмярцьвеньня нягоднікі. Першы паверх, парог, другі, трэці – ужо чутныя іхныя гугнявыя галасы – чацьвёрты, падвойныя чорныя дзьверы, парог – «Спадары!» – і першыя павароты галоў, першыя бясколерныя рыбіныя вочы – і раптам хруст, страта раўнавагі, быццам ступіў ў яму – палёт на падлогу, на дубовы ў бэжавых пражылках лямінат... гэта падламаўся мой абцас! Я бачыў на сабе ўсе плоскія вочы, я бачыў пыл на падлозе, бачыў, як востра раскалоўся фаянс, як размазаліся па фальшывых дошках піцы, як коціцца ўздоўж ліштвы сьвінец, як церушыцца праз шчыліны мыш'як, як выпараецца цыянід. «Які ты нязграбны, Ролтан-бой, авохці. Гэта піца? Што ж, ты пазбавіў нас піцы, наколькі нечаканай, настолькі й пажаданай! За гэта ты будзеш жорстка пакараны; але пасьля. А зараз прэч адсюль!»
DA. Зь ліста Толіка. Пра сьлёзы
<...> міжволі задумваесься пра тое, як добра і проста было раней, калі кожная твая сьлязінка выклікалася пэўнымі цялеснымі прычынамі: ці то тата сьцебане пугаўём за двойку, ці то мама паставіць на калені за адарваны рукаў, ці то сам, не ўпісаўшыся на ровары ў паварот, рассадзіш сабе локці аб асфальт. Альбо сьлёзы голаду позьнім вечарам, калі лядоўня на замку, і няма нічога, акрамя прэснае гародніны, сыру й кіслых яблыкаў. Памятаеце? Далей – болей складана. Сьлёзы губляюць сувязь зь фізыкай, і тым цяжэй іх утрымаць. Не праходзіш па конкурсе празь ганебны атэстат, не бяруць на працу праз бародаўкі на руках, нявесты бягуць з-пад вянцу праз твае запалыя грудзі і няведаньне моваў, амбасады адмаўляюць у візах праз бруд у загібах пашпарту. І сталі б мы пераадольваць, калі б ведалі далейшае? Гады ідуць, і прычыны для сьлёзаў робяцца ўсё драбязьнейшыя: жонка пазьбягае ласкі, дачкі абзываюць старым бараном, хуліганы разьбіваюць люстэрка задняга агляду... Здаецца – да чаго сьмяхотна! Але рыданьні ірвуцца з глыбіняў усё нястрымней. І час ляціць, ляціць. Вось ужо плачаш зь нейкіх птушачак, зь нейкіх дурных кацянятак, зь вершыкі й песенькі. І вось ужо й птушачак ня трэба – ты плачаш і плачаш, і хай усё добра – але падвываеш і ўсхліпваеш, і нікому цябе не спыніць... Як невыносна сумна! Скажыце, брацікі, ці так сама ў вас? Ці мы падобныя? <...>
DB. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра пакуты
Калі таты не было дома, а ў нас з брацікамі высьпявалі невырашальныя пытаньні, мы падымаліся ў сьвятліцу й падступаліся да мамы.
– Матухна, а чаму ў нашым месцы ўсе такія шчасьлівыя ды задаволеныя жыцьцём? Дзе ўзьнёслыя пакуты, дзе гордыя агоніі?
– Ах, дзетачкі вы мае. Вадзіліся ў нас раней пакутнікі, а як жа. Вадзіліся, ды пазводзіліся, – мама мовіла павольна, знарочыста напеўна, па-быліннаму, а каса ў яе была тоўстая-тоўстая, залатая.
– Ах, матухна, раскажы! Як яны пазводзіліся?
