Текст книги "Гісторыя Ролянда"

Автор книги: Піліп Ліпень

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 22 страниц)

– Мо годзе ўжо, Ролю? Мы з году ў год адкладаем адсыланьне, – хвалюючыся, яна падліла сабе яшчэ марціні, даўгія кіпці стукнулі аб шкло. На ножцы келіху дрыжалі складаныя блікі.

– Пакіньце мяне побач з вамі, мамухна!

– Побач з намі ты застанесься дамарослым, – стрымана сказаў тата. Глыбока пагрузіўшыся ў фатэль, ён калыхаў нагою ў лакавым туфлі і гуляўся з абцужкамі.

– Пакіньце мяне побач з вамі, татухна!

Яны пазіралі на мяне халодна і няўхвальна. Я падбег да татулі, цалаваць яму рукі, але да яго было не падступіцца праз локці, калені, туфлі, і я павярнуўся да матулі. Яна, адгадаўшы мой намер, падняла рукі высока. Я паваліўся й загаласіў, горка, з падвывам. Мамчына чорная сукенка няўмольна хістанулася, яна пацягнула ланцужок званка. Адвядзіце яго. Зьбірайце яму куфар.

A. Уцёкі ды туляньні. У зялёнага дантыста

Пасьля ўцёкаў я быў вымушаны хавацца, і на некаторы час мяне прытуліў у сваёй хаце адзін зычлівы дантыст. Ён вызначыў мне маленькі пакоік з высокім ложкам, матрасам на спружынах, камодкай і зялёным таршэрам. У тыя дні я нічога ня мог рабіць, толькі ляжаў і ляжаў. Капа на ложку была мяккая, у зялёны рубчык, і пахла пылам. Уткнуўшы ў яе нос, я разглядаў рубчыкі. Часам, сабраўшыся зь сіламі, адгарнаў край і глядзеў на гладкі выварат. Як жа так, думаў я, з аднаго боку рубчыкі, а з другога няма. Я нічога ня мог рабіць, толькі варушыў пальцамі на нагах, паціраючы іх адзін аб адзін, і скура ледзь-ледзь парыпвала. За адчыненым акном зелянелі бярозы, шумелі машыны, а я стагнаў зь нязмогі. Увечары прыходзіў дантыст, прысаджваўся на матрас і карміў мяне булкай з сырам, а потым частаваў гідкім півам Тубарг грын. Дантыст не пераапранаўся пасьля працы й хадзіў па хаце ў сьветла-зялёным халаце, усьміхаючыся й зазіраючы мне ў рот. У яго самога зубы расьлі дробныя, круглявыя, на адлегласьці адзін ад аднаго. Я не сумняваўся, што ён перапоўнены усялякімі паскудзтвамі, але хаваў непрыязнасьць, і толькі аднаго разу, пад канец, спытаў, чаму ён так любіць зялёны колер. Нават нісан твой зялёны. Дантыст адказаў, што зялёны супакойвае. Значыць, ты адчуваеш патрэбу ў заспакаеньні? Цябе нешта трывожыць? Не-не-не, засьмяяўся ён, проста я па прыродзе сваёй спакойны чалавек, і люблю ўсе спакойнае. Дык можа, спытаў я, ты таксама ў партыю зялёных пойдзеш? Чаму б і не, адказаў ён, што ў гэтым дрэннага? Мне няма чаго было сказаць, і я моўчкі глядзеў у столь. Я нічога ня мог рабіць, сілаў не хапала нават на агіду да гэтае падлы. Калі я крыху ўзмацнеў, дык адразу сышоў, пакінуўшы на камодцы грошы, значна больш, чым было прыстойна. Мне хацелася, каб ён адчуў маю пагарду. З тае пары мы ніколі не сустракаліся, і што зь ім сталася, я ня ведаю.

B. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра сіняга дантыста

Даўным-даўно, калі мы былі маленькія, летнія вакацыі доўжыліся ня тры месяцы, як у цяперашніх шкаляроў, а цэлых шэсьць. А ў пераступным годзе дык і ўсе сем. А часам і на восьмы месяц можна было прыйсьці і ўбачыць на школцы замок. Не кажу ўжо пра тое, што ў нулявы месяц таксама ніхто не вучыўся, бо дырэктар езьдзіў кудысь далёка на курсы павышэньня кваліфікацыі. Мы з брацікамі ўсё лета сядзелі дома й глядзелі сэрыялы, ужо з гукам, але яшчэ чорна-белыя, і ўсе спрэс бесьсюжэтна-павучальныя. Таму мы ня вельмі любілі тэлевізар і амаль яго не ўмыкалі, дні й нядзелі запар забаўляючы адзін аднаго шарадамі й фантамі. Зрэшты, сядзець дома нам ня надта падабалася, і мы з раніцы да ночы зьнікалі ці то на возеры, ці то ў лесе, ці то на закінутай фабрыцы зубное пасты. А ўвечары, наеўшыся перад існом хлебу з сочывам, мы высоўваліся ў вакно, у цемру і шчокат конікаў, і прыслухоўваліся да размоваў мамы з татам, якія пілі віно на тэрасе першага паверху. Звычайна яны марудна абмяркоўвалі гаспадарчыя пляны на заўтра, часам перарываючыся на матылькоў, што зьляцеліся да лямпы, а потым пачыналі расказваць адно аднаму незразумелыя й злавесныя дарослыя казкі.

