Текст книги "Гісторыя Ролянда"

Автор книги: Піліп Ліпень

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 22 страниц)

З тых часоў мы ніколі ня грэбавалі есьці у рэстаранах.

4D. Гісторыі сталасьці ды згасаньня. Пра працу мастака

Яшчэ да таго часу, як мяне аддалі на вучэньне, мой брат Валік, выдатнага таленту мастак-партрэтыст, ужо дамогся шырокага грамадзкага прызнаньня. Рамантычна наважаныя дылетанты лічаць, што жыцьцё мастака поўніцца натхненьнямі, творчымі імпэтамі і працякае за мальбэртам, палітрай і палотнамі – але гэта дрымучы міф. На пісаньне партрэта Валік губляў ня больш за паўгадзіны – ён быў пасьлядоўнікам мінімалістычна-экспрэсіўнае школы – а потым пачыналіся званыя абеды. Праца мастака ў тыя часы аплачвалася мізэрна, і Валіку, адзіны карміцель малютак-брацікаў, мусіў пісаць партрэты штодня, а потым яшчэ й заставацца на абед, каб зэканоміць на харчах.

Званыя абеды Валік ненавідзеў тужлівай нянавісьцю. Пісаць партрэты яго запрашалі альбо з нагоды паўналецьця дачкі, альбо на чэсьць срэбранага вясельля, альбо па факту выхаду ў адстаўку – і зразумела, што і заказчыкі, і іхныя госьці былі спрэс невыносныя пачвары. Чаго каштавалі адны толькі інспэктарыхі! Агурок ня лез у рот, калі яны пачыналі павучальныя гутаркі пра тонкую энэргетыку, нэгатыўны магнэтызм і духоўныя практыкі. Глытай, глытай! – прымушаў сябе Валік, але горла сьціскалася, не прымаючы нават сьлізкі салёны грыбочак. А масьцітыя, мацёрыя намесьнікі? Яны былі яшчэ горай за сваіх жонак: навальваліся на плячо, сыта дыхалі каньяком і з прыцмокваньнем, з сапеньнем, з пачмякваньнем успаміналі свае гнюсна-студэнцкія гады. Калі намесьнікі нарэшце сыходзілі ў курыльню, і зьяўлялася нявызначаная паўза, Валік пасьпешліва набіваў рот бульбай і памідорамі. Кусаў, жаваў, глытаў, запіваў кефірам. Шчасьце, калі абед на гэтым канчаўся! Але часьцяком канец быў кепскі: ці то гаспадары, ці то госьці патрабавалі музыку. І, пасьля кароткіх роздумаў пра рэпэртуар, прыжмурвалі вочы, з аднадушна глыбокай павагай шэпчучы: Аббу!

Гэта Валік ўжо ня мог вытрымаць! У шаленстве ён ускокваў, перакульваючы крэслы і абрушваючы кашпо, і равеў першабытным голасам: ненавіджу! ненавіджу! праклінаю мярзотную Аббу! І падаў у непрытомнасьці.

Пачынаўся перапалох. Валіка ўкладвалі на пярыны, пырскалі размарынам, тэлефанавалі фэльчару, паілі парашкамі і давалі нюхаць соль. Нарэшце выклікалі павозьніка і адпраўлялі дадому. Мадамы вагалі галовамі ўсьлед: «Які выкід нэгатыўнае энэргіі! Творчая асоба, што зробіш».

Мы беражліва здымалі Валіка з каламажкі, вялі ў хату. Чысьцілі яму зубы, прычэсвалі і клалі спаць. Заўтра зноў трэба было ісьці батрачыць.

4E. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра холад

Калі пачынала халаднець, перад існом да нас з брацікамі падымалася мама і захінала ў коўдры і пледы. Яна настойвала, каб мы спалі ў піжамах, хоць нам гэта здавалася нядужасьцю, нявартай моцных духам і загартаваных целам асобаў. Пачакаўшы, пакуль яна спусьціцца па лесьвіцы, мы скідалі зь сябе ўсё, разнасьцежвалі фортку і засыпалі ў суровай прахалодзе. Але аднойчы мама па нешта вярнулася і, застаўшы нас мужна голымі, шчыра зьдзівілася.