– Чаму не расказаць? І раскажу. Слухайце, дзеткі мае мілыя. Даўным-даўно-задаўно вадзілася ў нас у месцы замнога пакутнікаў: у каго хваробы ды немачы, у каго каханьне безадказнае, у каго грошай нястача, а ў каго й сапраўдны сусьветны смутак. Плакалі яны, гаравалі ды маленьні гарачыя ўзносілі. А адзін зь іх, сама няшчасны, прачнуўся аднойчы з разуменьнем у сэрцы. Сабраў ён усіх пакутнікаў і сказаў: «Невыносная юдоль смутку, сілаў больш няма сьмерці й райскіх асалодаў чакаць! Даволі марудзіць! Заб'емся, браты й сёстры!» «Так, так!» – загаманілі ўсе. Але ён загадаў ім пачакаць: «Пачакайце! Самазабіцца – страшны грэх. Зробім, браты й сёстры, мудрагеліста: хай мяне ўтопіць хтосьці з вас, і я, нявінна загублены, палячу прама на неба! А забойца, значыцца, няхай пакаецца потым – і даруецца яму. А потым, значыцца, няхай яго наступны заб'е, і таксама пакаецца. Зразумелі? Тапіце мяне цяпер!» І ўтапілі яго, і адляцела душа. Пакаяліся людзі ўзорна, і адно за аднаго ўзяліся. І адлятала душа за душою ў сіняе неба. Вось так і пазводзіліся ўсе нашыя пакутнікі, усяго за тыдзень. Толькі адзін застаўся, апошні, якога ўжо няма каму тапіць было – нікога, акрамя шчасьлівых людзей, не засталося. Так і мучыўся ён да самае старасьці, небарака...
– І што ж, матухна, яны ўсё сапраўды патрапілі ў рай?
– Ах, дзеткі мае любыя, гэта ёсьць таямніцай вялікай, анікому не вядомай. Вось калі памрэм самі, тады й даведаемся.
– А ці хутка мы памрэм, матухна?
– Ох і ня хутка яшчэ, дзетачкі! Дый куды сьпяшацца, бо салодкае ж жыцьцё ў нас?
– Чысты мёд, матухна!
DC. Уцёкі ды туляньні. У галіньні
«Аўтамабілі далёка пераўзыходзяць сваіх уладальнікаў: зірніце на вытачаныя, імклівыя рысы сучасных сэданаў і на людзей унутры – з шэрай скурай, зь віслымі шчокамі, з пахам страўніка. Аднойчы ўбачыўшы гэта, ужо ня бачыш анічога нявартага ў слынных інспэктарскіх хабарах: уявіце лаўца жэмчугу, які расчыняе ракавінку і знаходзіць ўсярэдзіне не далікатна-малочны шарык, а зацьвярдзелы кавалачак калу». Так разважаў я, шпацыруючы ўздоўж транспартнага кальца, што плыла ў барвовым вячэрнім пыле. Я адчуваў, што асочаны, і ўжо не хаваўся. Я ласаваўся вяленымі бананамі з плястыкавага пакунку, і пальцы мае былі салодкія й ліпкія, як у маленстве. Перад чарговай заблытанай дарожнай разьвязкай ходнік абрываўся, і мне нічога не заставалася, як падняцца па купінаватаму насыпу ўверх, да лесапарку. Далікатныя яблыні, сукаватыя грушы, стройныя кедры, лапчастыя піхты, шэрыя слаістыя плятаны – усяго тут хапала, і ўсё гэта было ня тое. Мне патрэбны дуб, зразумеў я, толькі магутны талстоўскі дуб, а мае ліпкія пальцы, мае няроўна адрослыя пазногці дапамогуць мне на яго ўзьлезьці. Дуб уздымаўся непадалёк, магутны, каржакаваты, з надзьмутымі мускуламі валокнаў, з тысячай безыменных жалудоў, рассыпаных па сьнезе. Паставіўшы нагу ў разьвілку мажных ніжніх камлёў, я памарудзіў хвіліну, гледзячы ўверх, у галінастую крону, і палез. Спачатку я быў вымушаны раз-пораз запавольвацца, выглядаючы і разьмяркоўваючы пасільны шлях, але патроху галіны зарабіліся танчэйшыя і часьцейшыя, і я ўзьбіраўся бесьперапынна. Цямнела, шэрасьць унізе ператварылася ў чарноцьце, захад цьмянеў і згасаў. Калі перада мной адкрыўся вялікі прасьвет у галіньні, я спыніўся й сеў, баязьліва зьвесіўшы ногі і моцна трымаючыся за сук. Я бачыў мільёны гарадзкіх агнёў, якія калыхаліся рухамі паветру, напаўпразрыстыя дымы, узыходзячыя з жаролаў далёкае электрастанцыі, круглы лютаўскі месяц і высокія зоры. Я разумеў, што зьлезьці з дуба ўжо немагчыма, але быў спакойны. Так: трэба проста ўпасьці, праляцець бесьцялесна між галінаў да зямлі, атрэсьці сьнег і пайсьці дадому спаць. Але я ня меў сілаў скокнуць, ірацыянальны інстынкт скоўваў мяне і ўціскаў у халодны ствол. Так: трэба проста заснуць, і зваліцца ўва сьне, і прачнуцца праз прызямленьне. Спачатку я зачыніў быў вочы й лічыў авечкаў, што разганяліся, штурхаліся і плыўна пераляталі цераз плот, потым кінуў і адчыніў, і лічыў сэданы, што сьлізгалі між мастамі, бясшумныя ў агульным шуме, плыні, што гарэлі справа чырвоным, зьлева жоўтым, фары, што малявалі яркія шлейфы, феяў сьненьня.