– Жыў-быў адзін чалавек, – пачынаў, прыкладам, тата. – Можа нават памятаеш – дантыст з дваццатага дому?

– А як жа, памятаю, – мама заўсёды ўсіх памятала. – І што ён?

– Кажуць людзі, што жыў-быў той дантыст, жыў-быў, і вось аднойчы ўвосені зьявіліся ў яго пад вачыма сіняватыя кругі. Ён спачатку падумаў быў – гэта празь недасып, і пачаў больш спаць, сьпярша па дзевяць гадзінаў, потым па дзесяць, а потым і да самага абеду. Але кругі не праходзілі, і нават патроху павялічваліся. Засмуціўся дантыст, пайшоў да лекара, і лекар загадаў яму кінуць піць – пячонка маўляў у вас. Кінуў дантыст піць, а заадно й курыць – бо таксама шкодна – і стаў чакаць. Але кругі не праходзілі, а толькі сінелі патроху. Зажурыўся дантыст і пайшоў да другога лекара, і той загадаў яму есьці кальцыюм ды фосфар – селязёнка маўляў у вас. Пачаў дантыст есьці кальцый, фосфар, а заадно і ёд, бо таксама карысна. Месяц еў, два еў, але і гэта не дапамагло – кругі толькі горай акругляліся. Замаркоціўся дантыст – ды й замазаў кругі тонавым крэмам. Паглядзеў у люстэрка ды ўздыхнуў з палёгкай. Але на жаль... з кожным днём усё больш і больш крэму патрабавалася, сінь ужо на шчокі распаўсюдзілася, хоць і трохі зьбялела. Раззлаваўся дантыст. І што мне да гэтых кругоў, думае. Пляваць на іх! Навошта хвалявацца пра тое, на што ня можаш паўплываць? Перавярнуў ён у хаце ўсе люстэркі да сьцяны – і зажыў прыпяваючы. Але й гэтага хітрыка ненадоўга хапіла. Прачынаецца ён аднойчы ўраніцу і бачыць: зрабілася ягоная коўдра блакітная, а засынаў ён быццам бы пад белай, хоць дакладна ня памятаў. Глупства, кажа сабе дантыст, калі дакладна ня памятаю, значыцца глупства гэта ўсё, значыцца яна сіняя і была. Але на наступную раніцу сьцены ў хаце таксама сіняватыя зрабіліся! Падбег дантыст да люстэрка, пераварочвае, і ах – ён увесь сіні, як гуманоід зь іншае плянэты! Не, не, гэта нейкая трызна, крычыць сабе дантыст, гэта нэрвы, мне трэба супакоіцца і разьвеяцца. Умыкнуў тэлевізар, а ў тэлевізары шоу: навукоўцы выявілі ў космасе сіняе гравітацыйнае зрушэньне! А гледачы ўсьміхаюцца ды навукоўцам пляскаюць, наіўныя. Кінуўся дантыст да вакна, паветра сьвежага глынуць – а там ужо й неба спрэс блакітнае!

– Жах які! – сказала мама.

– Страціў тады дантыст прытомнасьць, паваліўся, а калі ачуўся – патэлефанаваў у вар'ятню нумар тры і здаўся добраахвотна. З тае пары яго й ня бачылі.

– Які самаадданы чалавек!

– Так, сапраўдны альтруіст! Уяві, што было б, ня здолей ён сябе спыніць...

C. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра чорнага дантыста

Пасьля вячэрняе казкі бацькі гасілі лямпу і звычайна адразу ўладкоўваліся спаць, але мы некаторы час чакалі й прыслухоўваліся: іншы раз у поўнай цемры гучала яшчэ адна гісторыя, напаўголасу, зусім ужо беспрасьветная.

– Памятаеш таго дантыста, з клінікі на праспэкце? – пыталася, прыкладам, мама.

– Не. Што за ён? – тата ніколі нікога ня памятаў.