– Няўжо вы ня чулі казку пра холад? Дык слухайце: жыў-быў адзін чалавек, у чыне старшыны, і вышэй за ўсё ў жыцьці ён ставіў холад. І ўлетку і ўзімку абліваўся ён халоднай вадой, суп еў выключна зь лядоўні, споднікі не прызнаваў, спаў галяком на бальконе і шанаваў загартоўку як сама галоўную чалавечую дабрачыннасьць. Усіх перасягнуў сваёй загартаванасьцю старшына: і адважных сяржантаў, і хвацкіх лейтэнантаў, і крэпкіх маёраў, тыя толькі дзівіліся й разводзілі рукамі ў захапленьні – куды, дзей, нам да яго! Нялёгка даводзілася старшыне, кожны зімовы дзень быў для яго пакутлівым выпрабаваньнем, але ён не здаваўся: са скрыгатам расчыняў дзьверы ў мяцеліцу і піў ледзяны кефір тварам да ветру, а потым залазіў у гурбу і са стогнамі расьціраўся мокрым ручніком. І вось аднаго разу вярнуўся ён дадому са службы да таго прамёрзлы, галодны і стомлены, што з жалю да сабе ў яго аж сьлёзы навярнуліся. І вось сядзіць ён, і бачыць раптам пад крэслам шкарпэткі – старэнькія чорныя шкарпэткі, з латкамі на пятцы – і дай, думае старшына, надзену я гэныя шкарпэтачкі, вялікай бяды ня зробіцца, ах, якія шкарпэтачкі. Нацягнуў ён шкарпэткі, дый так у іх і заснуў. І з таго дня паслабеў і пакаціўся па нахільнай: спачатку ложак з балькона ў пакой перацягнуў, потым пачаў у майтках спаць, потым у кашулі, потым пад шынялём. Але ўсё захоладна здавалася няшчаснаму старшыне! Накрываўся ён і коўдрамі, і пярынамі, і футрамі, і электрагрэлкамі, і дываны на сябе грувасьціў, і матрацы, і поліэтыленавую плёнку для парнікоў, і лінолеум, а пад канец выскачыў і пабег да шахцёраў: апусьціце мяне, братцы, у самую глыбокую шахту! Хачу, каб зямля была ўкруг мяне і каб грэла! Зьдзівіліся шахцёры, але не запярэчылі: прывязалі яго вяроўкай і спусьцілі на сама глыбокі падземны ўзровень. А старшына, калі дна дасягнуў, вяроўку перарэзаў і пачаў капаць, капаць як крот, уніз ды ўніз, і закапаўся, і ніхто яго з тых часоў ня бачыў. Кажуць, што дакапаў ён да самае магмы і ў пекла праваліўся, але й тамака яму холадна, і раз у год чутныя ў той шахце працяглыя стогны... Вось як, дзеткі.

Два разы тлумачыць нам было ня трэба! Мы сьпехам нацягнулі піжамы, схаваліся пад коўдрамі і пледамі і з тае пары ніколі ня спалі ў холадзе.

4F. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра музыку

Калі мы з брацікамі былі маленькія, тата рабіў усё, каб выгадаваць нас адукаванымі і культурнымі. Ён чытаў нам кніжкі, расказваў казкі, вадзіў у кіно, у цырк, і купіў велізарную лакаваную радыёлу. І мы ахвотна адукаваліся! А радыёла адразу стала нашай улюбёнкай – за глянцавыя клявішы. Але таце гэтага ўсяго здавалася недастаткова. Хмурны і заклапочаны, ён наракаў, што вялікая белая пляма ў культурным жыцьці ствараецца праз адсутнасьць у горадзе філярмоніі. І з прыкрасьцю адсоўваў кубак з гарбатай. Але наш тата ня быў пустым летуценьнікам або вечна незадаволеным нэндзам, ён быў чалавекам дзеяньня.

Неўзабаве ён дамовіўся з дырэктарам школы наконт арэнды актавае залі па выходных. І мы пачалі ладзіць філярманічныя канцэрты! Мы прывозілі на калясцы радыёлу, вялікія дынамікі, печыва і пернікі. Расстаўлялі крэслы і рассаджваліся. Тата выступаў у ролі дырыжора: строгі чорны швэдар, ускудлачаныя валасы і настаўніцкая ўказка. Ён стаяў на эстрадзе, гледзячы ўніз. Калі ўзьнікала музыка, ён падымаў твар, засяроджваў бровы і зачынаў чарціць ў паветры указкай, то плыўна, то рэзка і адрывіста, імкнучыся патрапляць у такт. Час ад часу ён пазіраў на нас, і гэта значыла, што ён піша словы, і трэба адгадваць. «Брукнэр – вялікі кампазытар», – чыталі мы. Але Брукнэр і Малер былі нам нудныя. Больш за ўсё мы любілі Шастаковіча. Мы чакалі, пакуль тата паставіць Пятую сымфонію, і тады кідалі крэслы, пачыналі скакаць і бегаць па зале. Гэта не забаранялася, наадварот – тата ўхваляў харэаграфію. Нам падабалася залазіць на эстраду і кідацца адтуль у рукі братоў, на манер панкаў. Тата ўсьміхаўся і таксама трошачку прыскокваў. Паркет парыпваў. Калі кружэлка заканчвалася, мы, цяжка сапучы, ішлі ў буфэт, елі булачкі з павідлам і слухалі татавы развагі пра карыснасьць музыкі. Мама, пасьпешліва тупаючы, уносіла чыгун з баршчом, поўны, цяжкі, гарачы. Тата ускокваў, падхопліваў – не апячыся, матухна! Што ж ты раней не прыйшла? Першае аддзяленьне такое слаўнае было! Ну, хоць на другое пасьпела. Давайце, дзеткі, бярыце лыжкі! Ешце хутчэй і пойдзем. Другое аддзяленьне пачынаецца! І мы глыталі, сьпяшаліся, баяліся спазьніцца.

Вось так пакрысе мы і заахвоціліся музыкай.