DD. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра жыцьцё з Хуліё
Калі мы вырасьлі, наша хата амаль заўсёды пуставала. Толік езьдзіў па камандзіроўках, Колік сядзеў у турме, Валік пустэльнічаў, мама з татам таксама кудысьці падзеліся, быццам пакрысе расталі. У вялікай хаце было сьветла й ціха, толькі цягнуў летні ветрык ды ў далі калідораў нячутна праплывала пакаёўка. Мы з Хуліё зноў былі ўдваіх, як калісьці. Часам мы ляніва марылі завесьці двух белых сабачкаў, падобных да тых, даўніх, але часьцей проста ляжалі ў шэзьлёнгах, моўчкі і нерухома. Нам падабалася, каб з самага золку басэйн быў напоўнены сьвежай вадой, і ў ім плавалі півоні. Пакуль сонца ўставала за хатай, мы пускалі кіно на заходняй сьцяне, якія-небудзь старыя мэлянхалічныя фільмы, звычайна бяз гуку. Днём мы выходзілі прагуляцца па набярэжных, і тады Хуліё пачынаў скардзіцца, што яму ніколі не ўдаецца выглядаць на ўсе сто: калі ён апранае сьвежую кашулю, дык забывае абпырскацца адэкалёнам; калі старанна голіцца, дык забывае адпрасаваць нагавіцы; калі начышчае туфлі да бляску, дык забывае зрэзаць пазногці. Зрэшты, часам і я лавіў сябе на неахайнасьці – і валасы, якія тырчалі з носа й вушэй, і плямы гарчыцы на кашулі, і адарваныя гузікі. Хіба за ўсім усочыш? Пасьля абеду мы разыходзіліся па пакоях – Хуліё спаў, а я рабіў штосьці гаспадарчае, прыкладам, прасаваў пінжак. Калі Хуліё не спалася, ён уваходзіў і пачынаў рабіць зьдзіўленыя вочы. Даводзілася тлумачыць, што так, я прасую пінжак. «Навошта?» «Бо ўчора памыў». «Хіба пінжакі мыюць?» «Так, мыюць, калі не жадаюць аддаваць у хімчыстку». «Ты сапсуеш яго», – казаў ён. «Няхай, – казаў я. – Затое да яго дакраналася не ўдушальная хваля хімікатаў, а мой ласкавы цёплы прас». Тады ён сядаў у фатэль і заводзіў размову. «Забаўна было б, скажам, калі б усё, дазваньня ўсё на сьвеце хтосьці адкрыў». Зараз прыходзіла мая чарга зьдзіўляцца, і я нават набіраў у грудзі паветра для гаворкі, але ён спыняў мяне рашучым жэстам. «Дзень Робэрта Сьміта, адкрывальніка носа й дыханьня! Дзень Жуля Парцьё, які вынайдаваў зрок! Сусьветнае сьвята (выходны) на чэсьць Івана Пятрова, які выявіў існаваньне рук і ног! Ці Ду Го, першапраходца размнажэньня родавым спосабам! Дха Барындры, заснавальніка першага сяброўства!» Ну і трызна, думаў я, ён звар'яцеў.
DE. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Ключ да мужчынскае існасьці
«Ці не схадзіць нам прагуляцца, Ролю? Так, крышку, да гастранома й назад?» У Хуліё рахмана-запытальныя блакітныя вочы, адмовіць ім аніяк немагчыма. Па шляху да крамы ён круціць галавой, махае рукамі і разглядае сустрэчных кабет. Працяжна смаркаецца ў сьнег і рагоча. «Хулі, хопіць! Параспуджваў усіх прыгажуняў. Ты зараз грубы й непадобны да сябе. Што з табой?» Яшчэ гучней рагоча: «Паслухай казку, Ролю! Давай распавядаць казкі, як раней? Пастой! Паслухай». Мы спыніліся ля вадасьцёкавай трубы, ля абледзянелай гурбы, рукі ў кішэні.