– Нязначна. Слухай: жыў-быў адзін дантыст. І меў ён дзівацтва – больш за ўсё на сьвеце яму падабалася выбачацца ды перапрашацца. Пачыналася з малога. Падыдзе, бывала, да чалавека на вуліцы й кажа: выбачайце, колькі часу? Адказваюць яму, а ён дзякуе ды просіць прабачэньня за турботы. Нібы нічога асаблівага, вось толькі вочы нейкія падазрона чорныя. Ці, скажам, ідзе перад чалавекам па ходніку, а потым раптам спыніцца, у бок адскочыць і прапускае яго наперад, са шчырымі шкадаваньнямі і паклонамі. Ці ў трамваі – усім запар месца саступае, рукі да сэрца прыціскае, а ў самога сьлёзы пакутныя на вачах. Дзівак, думалі людзі, крыху на ветлівасьці зглузьдзіў, і ўсьміхаліся яму, і ахвотна выбачалі за ўсе, а часам і самі сустрэчна перапрашалі. Але, як высьветлілася, не задавальнялі яго гэткія простыя прабачэньні. Людзі дасьведчаныя прадказвалі, што дабром дантыст ня скончыць. І сапраўды, неўзабаве зьдзейсьніў ён пачварны выбрык: вырваў кліенту тры лішнія зуба, а потым паваліўся на калені, ногі абняў і давай сьлязьмі паліваць. Жудасны быў скандал! З таго часу баяліся да яго людзі па зубы зьвяртацца, і наогул усяляк пазьбягалі. Як убачаць, дык на другі бок пераходзяць. Пачаў тады дантыст з-за рога выскокваць. Выскачыць, харкне на калашыну – і ну зьняважана каяцца! Ці жуйку мог у валасы ўляпіць, ці гуашшу абліць, ці спадніцу задраць. Доўга яго людзі трывалі, але калі ён немаўлятку з возіка за ногі выхапіў, каб потым перад матуляй папрасіць прабачэньня, ня вытрывалі: скруцілі, клікнулі санітараў і пасадзілі ў вар'ятню нумар чатыры. І даравалі, бо хворы чалавек, шалёны. У вар'ятні дантыст быццам бы заціх, выправіўся, і ў шпіталёвую царкву панадзіўся хадзіць, у Ісуса прабачэньне вымольваць. Тамтэйшы бацюшка яго не любіў, але прычапіцца не было да чаго – моліцца чалавек і моліцца. А праз год, калі пастанавілі санітары адпусьціць дантыста дадому, бацюшка іх папярэдзіў: страшны гэта чалавек. Чаму, бацюшка? – пытаюцца санітары. Таму, мілыя, што ён у мяне пра Ісуса выпытваў – ці праўда, што Той усім даруе. Дык што ж тут дрэннага, бацюшка? А тое, што ня хоча ён, каб Ісус яму дараваў. Псых ён, бацюшка, не бярыце да галавы, мы яго абкалолі да поўнае бясшкоднасьці. І адпусьцілі санітары дантыста дадому. Месяц прайшоў, другі прайшоў, усё ціха. Але аднаго разу ўвечары раптам званок у пажарнікаў – галосіць хлопчык ды з жаху задыхаецца: дзядзечкі, чарната вакол распаўзаецца! Ратуйце! Сусед наш, пачвара дантыстая, чорныя малітвы на ўвесь голас чытае! Клікнулі пажарнікі санітараў і разам да дантыстава дому памчаліся. І бачаць: зь дзьвярэй ды з вокнаў дантыставых выцякае чарната й круціцца, да неба падымаецца, сьвятло сонечнае засьціць. Зразумелі тады санітары, што задумаў дантысты невыбачальнае злачынства супраць роду чалавечага зьдзейсьніць! Выбілі яны з пажарнікамі дзьверы, уварваліся, а дантыст сядзіць на падлозе сярод чорных сьвечкаў і гойдаецца, інфэрнум заклікае. Пачалі тады санітары з пажарнікамі ў яго срэбранымі кулямі страляць, падзіравілі нібы дуршляг, ды ўсё дарма. Выцякла зь цела дантыстава ягоная чорная кроў, чорным туманам выпарылася і чорнай ноччу зямлю ахутала. Заплакалі тады санітары, заплакалі пажарнікі, заплакаў бацюшка, і пачалі ўсе разам у Ісуса прабачэньне прасіць. І было ім прабачэньне падаравана, але толькі палавіннае. З тае пары скараціўся дзень, і зьявілася ноч, і пачалі яны зьмяняцца кожныя суткі. А калі ў цемры прыслухацца, дык можна пачуць, як чорны дантыст бясконца перад усімі просіць прабачэньня.

– А калі ўзяць, дый дараваць яму? – прапанаваў тата. – Чаму б і не? Урэшце, асабіста мне ноч нават падабаецца.

– Што ты! Ня ўздумай! Хочаш яго яшчэ больш раздражніць?

D. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра зубныя шчоткі

Калі нам з Ху́ліё, маім зводным братам, яшчэ дарылі падарункі на Каляды, за некалькі дзён да сьвята мы традыцыйна перакопвалі ўсю хату, шукаючы чырвоныя шкарпэткі. У Санту мы ўжо тады ня верылі ні на грош і, пераглядваючыся, як ваўчаняты, па некалькі разоў на дзень плянавіта абшнарывалі кожны пакой.

У адзін з такіх ператросаў мы натрапілі на радовішча зубных шчоткаў: у ніжняй шуфлядзе камоды, пад матулінымі швэдрамі. Першую шчотку, сінюю, знайшоў Хулі. «Ролю, бач! Старая зубная шчотка! Навошта яна тутака?» Ён скокнуў на крэсла, адчыніў фортку й зашпурнуў шчотку ў цёмна-сінюю вечаровую прастору. У той дзень падарункаў мы не знайшлі, і ўраніцу аднавілі пошукі з новымі сіламі.

На гэты раз у камодзе корпаўся я. Шчотка ляжала на самым нізе, паміж махеравым швэдрам і газэтай, якая высьцілала дно. Тронак быў шэры, зь серабрыстымі іскрынкамі. Шчацінка роўная, белая. «Ролю? Ты чаго там? Нутка... Ваў, каб я падох! Шызануцца можна! Зноў шчотка, у тым жа месцы!» І мы забыліся пра падарункі, і заняліся навуковымі экспэрымэнтамі.