50. Уцёкі ды туляньні. У паўночнай электрычцы

У паўночнай электрычцы да мяне прычапіўся старэнькі кантралёр у шапцы-пеўнічку. Ён ня гнаў мяне вон, але шматслоўна і ўтомна дакараў, ставячы ў прыклад сябе ў юнацтве: яму, маўляў, даводзілася цэлы тыдзень мясіць цэмэнт, каб назапасіць на квіток, і ані разу ён не занядбаў. Мы сядзелі на апошняй лаве ў тарцы вагона, і ён прыціскаў мяне да акна, намагаючыся дацягнуцца вуснамі да майго вуха – каб я не прапусьціў ані слова. Нягледзячы на ​​ягоную літасьць, я не адчуваў падзякі і моўчкі злаваўся. Скончыўшы фразу, ён паціраў пальцам свой ​​нераўнамерна разрослы сітаваты нос, праз што той небясьпечна выгінаўся ў падножжы. «А ўсё таму, што да працы прывучаныя былі змалку. Я зь пяці гадоў сякеру ў руках трымаў і дровы калоў». Я не стрымаўся і запярэчыў наўгад: «Гэта ня вы былі. Будызм вучыць. Няма ні цела заўсёднага, ні душы. Гэта ня вы былі зь сякерай». Кантралёр чмыхнуў: «Лухта. Я вось напрыклад песьню люблю, якую мы дзецьмі на Каляды сьпявалі. Калі б я цяпер быў ня я, хіба б я любіў? А аднойчы сякера адскочыла і мне па назе жах, і шнар застаўся! Калі б я цяпер быў ня я, хіба б ён застаўся? Паказаць?» Ён нагнуўся падгарнуць калашыну, але я пакруціў галавой. Што запярэчыць, я не знайшоўся. Я з сумам глядзеў на маркотныя засьнежаныя палі за акном і ўсё мацней падазраваў кантралёра ў саўдзеле. Нельга даць яму высачыць! Навошта я вызнаўся, да якой станцыі еду! «Мне зараз сыходзіць». «Як? Табе яшчэ два прыпынкі!» «Не, мне ўжо, я памыліўся». Дзьверы рассунуліся, і я выскачыў на пэрон, у лужыну, пад мокры сьнег. Кантралёр глядзеў на мяне з акенца і махаў рукой. Трое нізкіх змрочных мужыкоў глядзелі на мяне з-пад навеса. Каб зрабіць гожы выгляд, я купіў піва і чабурэк у вусатай гандляркі з алюмініевым вазком. Мужыкі ўхвальна закурылі, электрычка рушыла, а кантралёр, аддаляючыся, усё махаў і махаў. Я роўным крокам прайшоў міма мужыкоў, спусьціўся па прыступках, шпурнуў піва з чабурэкам у хмызьняк і накіраваўся па сьцяжыне ўздоўж рэек.

51. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. На зьлёце юных мастакоў

Аднойчы ўвосень майму брату Валіку прыйшло запрашэньне на зьлёт юных мастакоў. Ён страшна ўзрадаваўся, склаў у вялікую тэчку лепшыя свае малюнкі, падперазаўся і выскачыў на ганак, але мама злавіла яго за руку. «Куды ж ты адзін?» Мама ўхваляла ягоныя заняткі жывапісам і настойліва ва ўсім дапамагала. «Я цябе адвязу. Хто яшчэ з намі?» Ніхто не хацеў, і, каб мы не выглядалі нягоднікамі, я сказаў, што таксама паеду, і мама ў падзяку пацалавала мяне.

А Валік нават не заўважыў, ён хваляваўся і ўвесь час пытаўся маму, ці не прамінула яна паваротку. Бліжэй да праспэкту пачаўся глухі затор, на самім праспэкце рух быў перакрыты, і мы пакінулі машыну прама на праезнай частцы. Было незвычайна людна, і мы ўзяліся за рукі, каб не згубіцца ў натоўпе. Плыні дызайнэраў, фатографаў, архітэктараў, іхных матак і бабуль павольна пасоўваліся наперад ва ўзбуджаным гомане. Вакол ДК Прафсаюзаў стаяла ачапленьне. «Толькі мастакі! Прашу вас! Толькі мастакі!» Змучаны жандар зірнуў на запрашэньне і прапусьціў Валіка. «Прабачце, але вам туды няма куды, самі бачыце». Мы бачылі: сквэр і лесьвіца ля параднага кішэла бэрэтамі, эцюднікамі, з бальконаў і з даху махалі рукамі, там было вельмі шчыльна, як у трамваі. Валік адразу згубіўся. «Ну што?» – сказала мама. Мы пачалі прасоўвацца назад, усё роўна мы б ужо не знайшліся з Валікам. Нам насустрач плылі новыя й новыя натоўпы, і мы ледзь выбраліся; у мяне адарваўся гузік з кофты. У парку было крыху вальней, і мы ўсталі ў чаргу ў кафэтэрый. Там анічога не прадавалі, акрамя ролтана і нэскафэ, але ўсе навокал былі такія сьвяточныя, прыгожа апранутыя і так заразьліва сьмяяліся і елі, што іншага і не хацелася. Дзяўчына побач з намі разьбіла аб'ектыў, але задорыста распавядала сяброўкам, што не шкадуе, што наступнага тыдню будзе зьлёт юных літаратараў – а там наогул чума! З кожным годам у геамэтрычнай! Там такое! Мама падняла брыво: хочаш? Толькі трэба крыху раней выехаць.