«Даўным-даўно, у некаторым царстве, у некаторым гаспадарстве жыла-была прынцэса. І разумніца, і прыгажуня, і татава ўлюбёнка – усім добрая! – дый толькі не была яна жыцьцём задаволеная. Хацелася ёй не дзяўчынкай быць, а хлопчыкам. Хацелася цягаць за касічкі, падстаўляць падножкі, разьбіваць насы ды пляваць праз зубы. І чым старэйшая яна станавілася, тым мацней ейнае жаданьне распалялася. У тыя даўнія часы апэрацыяў па зьмене полу яшчэ не прыдумалі, але прынцэса верыла, што ёсьць нейкі ключ да мужчынскае існасьці, і трэба толькі яго знайсьці, як цела ейнае ператворыцца. Задок сплюсьнецца, плечы пашырацца, вырасьце морквачка – і спазнае яна шчасьце! Доўга шукала ключ прынцэса. Стрыгла валасы пад машынку, а пазногці – пад нажніцы, насіла каўбойку, джынсы й чаравікі з квадратнымі насамі, курыла крэпкі Кэмэл, кахалася з пакаёўкамі... Але мужчынам ўсё ніяк не рабілася, і нават пакаёўкі важыліся ад яе ўцячы, замуж за гусара. Прынцэса не адступалася: піла піва, хадзіла на футбол ды на рыбалку, сябравала са злодзеямі ды з падонкамі, вывучылася па мацеры лаяцца ды па-турэмнаму... Але нічога не дапамагала – заставалася яна да таго прывабнай, што рыбакі баяліся й бянтэжыліся, а падонкі бляднелі й лапаталі пра каханьне. Яшчэ гарачэй узялася прынцэса за справу: занялася найноўшай філязофіяй, напісала бліскучую працу па тэорыі няпэўных мностваў, засвоіла Perl, узламала сетку мэрыі й выклала туды порна, набыла сабе джып-пікап памерам з грузавік... Але ўсё дарма! Шыя заставалася лілейная, а грудзі – трапяткія. Роспач! Да самых апошніх мераў зьвярнулася прынцэса: піла шклянкамі гарэлку, закусвала лукам, спала без каханьня з усімі запар і храпла ўва сьне. Але й гэта дарэмна... І вось аднойчы ня вытрымала яна, прыбегла ў сьлязах да бацькі-бацюхны, павалілася тварам у мантыю, дый расказала ўсё начыстую. Пабедаваў-пабедаваў цар, але рабіць няма чаго, трэба дачцэ дапамагчы. Бо вельмі лібэральны гэны цар быў. Адправіў яе да мудраца-старца, на паўночны востраў, у манастыр. Доўга, ці хутка, цераз горы ды цераз мора – дабралася прынцэса да старца. Выслухаў яе старац і кажа: высмаркацца на зямлю табе трэба, панначка. Вось ключ да мужчынскае існасьці. Жахліва зрабілася прынцэсе й гідотна! Закрычала, загаласіла, заламала локці белыя. Аднак што ж, калі йсьці – дык да канца. Выйшла яна з хаты, расставіла ногі на сьнезе шырэй, заціснула адну ноздру пальцам, а ў другую як дзьмухне з усіх сілаў! Вылецеў з носа сморк, даўся аб зямлю – і цуд адбыўся! Грымнуў у зімовым небе гром, зазьзяла вясёлка. Скаланулася цела дзявочае: пашырыліся плечы, набракла морквачка, закучаравілася бародачка. Ператварылася прынцэса ў прынца – і зажыў прынц прыпяваючы! Ходзіць па замку гогалем, ды паплёўвае. А раз-пораз дый высмаркаецца на зямлю-матухну, каб эфэкт замацаваць. Ажаніўся, дзетак малых завёў. А калі бацька-цар састарыўся, на трон узышоў».