Высьветлілася, што шчоткі зьяўляюцца ў шуфлядзе выключна па адной, ва ўмовах наяўнасьці ня менш за тры швэдары ў стосе, але ніяк не часьцей чатырнаццаці разоў у суткі. Тронкі: белыя, чырвоныя, зялёныя, палавые, у падоўжную палоску, у рубчыкі, з паўпразрыстымі ўзорамі, з гумовай акантоўкай, са спружыністым зыгзагам; шчацінкі: новенькія і бліскучыя, зь лёгкімі сьлядамі пасты паміж валасінкаў, жоўклыя, сьцёртыя да самага заснаваньня, фарбаваныя перакісам, заплеценыя ў касічкі й нават сівыя.

E. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра нараджэньне Хуліё

Калі мы былі зусім маленькія, пасьля абеду нас з Хуліё захутвалі ды клалі спаць, а мы, вядома, спаць зусім не зьбіраліся. Мы чакалі хвілінак пяць, высоўвалі з-пад коўдраў ногі і пачыналі шаптацца.

– Што ты памятаеш сваё самае раньняе, Ролю?

– Ну... я памятаю, як мама прынесла вішню. А ты?

– А я памятаю, як я нарадзіўся.

– Хлусіш!

– Ня хлушу!

– А чым дакажаш?

– Я памятаю ўсё. Памятаю акушэрку: яна была такая прыгожая! Чорныя валасы, прамыя, як у індыянкі, і зялёныя вочы. Я адразу закахаўся ў яе!

– Ты ня мог закахацца, бо ты ж ледзь нарадзіўся.

– Мог! І яна таксама пакахала мяне. Яна падняла мяне на рукі і мовіла: які мужчына! Які прыгажун! І я хацеў адказаць ёй, што яна цудоўная, як месяц, але голас ня слухаўся мяне – я быў надта маленькі. Я памятаю маршчынкі на ейных вуснах, а калі яна ўсьміхалася, яны разгладжваліся. І яна пацалавала мяне, Ролю!

– Яна не магла цябе пацалаваць, бо гэта негігіенічна.

– Магла! Яна адхінула павязку, і цалавала мяне, і напявала: мой волат, мой рыцар! Каханьне вышэйшае за гігіену, запомні, Ролі. А на ейных шчоках былі ямачкі. І яна казытала мяне, і пакусвала пальчыкі.

– Мама б не дазволіла ёй.

– Мама спала пад наркозам. Мама спала, а мы цалаваліся! Яна насіла кароткі белы халацік, і расшпільвала яго на сьпякоце – а на шыі вісела срэбнае сэрцайка. І яна купала мяне ў купелі, і схілялася да мяне, і валасы падалі, і халацік разыходзіўся, і мы плёскаліся, і ныралі, і плылі. Ах, Ролі, якія ў яе былі ямачкі! Яна ляжала на жываце, а я ляжаў тварам на ямачках і лашчыў ейныя ногі, і кроплі сьцякалі, і засыхаў пясок, і сьпявалі пеначкі. У яе быў такі вытанчаны нос, Ролі, нібы ў герцагіні, з крыху ўзьнятымі ноздрамі й незвычайна тонкі, і вушкі прасьвечвалі на сонцы. Я кожны дзень прыносіў ёй велізарны букет бардовых півоняў, і яна хавалася ў іх тварам, а я падхопліваў яе й нёс на руках у гай, да раўчукоў і жаўрукоў. І ўвесь дзень граў вайсковы аркестар, і ёй так падабалася мая парадная форма... Ролю? Сьпіш?

F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра нараджэньне Толіка

У дзень, калі павінен быў нарадзіцца Валік, мы з самае раніцы ўладкаваліся на лавачцы ў радзільным парку, пад вялікім клёнам. Тата мітусіўся, кідаўся, лётаў туды-сюды на таксоўцы, то па букеты, то па падгузьнікі, а мы бесклапотна пілі сідр і закусвалі рознакаляровымі пампушкамі. Мы ведалі, што будзе хлопчык, і нават імя абралі загадзя, і зараз заставалася толькі гадаць, які ён народзіцца.

– Толькі б ён нарадзіўся прыгожы! – прыгаворваў Хуліё, прыкладаючыся да бутэлькі.

– Ці ня ўсё роўна? – казаў я. Сідр разьмякчаў мой язык, і я быў здольны вымавіць некалькі фразаў запар: – Здольнасьць да мысьленьня нашмат важнейшая. Пустагаловы амапавец, што шугае дэманстрантаў або паэт-аваргардыст – паміж імі прорва. Вось што сапраўды важнае, Хулі.

– Ты ксэнафоб, – уздыхаў Хуліё. – Ты разважаеш прадузята і вузка. Не, не, галоўнае – каб ён нарадзіўся прыгожы! Прыгажосьць – вышэйшая за ўсё! Роўна прыгожымі могуць быць як і плечавень-амапавец у магутным бронежылеце,  у драпежным падскоку, і крохкі дысідэнт з адухоўленым тварам, са сьцягам свабоды. Галоўнае – прыгажосьць. Хіба не?