Валік вярнуўся ўвечары, цалкам шчасьлівы, хоць яму не хапіла ні вымпелаў, ні значкоў. Ён праглынуў некалькі кавалкаў пірага і рынуўся да мальбэрта. Пазьней ён успамінаў, што гэты зьлёт аканчальна ўмацаваў яго ў намеры ісьці шляхам мастака.

52. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра недавер

Сярод шматлікіх дзівацтваў наш тата меў адну асабліва незразумелую звычку: закрывацца на кручок у прыбіральні і ў ванным пакоі. Гэтая ягоная манера засмучала і крыўдзіла нас з брацікамі, і мы падоўгу прастойвалі ля зачыненых дзьвярэй, з дакорам тузаючы ручку.

– Чаму, татухна?.. Няўжо ты нам не давяраеш?.. – пыталіся мы са сьлязьмі, калі дзьверы нарэшце адчыняліся, і зьяўляўся тата, ахінуты адэкалёнавым воблакам.

Будучы ў кепскім настроі, тата расчышчаў сабе шлях штурханцамі, у дабратворным жа ўсаджваў нас на калені, раздаваў зэфір, мармэляд, манэткі і распавядаў гісторыю.

– Жыла-была на сьвеце дзяўчына, кучаравая ды добразычлівая. І сустрэла яна аднаго разу хлопца, спэцыялістага па кандыцыянэрам, і пакахала яго. Усім ён быў добры, і пяшчотны, і працавіты, і палкі, ды толькі недаверлівы зьлёгку. Ніяк, напрыклад, не хацеў называць ёй дзявоцкае прозьвішча сваёй маці – дробязь, але непрыемна. Ці, яшчэ прыкра, не дазваляў класьці цукар сабе ў гарбату. Толькі сам! Няўжо ты мне не давяраеш? – абражалася яна, а ён толькі паціскаў плячыма і хмурыўся. І вырашыла дзяўчына на блін распляскацца, але даказаць яму, што вартая даверу. Выйшла за яго замуж, нарадзіла двух сыноў, варыла кожны дзень капусту, драла бульбу, а на іншых мужыкоў нават не глядзела. Часам з надзеяй задавала навадныя пытаньні пра маці, але ён нязьменна адмоўчваўся, рабіў выгляд, што не заўважыў. Чакала яго, калі ён трапіў у турму, чакала яго, калі ён пайшоў на фронт. Даглядала яго, калі ён вярнуўся кантужаны. Працавала, каб грошай хапала. Мыла, варыла, цыравала, сама ваду насіла, сама дровы калола. Так і жыцьцё праляцела, пяцьдзесят гадоў разам. І вось сядзяць яны аднойчы на ганку пад ракітаю, ля самавара, старэнькія зусім, дый на жвавых праўнучкаў любуюцца. Сонейка сьвеціць, птушачкі сьпяваюць, і ў абодвух сьлёзы замілаваньня. І пытаецца яна яго, руку рукою накрыўшы, як, дзей, прозьвішча матухны тваёй? Ці не пара ўжо даверыцца нарэшце, адкрыцца? Ці ня вартая я? Але ён толькі вочы адводзіць, нягоднік! Ня вытрымала тады бабулька, успыхнула як порах, выхапіла мантажны нож і кінулася на дзеда. А ён ускочыў, выкруціўся, гад, дый пабег па вуліцы. Бяжыць і крычыць: так я і ведаў, нельга табе давяраць!

53. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Аднойчы ўвечары

Аднойчы ўвечары, калі тата за няма што адлупцаваў нас з брацікамі бізуном і як нічога ніякага сеў піць какаву з грэнкамі, мы шэптам запыталіся маму: чаму ты выйшла за яго замуж? Менавіта за яго? І мама шэптам расказала нам такую ​​казку:

– Жыў-быў калісьці падаўней адзін хлопчык. І вось аднаго разу ішоў ён ішоў і ўбачыў прывабную дзяўчынку. Падышоў ён да яе і кажа: давай сябраваць! А яна яму ў адказ толькі чмыхнула: я люблю кінарэжысёра Кубрыка, а ты хто такі? Засмуціўся хлопчык і пайшоў далей. Жыў ён быў і раптам бачыць перад сабой другую дзяўчынку, значна больш прывабнейшую за тую першую. Усьміхаецца ён ёй: давай сябраваць! А яна яму ў адказ пагардліва: я люблю кінарэжысёра Кустурыцу, а ты хто такі? Плюнуў хлопчык і пайшоў сваёй дарогай. Доўга, ці коратка, вандраваў ці на печы ляжаў, ды толькі сустрэў той хлопчык ізноў дзяўчынку, гэтым разам зусім бліскучую і асьляпляльную. І кажа ён ёй, зь некаторым сумневам, але ўсё-такі кажа: давай сябраваць? Але гэтая дзяўчынка і наогул яго адказам не ўганаравала, толькі адгарадзілася партрэтам кінарэжысёра Курасавы. І ўскіпеў тады той хлопчык з абурэньня, і разьюшыўся, і зароў страшэнным басам: пачакайце ж, няшчасныя! Гора, о, гора вам! Прыступіўся хлопчык да справы са стараннасьцю й запалам, шмат часу згубіў, але дасягнуў посьпехаў, і зрабіўся ён... – мама ўрачыста перапынілася, – і зрабіўся ён мастаком Кандынскім.