DF. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра хлопчыка
Мы ішлі. Гулкімі цыліндрамі тунэляў, зьвілістымі мастамі-мнаганожкамі, складанымі супляценьнямі хуткасных магістраляў. Усё прысыпанае шэрым пылам. «Не прытуляйся, Хулі, запэцкаесься». Прамінулі чэзлы парк. Агародкі зламаныя, лавачкі спаленыя, ногі гудуць. Хуліё цяжка дыхае, ён стаміўся. Неба бялявае, цьмянае. Ідзем марудна, упарта. «Не, адпачнем, прысядзем! Раскажы казку, Ролю, твая чарга». Добра.
«Жыў-быў на сьвеце хлопчык. І тварам прыгожы, і шчокамі румяны, і валасамі залацісты – дый толькі ня быў ён жыцьцём задаволены. Хацелася яму ня хлопчыкам быць, а анёлам бесьцялесным. Асабліва не падабалася хлопчыку мужчынская свая існасьць – і часта па пакоі ў змрочнасьці соўгаўся, думы думаў. Што ж гэта дзеецца, – хмурыў бровы, – што ж за зьнявага такая? Навошта ўвесь сьвет праз прызму палавога інстынкту бачу? Навошта ўсіх дзеяў рухавік – прага размнажэньня? Навошта гэты гарачы стрыжань ўва мне? Цямнеў поглядам, спускаў шорты й калготы, разглядаў сябе ў люстэрку халодным позіркам. І зноў па пакоі соўгаўся, на зэдліку журбаваў, пра волю бедаваў... І пакрысе з суму ды тугі непазбыўных пачаў хлопчык у памерах зьмяншацца. І чым драбнейшы станавіўся, тым менш тугі ды няшчасьця ў ім зьмяшчалася. За зіму зусім у дробачку ператварыўся, ростам з салдаціка цацачнага. А калі вясна надышла, дык нават ў люстэрку сябе зьнябачыў. Кропкай хлопчык зрабіўся, і не засталося ў ім ані стрыжня, ані прагі, ані вагі зямной. Узьняўся ён над падлогай, зрабіў круг над зэдлікам, дый вылецеў у фортку, у неба вясновае, вячэрняе. А там! Цёплай зямлёю пахне, маладою травой, дымком далёкім. Ляціць сабе хлопчык па-над бярозамі ды радуецца – як хораша анёлам быць!»
E0. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра анёла
Калі сьцямнела, мы сышлі з дарогі і спыніліся на схіле сухога пагорка, пад шатамі старадаўняга дуба. Жалуды. Хуліё зладзіў вогнішча, а я падзяліў пароўну фінікі ды ролтан. «Гэта называецца разьбіць бівак», – дасьведчана сказаў Хуліё. Мы сагналі смагу, спатолілі прагу, улягліся паўтульней ды глядзелі, як іскры ломанымі траекторыямі ляцяць у цёмнае паветра – і згасаюць. Хуліё прыкурыў жытан ад галінкі, адкашляўся і ўзяўся за вячэрнюю казку.
«Думаеш, Ролю, анёлам так ужо хораша жывецца? З аднаго боку безумоўна так, але зь іншага! Яны такія маленькія, Ролю, што ня могуць сядзець – правальваюцца скрозь малекулярную структуру табурэтаў і наогул прадметаў. І таму яны вымушаныя ўвесь час трымацца на ляту. Само сабой, пакрысе ў іх за крылцамі адрастаюць магутныя цягліцы, але пачаткоўцам ох як несалодка спачатку. Большасьць вядома вытрымліваюць... Ну дык вось, Ролю, быў у іх там адзін маладзенькі анёл, слабенькі, які паміраў проста – да таго цяжка яму было. Пакуль астатнія гімнасьпевамі займаліся ў этэрах прамяністых і шанаваньні Творцу ўзносілі, гэты маладзенькі ўсё ўніз глядзеў. Зайздросьціў ён зямным стварэньням са страшнай сілай! Устойлівасьць, глеба пад нагамі, упэўненасьць. Зразумела, чалавекам жадаць зрабіцца яму і ў галаву не прыходзіла – бо завельмі ўжо подлая ды брыдкая пачвара, ну і жывёлы ненашмат лепей – кроў, косткі, кішкі, брррр. Але вось да прыкладу каменем быць – сумнавата здавалася. Больш за ўсё яму кветкі падабаліся! Ты якія кветкі любіш, Ролю? Гербэры? Ну-ну. А вось яму абсалютна ўсё роўна было, якія кветкі – абы толькі крылцамі не махаць больш ніколі, ніколі. Думаў ён думаў, і вось што прыдумаў: трэба яму брудам абляпіцца, каб на семечка кветкавае зрабіцца падобным, у зямлю ўпасьці, дый вырасьці! Счакаў ён момант, калі Стваральнік адвярнуўся, склаў крылцы – і на сьметнік сьпікіраваў, у самую памыйніцу. Плюх у лужыну! Але ня ліпне бруд да эманацыі чыстага духу. Сьцяў тады зубы маладзенькі, запоўз нейкаму бамжу за пазуху – і напаўняўся там з тыдзень выпарэньнямі смуроднымі. Пацяжэў трохі, акруглявіўся. Потым на тыдзень у мех з тухлявымі цыбулямі. Потым у гнілыя рыбіныя вантробы, потым... Карацей кажучы, Ролю, пааблез з анёльчыка патроху ягоны глянец нябесны, і аброс ён такі тленам і брудам. Даляцеў з апошніх сілаў да лугу і ў матку сыру-зямлю ўпаў. Але вось крыўда: восень ужо настала. Прыйшлося яму яшчэ пад сьнегам цэлую зіму дрыжаць».