– Не! – запярэчыў я, але тут дзьверы радзільні расчыніліся, і на ганак зь пераможнымі крыкамі высыпаліся шматлікія лекары. Яны размахвалі рукамі й гукалі: сюды, сюды! хутчэй! радуйцеся! Забыўшыся на ўсё, мы пабеглі да ганка, а адтуль, зь нетраў радзільні, насустрач нам ужо ўзыходзіў надзвычайна горды тата, несучы на руках буйное немаўля. Глядзіце, дзеці, гэта ваш брацік, Толік! Немаўля па-сяброўску пасьміхаўся й падміргваў. А дзе ж Валік? – зьдзівіліся мы. Валіка пакуль няма, – патлумачыў шчасьлівы тата, – пакуль толькі Толік.

10. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра свабоду выбару

Адразу пасьля Толіка нарадзіўся Колік.

– Бачылі новага браценіка? Падабаецца? – ганарыўся тата. – Глядзіце, які валасаты!

Мы спачатку холадна сустрэлі Коліка, заняўшы пазыцыю маўклівага назіраньня. А тата заставаўся на вяршынях шчасьця і фантанаваў новымі пэдагагічнымі ідэямі. Прыкладам, ён параіўся з дырэктарам школы і вырашыў выпрабаваць на Коліку новы мэтад вучыць немаўлятак размаўляць. Недапушчальна, патлумачыў нам тата, недапушчальна й вельмі небясьпечна ўдзёўбваць у галаву немаўля слова «мама». Хіба з гэткім падыходам можна чакаць, што асоба вырасьце свабодная і думаючая? Дзіця павіннае самастойна выбіраць свой стартавы лексыкон! Тата прынёс зь бібліятэкі тоўсты політэхнічны слоўнік і з раніцы да вечара праседжваў ля Колікавай калыскі, чытаючы яму артыкулы па альфабэту. У абедзенны перапынак тату падмяняла мама з Авідыюсам і Вэргіліюсам, а падчас першага й другога сьняданку, раньняе й позьняе вячэры, падвячорка, ланча й перакусаў – падмянялі мы. Пашыраючы татаў мэтад, мы на розныя лады лаяліся Коліку мацюкамі, а калі мацюкі канчаліся – распавядалі па ролях анэкдоты пра пералюбствы.

Але, нягледзячы на нашыя агульныя намаганьні, роўна ў год Колік адкашляўся й выразна прамовіў:

– Мама.

Разгубленыя і зьдзіўленыя, мы запыталіся тату: як жа так? Значыць, усе нашы намогі былі дарэмныя? Але тату немагчыма было зьбіць з панталыку ці прывесьці ў засмучэньне:

– Не, дзеткі, не дарэмныя. Мы выканалі свой абавязак. Цяпер мы ўпэўненыя, што Колік не цярпеў лінгвістычны гвалт і зрабіў свой выбар сьвядома й разумна! Дык ура! Шампанскага!

11. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра нараджэньне Валіка

Аднойчы, бліжэй да абеду, тата гучна паклікаў нас у гасьцёўню. Адклаўшы гульні, мы спусьціліся ўніз і замерлі ў паважлівым чаканьні. Тата паглядзеў на маму, мама кіўнула.

– Дзеці, – сказаў тата. – Мы доўга адкладалі гэтую навіну, але час надышоў. Дык вось: у вас ёсць яшчэ адзін брат. І пойдзем адразу знаёміцца.

Мы зьдзівіліся, але зрабілі выгляд, што нічога такога. Усьлед за бацькамі мы прайшлі ў правае крыло, падняліся па лесьвіцы і апынуліся перад звычайнымі хваёвымі дзьвярыма. Тата націснуў на клямку, штурхнуў дзьверы і прапусьціў нас наперад. Сьветлы пакой, акуратны ложак, стол, кніжныя паліцы з політэхнічнымі слоўнікамі. Ля вакна муляўся цыбаты хлопчык у шэрым строіку.

– Гэта Валік, – шапнуў тата за нашымі сьпінамі, і яны з маці ціха адышлі, каб нам не перашкаджаць.

Мы раўніва агледзелі пакой і, ня ўбачыўшы цікавага, запыталіся:

– Дзе твае цацкі?

Валік прыадчыніў рот, потым зачыніў і паціснуў плячыма.

– Ўва што ты ўмееш гуляць?

– У шахматы.

– А ў тэтрыс?

– Не.

– Мы цябе навучым.

– Сапраўды?

Валік раптам надзвычайна ажывіўся: ён падбег да нас, пачаў паціскаць рукі, сьмяяцца, зазіраць у вочы.

– Дык вось вы якія, мае брацікі! Тата доўга не хацеў мяне да вас пускаць, маўляў, вы гуліганы й навучыце мяне благому. Але ж гэта перабольшаньне? Так? Зараз тата раптам дазволіў, незразумела чаму – можа, пераканаўся, што я таксама гуліган? Ах, я ўжо ведаю, што мы будзем добрымі сябрамі! Хто з вас Хуліё, дазвольце мне адгадаць? Ты? Ура! Вось бачыце, вось бачыце! Я так даўно марыў пра вас, і вы нават сьніліся мне. А я, ці сьніўся вам я?