– О, мамухна!

– О, няўжо?

– І сапраўды гэта быў ён?

– Паверыць немагчыма!

– Так-так, мілыя. І прыбеглі тыя дзяўчынкі, пакідаўшы кінарэжысёраў, і прыбеглі іншыя, і прыбеглі яшчэ трэція, і хто толькі не прыбег, але позна ўжо было...

– А чаму было позна, мамухна?

– Таму. Позна і ўсё. Адкінуў ён іх. І з тых часоў, дзеткі, дамовіліся ўсе дзяўчынкі сьвету не адмаўляць хлопчыкам ані ў сяброўстве, ані ў чым...

Мама прамакнула вочы, а мы з павагай паглядзелі на тату. Тата павольна, з годнасьцю, запраўляў у тостар новую партыю хлеба.

54. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра вялікага мысьляра

Калі-нікалі наш тата здараўся ў асабліва добрым гуморы, і тады яго нават ня трэба было прасіць – ён сам вылоўліваў нас і пачынаў штосьці распавядаць. Але, баючыся нудоты, мы з брацікамі не пускалі апавяданьні на самацёк і задавалі ўсялякія навадныя пытаньні, на ўсялякія цікавыя тэмы. Напрыклад, за што ён пакахаў маму. Прыгадаўшы маму, тата абавязкова расчульваўся, смаркаўся, волка міргаў і пачынаў расказваць, кожны раз рознае.

– Ваша мама, дзеткі, дзяўчынкаю была жах якая хуліганка.

– Хуліганка? Мама? – мы выкруглялі вочы і недаверліва трэсьлі галовамі.

– Так! Уявіце сабе, аднойчы яна зьбянтэжыла вялікага мысьляра, – ён рабіў паўзу, каб мы яшчэ мацней зацікавіліся, і пачынаў. – Слухайце: жыў-быў у нашым месцы адзін вялікі мысьляр, які перасягнуў усіх у ведах і мудрасьці, і здольны быў даць адказ на любое пытаньне. Прыходзілі да яго людзі з навакольных вёсак, з далёкіх гарадоў і нават з суседніх краінаў, каб ён разьвязваў разнастайныя цяжкасьці і накіроўваў да ісьціны. Усё мог растлумачыць мысьляр: і чым азімыя лепш за яравыя, і чым дэмархія пераважае джамахірыю, і чым сінус пераўзыходзіць косінус. Аднак з гадамі стаў мысьляр стамляцца людзкой марнасьцю, стаў ён цяжыцца тлумачыць дурням відавочныя рэчы. Упершыню гэта адбылося падчас чарговага чэмпіянату – прыйшлі да мысьляра людзі і запыталіся: адкажы, о наймудрэйшы, ці на самой справе Спартак выдатнейшы за Дынама? І калі раней мысьляр улёг бы ў грунтоўныя доказы і прывёў бы прагных на праўду да бясспрэчных высноў, дык зараз ён толькі коратка сказаў: ідзіце ў дупу. Зразумелі людзі, што размысьлівае мысьляр пра вялікае, і ня трэба шукаць у яго адказы на занадта простыя пытаньні. Але і іншым пытаючым пачаў даваць ён такі самы адказ. Чым Тэлеман лепш за Купэрэна? Чым цэляфан пераважае поліэтылены? Чым Тэртуліян пераўзыходзіць Арыгена? На ўсё адказваў мудры старац: ідзіце ў дупу. Зразумелі людзі, што перайшоў мысьляр на новую ступень пазнаньня, і любое зямное пытаньне для яго прымітыўнае і вартае жалю. Сталі людзі чакаць зь нецярплівасьцю, і нават зь некаторай горыччу – калі ж нарэшце знойдзецца хтосьці, хто задасьць годнае пытаньне? Але нават калі з Амэрыкі патэлефанаваў яму выбітны сучасны фізык і спытаў пра кванты і кваркі, і таго паслаў мысьляр у дупу. Ну дык вось, даведалася пра гэтага мысьляра ваша мама – а яна тады была зусім дзевачка – надзела сукенку ў гарошак, запляла касічкі, завязала блакітныя банты, і пайшла да яго. І спытала: ці можа, дзядзечка, быць на сьвеце нешта лепшае за сонейка? Адчыніў рот мысьляр, дый толькі не павярнуўся ў яго язык дзяўчынку маленькую вылаяць, ужо вельмі яна была мілая ды прыгожая. І пагадзіўся ён зь ёю, што няма нічога лепш за сонейка, і пагладзіў па галоўцы, і пачаставаў цукеркай. І ўзрадаваліся людзі, і панесьлі на руках і вялікага мысьляра, і вашу маму-дзевачку, і аказалі ім вялікія ўшанаваньні. І доўжылася сьвяткаваньне тры дні і тры ночы...