Пазяхаючы, Хуліё адвярнуўся і нацягнуў на галаву швэдар. Я крануў яго і спытаў, каб зрабіць прыемна: «Гэй... дык чым жа казка скончылася?» «Ну... вырас ён кветачкай увясну». «А якой кветачкай?» «Ну... рамонкам. Давай ужо спаць».
E1. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра рамонак
Лясамі Мэсапатаміі, стэпамі Ўсурыі – за наступны дзень мы да таго стаміліся, што занядбалі магчымасьць дажджу і спыніліся нанач ля краю рамонкавага поля. «Рамонкавая гарбата павышае тонус і патэнцыйную энэргію. Заварым гарбаты, Ролю?» – ён ужо забыўся пра сваю ўчорашнюю казку. «Стой! Не чапай іх! Рамонкі – гэта небясьпечныя, сьмяротныя кветкі». Хуліё прысеў са страху. Рамонкі нядобра калыхаліся, барвовыя ў сьвятле вогнішча. «Так-так, Хулі! Вось паслухай, што я табе раскажу, раз ужо мая чарга: жыў-быў рамонак. Вырас ён на лужку ля сьметніка, на сонейку, прыгожы, высокі. Яму б жыцьцю радавацца, ды толькі ня мог ён – бо дрэнныя пахі заміналі. То тухлым гарбузом павее, то гнілымі яблыкамі, то скіслай капустай. А сысьці нельга нікуды. І наракаў рамонак – за што яму, харошаму, пакараньне гэткае крыўднае? Пачаў жывёлінам зайздросьціць, якія на лапах бегаць могуць і спаць, дзе ўздумаецца. Асабліва яму кацяня падабалася, што ў тутэйшага бамжа жыло – чорненькае, зь белымі вусамі ды блакітнымі вачыма. Гуляла з сухімі сьцяблінкамі, высочвала жукоў, вылізвала лапкі. І ўзмаліўся аднойчы рамонак з усіх сілаў: хачу, хачу кацянём быць! А расьліны – яны дваістую існасьць маюць: кветкі ў неба глядзяць, а карані падземным агнём сілкуюцца. Паляцела малітва і ўверх, і ўніз. Творца пачуў і толькі плячыма паціснуў – дурань. Затое д'ябла падступны – тут як тут! Кажа рамонку: хочаш з кацянём памяняцца? Хачу, хачу! Бліснуў вокам, пстрыкнуў пальцам – хоп! Трымай асалоду! І зьнік. Памяняў. Ды толькі падмануў трошкі – стаў рамонак не кацянём, а адразу дарослай пацёганай коткай. І зьведала яна, Хулі, ох зьведала... І ботамі была бітая, і з голаду памірала, і дзетак ейных два разы на год бомж тапіў, і хвост дзеці падпалілі, і... ня буду працягваць», – я змоўк, зглынаючы сьлязу. «Кепская гісторыя, Ролю. Ну а што рамонкавая гарбата? Чаму яе піць нельга?» «А таму што ў адным з рамонкаў – тое кацяня, Хулі, гвалтоўна зачараванае ды зьнерухомленае. Яно ўжо даўно там у тыгру лютую ператварылася. Кранеш – і адразу руку адгрызе».