Мы, вельмі расчуленыя, сардэчна цалавалі Валіка і запэўнівалі, што і ён нам сьніўся.

– Але што ж гэта я! Запрашаю!

Ён пасадзіў нас за стол, разьліў па кубках гарбату ды пасунуў кожнаму сподачак зь печывам і мармэлядам. І раптоўна спыніўся й гукнуў:

– Мо пойдзем у лес? Па грыбы, па ягады! Вы любіце па грыбы?

Мы шчыра ўхвалілі грыбы, і ён зазьбіраўся: расчыніў шафу, надзеў кашнэ і плашч, абраў моцны кошык, прычасаў шчотачкай валасы і прысеў на ложак, каб перашнураваць туфлі. Але тут яго напаткала зьнясіленасьць: ён сядзеў, абапёршыся локцямі на калені, і ня рухаўся. Мы дапілі гарбату.

– Валю?..

– Ах, пакіньце мяне…

Але мы, вядома ж, не пакінулі яго, павялі з сабой і з тае пары больш не расставаліся.

12. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра мужчыну

Аднойчы мы з брацікамі паспрачаліся, у якім узросьце робяцца мужчынамі: у чатырнаццаць альбо ў шаснаццаць? Даказаць лёгікай аніводную з гіпотэзаў не атрымлівалася, і мы мусілі зьвярнуцца да таты, хоць і баяліся, што ён скажа васемнаццаць, і прыйдзецца чакаць занадта доўга. Але тата, як звычайна, палічыў за лепшае не канкрэтаваць, а распавесьці казку:

– Жыў-быў калісьці падаўней хлопчык, які таксама хацеў як мага хутчэй зрабіцца мужчынам. Гэта здавалася яму амаль недасяжным, неверагодным, але ён набраўся цярплівасьці й паклаў сабе пэўны ўзрост: васемнаццаць. Доўгія гады ён правёў у чаканьні, і вось нарэшце адметны дзень надышоў. Было шмат гасьцей, шмат урачыстых прамоваў, дарослы наручны гадзіньнік і корцік у падарунак. Некалькі дзён хлопчык прыслухоўваўся да пачуцьцяў, але мужчынам сябе па-ранейшаму не адчуваў. Напэўна, трэба навучыцца курыць цыгару і піць віскі? – падумаў ён і прыступіўся да заняткаў. І навучыўся, але гэта таксама не наблізіла яго да мэты. Тады ён раптам натхніўся: усё проста! неабходна спазнаць жанчыну! І ён пайшоў і спазнаў. Мужчына я цяпер ці не? – разважаў ён, час ад часу спазнаючы для надзейнасьці іншых жанчын. Але няўпэўненасьць не пакідала яго. Тады хлопчык запісаўся добраахвотнікам у войска, адслужыў некалькі гадоў, а апошняга году трапіў на сапраўдную вайну, дзе забіў некалькі ворагаў і цудам выжыў сам, абышоўшыся шнарам. Калі ён вярнуўся дадому, дык замнога не разважаў – ажаніўся, нарадзіў сына, пасадзіў дрэва й пабудаваў хату, усё як запаветалі клясыкі. А каб замацаваць вынік, нарадзіў яшчэ аднаго сына і дзьвюх дачок. Пасьля гэтага думкі пра мужчыну на некаторы час пакінулі яго, але потым... потым вярнуліся з новай сілай. Разбагацець! – вырашыў хлопчык і заняўся бізнэсам. Было няпроста, але за тузін гадоў упартае працы ён дасягнуў мэты, і зрабіўся адным з найбагацейшых людзей у горадзе. Але мужчына не пускаў яго й мучыў нават на тэрасе ўласнага паляццо на ўзмор'е. Улада! – прыйшло яму ў галаву неяк уноччу. Падумана – зроблена. Перамовы з уплывовымі сябрамі, узаемакарысныя паслугі, сумесныя ўгоды, прадуманыя шлюбы сыноў і дачок – і вось ён ужо катаўся зь мігцелкай. Ён загадваў, і яму з паклонамі ды страхам у вачох слухаліся сотні людзей. Але й гэта не спатоліла ягоную прагу зрабіцца мужчынам. Трэба зьдзейсьніць нешта добрае, – прыйшоў да высновы хлопчык, – нешта добрае й бескарысьлівае. Выдаткаваўшы палову багацьця, ён пабудаваў шыкоўны шпіталь для бедных і буйную школу для сіротаў, а тым, хто цярпеў асаблівыя нястачы, прызначыў шчодрыя пэнсіі й стыпэндыі. Да таго часу і дзед ягоны, і бацька памерлі, і ён зрабіўся старэйшым у сям'і. А ў горадзе ён стаў сама паважаным чалавекам, сапраўдным старэйшынам. Барада ягоная была раскошна доўгая й сівая, апранаўся ён у беласьнежны гарнітур, а ў рукох заўсёды трымаў моцны кій. І вось тады, калі хлопчыку споўнілася восемдзесят пяць, ён усьвядоміў аканчальна: мужчынам робіцца той, хто годна сустрэне сьмерць. І памёр. Вось як, дзеткі.