– Але татухна, хіба гэта хуліганства?

– Хуліганства сама сапраўднае, нават не сумнявайцеся.

55. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра захады

Аднаго разу пад вечар, калі мы з брацікамі гулялі каля прыпынку ў капейкі, з трамвая выскачыў падазроны чалавек зь дзьвюма чорнымі торбамі, азірнуўся па бакох і шмыгнуў на вулачку, якая вяла паўз Белкаапсаюза да возера. Злодзей, вырашылі мы і рушылі ўсьлед за ім. Ён быў апрануты непрыметна: джынсы, красоўкі, сьветлая куртачка з капюшонам; няўцямнага колеру валасы сабраныя ў хвосьцік. Мы стараліся не адрывацца, ішлі амаль ушчыльную і нават бачылі маленечкую прарэху ў яго пад пахай, яна расчынялася і зачынялася ў такт крокам. Ён зладзеявата сьпяшаўся наперад і наперад, не спыняючыся, толькі крыху памарудзіў перад шырокімі вокнамі Гарводаканалу, у якіх адбівалася зружавелае неба, а калі вуліца скончылася, патупаў, уцягнуўшы галаву, наўпрост праз луг, да зрыва. На самым краі ён разаслаў газэтку, сеў і раскрыў сумкі. У адной выявіўся фотаапарат, у другой – аб'ектывы. Мы былі расчараваныя: проста фатограф. Але, каб не марнаваць перасьлед, мы дачакаліся, пакуль ён усё скруціць, наладзіць і прыцісьнецца да вочка, і з крыкамі выскачылі з кустоўя – з разьлікам немудрагеліста напалохаць. І ён сапраўды тузануўся і выпусьціў камэру, але не залаяўся і не пагнаўся за намі, а прыціснуў рукі да грудзей і пачаў шаптаць нешта ўмольнае. Мы спынілі прыскокі, наблізіліся і прыслухаліся. Ён шаптаў: зьлітуйцеся, даражэнькія дзеткі! не кажыце нікому! Мы нічога не разумелі, але на ўсялякі выпадак прынялі грозны і непрыступны выгляд, каб разгаварыць яго. Праз гэта ён зусім спалашыўся і ўжо не шаптаў, а стагнаў уголас. Высьветлілася, што ён жанаты, мае двух немаўляткаў і цягне іпатэку, і мы ня можам губіць яго, калі ў нас засталася хоць кропля чалавечага. Мы зрабілі погляды крышачку больш спагадлівыя, і тады ён даў волю сьлязам і распавёў, што ўжо сотню разоў заракаўся фатаграфаваць захады, і апошнім разам пратрымаўся амаль год, але сёньня выпіў сто грамаў і сарваўся. «Я ж прафэсіянал... фотакор-дакумэнталіст... калі даведаюцца пра захады – запагарджаюць, зьнішчаць, з гразьзю зьмяшаюць... няслава страшэнная... з часопіса выставяць... зганьбяць... нават на вясельлі ня пусцяць... нават у дзіцячыя садкі... пад плінтус загоняць... літасьці прашу... парвуць партфоліё... бездань роспачы... таксістам...» «Але што дрэннага ў захадах? – зьдзівіліся мы. – Нам падабаецца!» Ён ваўкавата зірнуў на нас і, не сумняваючыся, што мы зьдзекуемся і цкуем яго, расплакаўся. Тады мы нарэшце пашкадавалі яго і сказалі, што кошт нашага маўчаньня – тры кіляграма мармэляду. Фотакор адразу павесялеў і таропка павёў нас у гастраном, адводзячы вочы і нацягваючы капюшон, нібы ад ветру, але на самой справе ў надзеі, што мы не запомнім ягоны твар.

56. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра давер

Аднойчы, прагульваючы заняткі, мы блукалі па прамзоне і натрапілі на маленькую фабрыку зубное пасты. Ля прыбранай аранжавай прахадной стаяў дырэктар фабрыкі ў гальштуку і нахвальваў мінакам прадукцыю: у нас самая лепшая паста, багатая фторам і кальцыем! Купіце нашу пасту і пераможаце карыес! «Ілжывы капіталіст... мы табе ня верым!» – прашыпелі мы і пагардліва прайшлі міма, але ён дагнаў нас, папрасіў хвілінку ўвагі і расказаў такую ​​гісторыю:

– Кажуць людзі, што жыў калісьці падаўней на сьвеце адзін чалавек, па прафэсіі таваравед. І што пайшоў ён, чалавек гэты, аднаго разу ў парк падчас абедзеннага перапынку. І быццам бы ўзяў ён з сабой ці то ноўтбук, ці то нейкі пляншэт, каб, калі сумна зробіцца, у тэтрысы пагуляць. Сеў ён, значыцца, на лаўку пад ракітаю і знай сабе гуляе, а тут, скуль ні ўзяўся, бамбіза ў кепцы. І кажа бамбіза яму: «Дайтка ты мне, братка, ноўтбук твой патрымаць, бо прыгожы вельмі!» Павагаўся імгненьне чалавек... але не, не даў даверу бамбізе. А ну як схопіць і пабяжыць? Не ўжо! Адвярнуўся, зачыніў ноўтбук і прэч пайшоў, ад бяды далей. А бамбіза яму наўздагон: «А чаму гэта ты мне не давяраеш? Іншым нябось многа чаго давяраеш, а мне нават ноўтбук не? Праз кепку, ці што? Нелягічна! Несправядліва!» І ўсё б нічога, ды толькі запалі тавараведу ў душу бамбізавы словы, і пачаў ён імкліва да ўсіх давер істрачваць. Рэгуліроўшчыка на скрыжаваньні западозрыў у сквапнасьці, калегаў на працы – у прадажнасьці, прыбіральшчыцу – у схільнасьці да катаваньня. Сябры клічуць, запрашаюць на гарэлачку – ці не спаіць хочуць? Жонка дома грачанай кашкі прапануе – ці ня тоўчанае шкло падсыпала? Маці родная тэлефануе, з днём анёла віншуе, у госьці хоча зайсьці – ці не лязо прыгатавала? І замкнуўся той чалавек у прыбіральні, і вонкі не выходзіць, і на факсы не адказвае – бо не давярае нікому. Дзень сядзеў, два сядзеў, а потым зьявіўся яму наўпрост у прыбіральню анёл зь белымі крыламі – і ну ўгаворваць, ну суцяшаць! Але й анёлу не даверыўся чалавек – ніякі ты не анёл, кажа, а бес падступны! І прагнаў анёла. Крэпка пакрыўдзіўся на яго анёл – і паскардзіўся сапраўдным бесам. А бесам толькі таго і трэба! Ледзьве задрамаў недаверлівы чалавек, напалі яны на яго і зьелі, разам з трыбухамі, а костачкі на зубной парашок размалолі. Прачнуўся ён – а яго ўжо й няма, толькі вада з крана капае. Вось так і загубіў чалавека недавер ягоны. Вось як, дзеткі.

– Значыцца, яму трэба было ў самым пачатку даць бамбізе ноўтбук патрымаць? – спытаў Валік.

– Цямлівы хлопчык! – пахваліў яго дырэктар.

Ён расчуліўся і падарыў Валіку цюбік зубное пасты, з уласнай кішэні, а мы памеркавалі, параіліся і купілі на ўсе грошы цэлую скрыню, каб ня быць недаверлівымі.

57. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра балет

Аднойчы падчас абеду мама абвясьціла, што бачыла на плоце цераз дарогу афішу пра балет. Яна марыла, каб мы вырасьлі прыстойнымі і адукаванымі людзьмі, і старалася нас усюды вадзіць. «Уяўляеце, зорка сусьветнае велічыні! У нас у горадзе! Абсалютна геніяльны харэограф! Ён настолькі апярэдзіў час, што яго сагналі з каралеўскага балета! І цяпер ён у нас, кожны вечар у ДК Прафсаюзаў!» Папа адразу ж пакволіўся, маўляў раптам занямог, адрэзаў сабе ладны кавалак торта і пайшоў у спальню, шоргаючы нагамі са слабасьці. Пакуль мама пранізьліва глядзела яму ўсьлед, Толік схаваўся пад стол, а Колік выскачыў на вэранду. «Хто пойдзе са мной сёньня, – сказала тады мама, – той можа ня йсці ў школу заўтра». Што ж, гэта была зусім іншая справа!

Гардэробнік у ДК Прафсаюзаў, прыняўшы ў нас паліто, падрабязна растлумачыў ідэю пастановак: танцаваліся сем шахматных партыяў паміж Бацьвіньнікам і Капабланкай, у дзень па партыі. «Каб вы прыйшлі месяцам раней, дык убачылі б спэктаклі на вялікай сцэне. А зараз грошай на арэнду няма, гледачоў няма, трупа разьбеглася». Зараз відовішчы адбываліся наўпрост тут, у гардэробе. Час яшчэ не надышоў, але, каб не прымушаць нас чакаць, гардэробнік сказаў, што распачнуць неадкладна. Ён рассадзіў нас па лавах і ляпнуў па нізенькіх дзьвярох у нейкую каморку. У той жа момант адтуль, быццам толькі і чакаў сыгналу, выйшаў маэстра з шахматнай дошкай пад пахай. Гадоў пяцідзесяці, з заспаным тварам, у замуляваным швэдры і чорных джынсах. Мы няўпэўнена папляскалі, а ён высыпаў фігуры на гардэробную стойку, расставіў іх на дошцы і, схаваўшы за сьпіной дзьве пешкі, працягнуў гардэробніку кулакі, каб той абраў колер. Гардэробніку выпаў белы, і ён стаў гуляць за Капабланку.

Спачатку мы не разумелі, у чым жа тут балет, але паступова ўцягнуліся і ўбачылі: і востры, бездакорна плястычны стыль маэстра, з усёй моцай клясыцызму ў бэкграўндзе, і натхнёную экспрэсію гардэробніка, тонкую і бязбоязную, сьмела скінуўшую ярмо традыцый. Калі маэстра ўздымаў руку і перасоўваў фігуру, гэта было неверагодна рэалістычна, быццам і не танец зусім, а само жыцьцё, вычышчанае ад непатрэбнага, ад шалупіны слоў і напластаваньня сэнсаў; калі ж хадзіў гардэробнік, гэта кожнага разу быў ня проста ход, але сымбаль ходу, глыбока архэтыпічны, насычаны кодамі й знакамі.