E2. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра котку
Падняўшыся на апошні перацяг, мы апынуліся амаль ля мэты, у некалькіх гадзінах шляху. Гастраном праглядаўся наперадзе, чорным велічам у вячэрнім паветры. Мы рассудзілі заначаваць тут, у гроце, пад абаронай шырокай скалы. Шурпатая, з карычневымі прожылкамі. Вецер сьвішча зьверху, але нам цяпло пад ваўнянымі пледамі. Гарачыя тэрмасы. «Расказвай, Хулі». «Ну, слухай...
Жыла-была ў адной прынцэсы котка. Любіла яе прынцэса, душы ня чула! Пячонкай гусінай прама з рук карміла, лапкі ў ружовай вадзе абмывала, у ложак з сабою брала, залатым грабянцом расчэсвала. Ды толькі не было шчасьця ў коткавай душы – бо шмат крыўдаў ёй даводзілася цярпець. Калі кароль употай ад прынцэсы нагой пад рэбры пхне – дык гэта яшчэ нічога, кароль ёсьць кароль. Але калі кухарка мокрым ручніком уздоўж сьпіны сьцепане, ці конюх ботам сьмярдзючым на лапу наступіць, ці прышчавы паж за хвост адцягае, ці блазан пярчоную сасіску падкладзе – аніякае не было моцы ў коткі гэткія зьнявагі трываць! І надумалася котка ў чалавека ператварыцца, а лепш за ўсё ў дзяўчынку, каб усе песьцілі, у стужкі ды банцікі прыбіралі і ніхто ніколі ня крыўдзіў. Выйшла яна аднойчы ноччу на балькон, вушы-вусы да Месяца зьвярнула ды просіць: дапамажы мне, брацік-Месяц, хачу дзяўчынкай зрабіцца! Павярнуўся да яе Месяц: прывітаньне, коцейка, мілая сястрычка! Якраз поўня, мая ўлада – дапамагу табе. Ці ёсьць дзяўчынка, якая любіць цябе? Ідзі, зазірні ёй у вочы да самага дна – і перамяняесься зь ёю целамі. Спалохалася котка: ёсьць такая дзяўчынка, прынцэса яна, любіць мяне. Але ж не падлюга я! А месяц сьмяецца ў адказ: якая ты дурненькая, котка. Ідзі, ідзі. Павольна пайшла котка з балькона, цяжка. Села ў тузе да прынцэсы на пухоўку. То падыме галаву, то апусьціць. Дрыжыць, дыхае няроўна, хвастом торгае. Але да раніцы, пакуль Месяц яшчэ на небе відаць было, адважылася, мяўкнула гучна. Прачнулася прынцэса, усьміхаецца – а котка глядзіць ёй у вочы, да самага дна. Пачуўся тут у паветры звон, быццам тонкая струна парвалася – і ператварылася котка ў прынцэсу! У тую ж раніцу кухарку – у бардэль, конюха – на руднікі, пажа – на вайну, блазна – у ваўчыную яму, прынцэсу... Прынцэсу у добрыя рукі, з вачэй далей. І пачалося у коткі новае жыцьцё – шчасьлівае ды бясхмарнае... Ролю, ты дзе? Ролю!»
Але я быў ужо далёка. Хмыз схаваў уцёкі. Ляцеў: далей, далей, на ўсход, да ўсходу! Бывай, Хулі.
E3. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра жыцьцё з Хуліё
Па начох Хуліё ня сьпіцца, ён варочаецца, рыпае матрацам, уздыхае. Мы ўстаём і выходзім на балькон, глядзець на зоркі. Зорак няма, па небе плывуць доўгія каламутныя хмары. Хутка зіма, Хулі. Так. Мы маўчым, а потым ён пачынае расказваць пра набалелае – ізноў пра жанчын, як заўсёды.
– Ведаеш, Ролю, перад словам «каханьне» дзяўчыны ўжо даўно аддаюць перавагу слову «адносіны». «Завесьці адносіны», «у нас зь ім адносіны».
– Ну, чарговы ўплыў з ангельскай, рылэйшаншыпы там у іх, – пазяхаючы, мяркую я.