– Але ж татухна! Атрымліваецца, што зрабіцца мужчынам пры жыцьці зусім ніяк не магчыма? – усклікнулі мы.

Папа сьцьвярджальна нахіліў галаву, але ягоныя вочы хітра жмурыліся – і праз гэта рабілася весела й наогул анічога не зразумела.

13. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра казуркаў

Наш тата быў надзвычай чульлівы і жаласьлівы чалавек, перакананы веган, і ставіўся паважліва да кожнае казуркі. Ён заўсёды насіў з сабой лінейку, каб пластаць нас з брацікамі па пальцах, калі мы ўздумаем катаваць кацянятак ці шчанюкоў. Зрэшты, схільнасьці да зьдзекаў над жывёламі мы ня мелі, і яму толькі аднойчы ўдалося падлавіць нас – калі мы намерыліся падсмажыць павелічальным ішклом прусака, які заблукаў на кухонным падаконьніку. Тата імгненна пастроіў нас па росту і жорстка выялаў, пагражаючы трыбуналам. Прусак, сказаў ён, гэта мірнае насельніцтва; ён сьпяшаецца дамоў да матухны, а тая чакае яго, з надзеяй глядзіць у вакно, і выплакала ўжо ўсе сьлёзы! А вы? Што вы робіце? Вы хочаце расправіцца зь нявіннай маленькай істотай як бандыты, як злодзеі, як куклюксклянаўцы – і толькі за ягоную прыналежнасьць да вусякоў? О, і гэта мае дзеці! Мы, прысаромленыя, хлюпалі насамі. Зразумелі? Спачні.

Адзіным выключэньнем з усіх жывёлаў, якія падлягалі міласэрнасьці, была моль. Тата ненавідзеў моляў за тое, што адна зь іх праела дзірку ў ягоным любімым ваўняным шаліку, уласнаручна зьвязаным мамай. Згледзеўшы молю, тата выдаваў адважны ваяўнічы кліч, гукаючы ўсіх нас на вайну. Змагацца належыла тапкамі. Мы хуценька выграбалі з шафы тапкі – іх меўся цэлы стратэгічны запас – і беглі на заклік. Трапіць тапкай па молі было няпроста, але гэта толькі дадавала нам адвагі і ўдаласьці. Са страшэннымі крыкамі мы шпурлялі ў молю нашы снарады, падымаючы пыл і грукат, абвальваючы кнігі, карціны й рондалі, пакуль не зьяўлялася мама. Яна лавіла молю ў далоні і выпускала на вуліцу.

Пасьля гэткіх сутычак тата задаволена разгладжваў вусы і йшоў на кухню да прусака, якога назваў Ота, на нямецкі манер. «Мір табе, дружа мой Ота! – урачыста абвяшчаў тата, – дабрабыт табе і дастатак! Прымі гасьціннасьць гэтае хаты, бо яна – ад сэрца! Будзь шчасьлівы! Жыві! Дзей! Любі!» І крышыў прусаку булку. Мы аднойчы надумаліся высачыць, дзе жыве Ота, і ці дзеліцца ён булкай са сваёй матухнай, але ён сноўдаў па кухні бязмэтнымі коламі дый, падобна, ня меў ані сям'і, ані прытулку. Напэўна, гэта самотны прус-вандроўнік, вырашылі мы. І сапраўды, не прайшло й месяца, як ён зьнік. Тата чакаў паўтары дні, а потым загадаў нам абшукаць усю хату і гарод – раптам Ота зьнепрытомнеў і ляжыць дзесьці, пакутуе і чакае дапамогі? Але пошукі нічога ня высьветлілі, і тата быў зьбянтэжаны й нават абражаны. Некаторы час ён спадзяваўся на вяртаньне Ота, і яго калі-нікалі можна было застаць на кухні – сагнуўшыся, ён зазіраў пад шафку – тады мы адцягвалі ягоную ўвагу і прасілі распавесьці казку.

14. Уцёкі ды туляньні. У мокрых нагавіцах

Пасьля зялёнага дантыста я тыдзень ці два хаваўся ў таварыша, у адной з камораў цакалёвага паверху санстанцыі, дзе ён служыў метадыстым. Ён паставіў мне ложак-раскладанку з шэрым брызэнтам на спружынах і паклаў камякаваты сеньнік. Пацукоў няма? Пацукоў няма. Курыць нельга? Курыць нельга. Ён пакінуў мне Новы Запавет, пакунак грэчы, алюміневы рондаль і кіпяцільнік. Вось табе ключ, замыкай знутры і сядзі. Прыбіральня ў канцы калідору, але толькі ноччу, каб ніхто ня бачыў. Я падзякаваў яму, і ён сышоў. Было вельмі ціха, ля сьценаў стаялі старыя кардонавыя скрыні. Я адчыніў адну – пульхныя зьвязкі папераў, табліцы, лічбы. Пад стольлю – вакно з кратамі, шэрае неба. Я заснуў.