Партыя доўжылася паўтары гадзіны, але мы не адарваліся ні на сэкунду, а калі ўпала заслона, ускочылі і зладзілі грандыёзную авацыю. Хуліё кідаў пад ногі артыстам пышныя букеты бэзу, Валік сьвістаў, крычаў і скакаў, а я сьлізгануў між радоў, узьбег на сцэну, падскочыў да гардэробніка (да маэстра не адважыўся) і, пацалаваўшы яму руку – яна пахла крэмам – прасіў прыняць мяне на навучаньне. Той паблажліва абяцаў падумаць і нават узяў візытоўку, але так і не патэлефанаваў.

58. Гісторыі бясхмарнага дзяцінства. Пра дні нараджэньня

Калі мы былі маленькія, дні нараджэньня надыходзілі яшчэ вельмі рэдка, і мы любілі іх асабліва моцна. Бывала, падчас чаканьня чарговага дня нараджэньня мы пачыналі зьнемагаць і мучыцца за месяц да ягонага наступленьня, і ні пра што больш не маглі думаць, і нічога не маглі рабіць. У такія пэрыяды мы кідалі хадзіць у школу і бавілі дні ў ложках альбо ў садзе пад яблынямі, хвалюючыся і прадчуваючы. Маме з татам падабалася нас песьціць і балаваць, і яны загадзя выведвалі нашыя патаемныя жаданьні, рабілі працяглыя шопінгі, а па вечарох зачыняліся ў бакоўцы і бяз стомы шамацелі пакавальнай паперай. Зрэшты, нашыя жаданьні з году на год не зьмяняліся. Колік заўсёды хацеў сьцізорык, і калі атрымліваў яго, спачатку сядаў на кукішкі, растапырваў пальцы левае рукі на падлозе і хутка-хутка біў лязом паміж імі, а потым выходзіў на вуліцу і шпурляў яго ў сьцены і дрэвы. Валік аддаваў перавагу электрычным ліхтарыкам, і за доўгія гады ў яго сабралася іх безьліч. Большую частку ліхтарыкаў ён прымацаваў да ложка, і ўночы запальваў, праз што ложак рабіўся падобны да злавеснага касьмічнага карабля, навалы мірных галяктык. Хуліё кожнага разу прасіў у мамы з татам новыя кашулю і гальштук, і адразу пасьля ўручэньня доўга і грунтоўна прымяраў яе перад люстэркам, а потым сядзеў зь летуценнай усьмешкай, глыбока ўздыхаў, і мы ведалі, што апоўначы ён ўстане, ціхенька выберацца праз акно і зьнікне на некалькі дзён. Што тычыцца Толіка, дык ён прызнаваў толькі ядомыя падарункі, пажадана вялікія і салодкія. Тата заказваў на кандытарскай фабрыцы неабсяжны шакалядны торт, а мама некалькі дзён запар гатавала супы, бліны, пірагі, зразы і галубцы – яна была перакананая, што з салодкага пачынаць шкодна. Складаней за ўсё было са мной – я ставіў маму і тату ў тупік сваёй абыякавасьцю да прадметаў, і яны мусілі дарыць мне ўсялякую драбязу кшталту вудачак, капялюшыкаў ці мячыкаў. Але для мяне ў днях нараджэньня самы значны быў момант, калі ўсе зьбіраліся разам, і я бачыў кожнага – тату з ружай і келіхам шампанскага, маму ў фартуху і з чарпаком, брацікаў у шортах і з магутнымі кавалкамі торта, сэрпантын, канфэці, пэрлямутар і алябастар – і тады я ўвесь сьціскаўся, напружваўся і з усіх сілаў запамінаў, задрукоўваў у памяці кожны падрабязак. І цяпер гэтыя адбіткі заўсёды са мною, нібы нябачны і бязважкі альбом зь вялізнымі фотаздымкамі.

59. Змрочныя засьценкі. Гэта твой дзень нараджэньня

Толькі ўспаміны пра дні дзяцінства, поўныя ўцехаў, і пра ласкавых брацікаў не давалі маёй душы памерці ў змрочных засьценках Вучылішча. Кожнае імгненьне, праведзенае там, было напоўненае болем і пакутамі. А дні нараджэньня, быццам на зьдзек з маёй памяці, якая хавала запаветнае, праводзіліся ў Вучылішчы з асаблівай нялюдзкасьцю. Пачыналіся яны так: Галоўны Праграмар, няўмольны кат, зьбіраў усіх у актавай зале і, павольна абводзячы нас лютым поглядам, ставіў харал Spiritus Festum, заўсёды адзін і той жа, нібыта ўрачысты і ўзьнёслы, але напраўду закліканы прынізіць і абразіць. Каб ня чуць гідотнага арганнага гулу, я гнуўся, хаваўся за плечы Куценькі і ўстаўляў у вушы пальцы. Кат амаль заўсёды заўважаў мой выкрут, падбягаў, ламаючы шарэнгі, хапаў мяне за локаць і выводзіў на сцэну.