– Не, Ролю... Ты не разумееш. Дзяўчыны – яны ўжо даўно страцілі надзею зьведаць каханьне. Цяпер яны выказваюцца стрымана і асьцярожна. Яны здавольваюцца малым, яны прывыклі да плоскага...
– Але ты ж, Хулі? Ты ж, вядома, працягваеш дараваць ім паўнавартаснае жыцьцё? Паўнавартасныя пачуцьці?
– Не, Ролю... Яны ўжо не разумеюць гэтага. Працэс зайшоў занадта далёка, вірус трапіў у кроў, маска зраслася з тварам. Калі кажаш пра каханьне, цябе не разумеюць, ня чуюць. Цяпер замест «я цябе кахаю» належыць казаць «я хачу мець з табой адносіны».
Я сьмяюся: «ты мяне разыгрываеш, Хулі!» Але ён клянецца й нават прыводзіць да прыкладу вершы сучасных паэтак. Ха-ха! Разьвесяліўшыся, мы некаторы час забаўляемся тым, што прыдумляем рыфмы да слова «адносіны». Падкосіны, перакосіны, авіязносіны. А потым вяртаемся ў ложак.
Назаўтра высьвятляецца, што Хуліё зноў закаханы. Гэта бачна па ягоным палымяным вачам, па хрыпламу дыханьню, па нэрвоваму паторгваньню. То не заўважае мяне, узбуджана гуляючы пальцамі па падаконьніку, то робіцца неадчэпны – прапануе паслухаць разам Чатырнаццаты квартэт. Што? Квартэт, Ролю, квартэт. Сядзь. Кінь сваю локшыну. Пазьнейшыя квартэты Бэтховэна – вось вяршыня дасканаласьці! Пачынае тлумачыць мне разбуральную ролю сэптакорду. Дзень напралёт не ўстае з канапы, запоем чытаючы карычневае «Нараджэньне трагедыі з духу музыкі». Няўжо яна скрыпачка, Хуліё? Як яе клічуць? Не адказвае – млее, курчыцца, салодка усьміхаецца. Гладзіць сябе па грудзях. Вочы цёмныя, цялячыя. І калі ён нарэшце пасталее?
– Вось раней, – скардзіцца Хуліё за вячэрай, забыўшыся на закаханасьці, – вось раней было добра! Ідзеш, бывала, па вуліцы, альбо едзеш у трамваі, а маладзенькія дзяўчыны так і глядзяць на цябе! Нават знаёміцца зь імі не абавязкова, з адных поглядаў унутры ўсё палае. А цяпер? Калі і глядзіць хто, дык толькі які пажылы паскуднік. А то яшчэ й горай. І што з гэтым рабіць, Ролю?
– Сам ты пажылы паскуднік! – пакрыўдзіўся я і адвярнуўся, – Вось цяпер на цябе наогул ніхто не паглядзіць.
E4. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра цёмных ды сьветлых існасьцяў
Увечары Хуліё ўзбуджаны, ускаламучаны, удзень – выглядае спакойным і ўраўнаважаным. Стоячы на бальконах (дзіўны дом: у суседніх пакоях – асобныя бальконы), мы блазнавалі, перакідваліся скрынкай з запалкамі, перагіналіся ўніз і абмяркоўвалі магчымасьць адвольнага кіраванага перанясеньня каханьня з аб'екта на аб'ект. Прыкладам, калі А запаліла ў табе агонь, але ёй ці табе гэта не да часу ці не да месцу – ці можна перамясьціць каханьне на В без істотных стратаў магутнасьці? Каб дабру, як кажуць, не прападаць? Хуліё, у процівагу ўчорашнім захапленьням, бравіраваў і сьцьвярджаў, што перанясеньне магчымае. А я, захапіўшыся развагамі, выпусьціў скрынку з рук і прайграў.
Потым пачалося зноў. Пакуль я заварваў локшыну, Хуліё хутка-хутка пісаў алоўкам у нататніку – фармуляваў свае сёньняшнія сымптомы. Зачытаў:
1. яна здаецца мне верхам дасканаласьці (я кіўнуў);
Ён зірнуў і сказаў, што навошта так недаверліва ківаць, што лепей за яе ён і на самой справе нікога й ніколі не сустракаў! Ён з выклікам пазіраў, гатовы даказваць і спрачацца. Я прамаўчаў. Ён працягваў.
2. цікавасьць да іншых жанчынаў зьнікла зусім;