Удзень я спаў, а ўвечарох да мяне пачалі вяртацца дзіцячыя страхі. Электрычнасьць на ноч вымыкалі, і я з сумам глядзеў на цёмнае, амаль нябачнае акенца. У першую ж ноч я перасунуў раскладанку да сьцяны і паклаў у галаве пад сеньнік Новы Запавет. Ляжаў, скурчыўшыся, і прыслухоўваўся да цішыні. Прадчуваньне шоргату, выразны пульс у здраньцьвелай руцэ. Шоргаты прыходзяць няхутка, толькі ў поўнай цемры. Першы – самы ціхі. Мімаволі глынаеш, і глыток выходзіць палахліва гучны. Цьмяныя ценярысы скрыняў, дзьве зоркі ў вакне. Шум машыны, за які чапляесься слыхам – даўжэй, калі ласка, даўжэй! Збочвае – водбліск фараў на столі – зьнікае. Далятае шум цягніка, згладжаны, занадта далёкі, каб дапамагчы.

Карціць у прыбіральню. Саджуся. Як ісьці ў гэткай цемры? Падаўшыся наперад, як астэахандрозавы дзед, расьпяўшы рукі, я намацваю дзьверы, намацваю ў кішэні ключ. Дзе сьвідравіна? Калі я згублю ключ, дык прыйдзецца шнарыць па падлозе. Нясьмела чыркаю запалкай – асьляпляльна! – шчык-шчык замок, расчыняю дзьверы. Даўгі калідор цягнецца направа й налева, трубы пад нізкай стольлю кладуць тлустыя цені. Чорныя павароты ў глыбінях калідора вагаюцца, ссоўваюцца. Запалка апякае пальцы. Я загрукваю дзьверы, шчык-шчык. Схаджу ўраніцу! Калі ўжо сьветла, але яшчэ нікога няма. Кладуся, падціснуўшы ногі, заплюшчваю вочы. Шоргаты чакаюць, а потым прыходзяць ізноў.

Хтосьці крадзецца па калідоры, нячутна, на дыбачках. Спыняецца ля дзьвярэй. Пульс б'ецца ў маім горле. Нехта павольна-павольна прысядае, падлязае ў шчыліну. Трызна, трызна! Нікога там няма! Злосьць напалову з жахам. Я адважна паварочваюся на сьпіну, і спружыны выдаюць мяне рыпам. Нешта лёгкае падае мне на твар, і я з хрыплым крыкам луплю рукой, ускокваю! Па далоні размазалася мярзота – ці тое прусак, ці тое павук. Я сутаргава адціраю далоню аб сеньнік, адчуваючы ў штанах цяпло й вільгаць. Абмачыўся! Рыкаючы з роспачы, скідаю нагавіцы, майткі, стаю з голымі нагамі ў цёмным склепе санстанцыі, жаласны й нягеглы. Як мне праць нагавіцы? Як сушыць?

Ураніцу таварыш выслухоўвае мяне і прапануе прынесьці пампэрсы. Навошта саромецца? У нас у аптэцы прадаюцца. А нагавіцы давай сюды, у мяне дома пральная машына. Калі добра не памыць і ня высушыць – засьмярдзяць, будзеш як валацуга. Пахадзі пакуль без штаноў, ніхто ж ня бачыць. Дый не хвалюйся, з кожным такое здараецца, магло б і горай. Грэчу варыў, не? Вось табе рондаль, толькі вымый потым, каб не прыкарэла. Нічога, нічога, патрывай, братка, усё гэта часовае. Ён шукае поглядам Новы Запавет, і я выцягваю яго з-пад сеньніку. Ён ухвальна пасьміхаецца, ківае. Чытай, чытай, пакуль сьветла.

15. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра два тыпы

– Амаль усіх жанчын, дзеткі, можна падзяліць на два тыпы, – казаў нам тата, калі мы былі маленькія. – Ёсьць простыя жанчыны, а ёсьць жанчыны ўзьнёслыя.

Ён уздыхаў, матляў галавой, і загадзя бедаваў на цяжары й нягоды, якія жанчыны абрынуць у будучыні на нашыя далікатныя галовы. Жанчыны простыя, якія нічога акрамя грошай не разумеюць, будуць патрабаваць ад вас грошы і пагарджаць вамі за іхны недахоп. Жанчыны ўзьнёслыя, якія захапляюцца «вялікімі людзьмі» ці «вялікімі думкамі», будуць патрабаваць ад вас сумеснага захапленьня і пагарджаць вамі за вашу невялікасьць. Тата з журбою глядзеў нам у вочы і сумна абдымаў за плечы. Мы хмурыліся. Мы ня ведалі ніякіх жанчын, акрамя мамы, і лічылі, што тата кажа менавіта пра яе. Тата кмеціў гэта і дадаваў – эх, дзеткі! вось ваша мама зусім не такая. ваша мама – асаблівая! А якая наша мама? – пыталіся мы, пачынаючы ганарыцца, але тата ўжо спазьняўся на працу, пасьпешліва павязваў гальштук, пляскаў па кішэнях у пошуках ключоў, хапаў капялюш і бег.

Каб спраўдзіць, у чым жа розьніца паміж нашаю мамай і вусьцішнымі жанчынамі, мы з Хуліё пераапрануліся ў Жан-Поля Сартра і Альбэра Камю, прыляпілі вусы й бародкі дый увайшлі да яе. Мама глядзела сэрыял, гуляючыся з пультам.