Текст книги "Людзі на балоце"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 26 (всего у книги 28 страниц)
Музыка на вуліцы – перад самай хатай – сціхла, і Ганне стаў чуваць гоман многіх галасоў, воклічы, нейкія каманды. Спрэчкі, рогат барацьбы… "Не пушчаюць. Выкупу дабіваюцца…" – прайшло ў яе галаве.
"Багато народу, пэўна…" – падумала яна, як думаюць аб нечым далёкім, чужым. Увесь гэты гоман, спрэчкі, смешкі гэтыя, што прабіваліся з вуліцы, з двара, даходзілі да яе як у сне, як бы зусім і не датычыліся яе.
Яна сама была як у сне. Жыла неперажытым. Гэта пачалося ўчора, калі сышліся госці… Пілі, елі, гаманілі… Яна таксама піла. Піла не таму, што хацела, а таму, што не піць гарэлку маладой нядобра. Есці яна зусім не магла. Пасля таго, здавалася, бясконцага гатавання, ад якога і цяпер балелі рукі і было моташна, на яду і глядзець не хацелася.
– Чаго ты, Гануля, не ясі нічого? – падыходзіў бацька, які паглядваў на яе пільна, журботна. – З'ела б чаго, а, дочачко?
– Пад'ела ўжэ… Не хочацца…
– Пірага б узяла. Ці – халадцу?
– Я хіба коржыка вазьму…
– Еш. Бо так скора сп'янішся…
Яна і праўда хутка сп'янела. У галаве шумела, перад вачыма ўсё гайдалася, плыло – міскі, пляшкі, мачыха, людзі. І ад гэтага мацнела дзіўнае адчуванне, што ўвесь гэты тлум, гэтая п'яная вячэра – усё гэта не для яе, далёкае і чужое ёй – чужое свята, чужое вяселле!..
Калі госці разышліся, ёй, сп'янелай, ледзь хапіла сілы, каб раздзецца, залезці пад коўдру, але сон доўга не ішоў. У галаве кружылася, блыталася – гамонка, песні, твары. Зыбаўся, плыў кудысьці ложак, было вельмі млосна ў грудзях, і здавалася, гэта ніколі не скончыцца… Заснуць, заснуць бы як-небудзь, не чуць, не бачыць, забыць усё!..
Сон быў такі, што і ў ім штосьці доўга блыталася, перамешвалася, плыло. Раптам яна закрычала са стогнам, прачнулася зусім, мокрая ад поту, поўная гідоты і страху. Рукі яе, усё цела было нацята, дрыжала.
– Што ты? Што з табой? – трывожна запытала мачыха.
– Н-нічога. Сон п-прысніўся…
– А-а. Перахрысціся. Спі…
За акном церусіў дождж, было чорна і ціха, як у магіле. Лежачы, спакваля спакайнеючы, яна паспрабавала было ўспомніць, што снілася, але не змагла: згадваліся толькі абрыўкі. Луг, заліты сонцам. Васіль косіць. Капа сена. І неспадзеўкі – абруч гадзюкі на назе!..
Дурман ад гэтага сну не выходзіў увесь ранак. Жыў і цяпер. Што ён значыць, гэты сон? Аб чым кажа, што прадвяшчае?
Яна чула ўтому ва ўсім целе, як пасля цяжкой працы. Балела галава, і, як шчасця, хацелася цішыні, спакою, адзіноты. Але на ганак, у хату ішоў гоман, людзі, многа людзей. Нібы ў сне, нібы чужога, убачыла яна Яўхіма, які пад віск і грукат музык, што зайгралі марш на двары, уварваўся ў хату з Ларывонам, з Сарокай, з цэлай хэўрай прыяцеляў сваіх, такі ж, як яны, шумлівы, рухавы, вясёлы. Ён быў у новым касцюме, у скураных блішчастых галіфэ, у блішчастых ботах, сам увесь блішчасты: твар ільсніўся чырвона, як памазаны салам. Нават вочы былі быццам памазаныя, блішчалі масляніста, радасна. Шапачка з шырокім блішчастым казырком зухавата з'ехала на самае вуха. І ўвесь ён кідаўся ў вочы незвычайнай зухаватасцю. Не было відаць і знаку таго, што ён не спаў ноч, гуляў, піў.
"Набраліся ўжэ і сягоння, апахмяліліся…" – прайшло ў Ганнінай галаве.
– Памагай Бог у хату! – голасна сказаў Яўхім, зірнуў вясёлымі масляністымі вочкамі на Ганну.
– Дзякуем… Дзякуем на добрым слове! – выбегла наперад яму мачыха. Ганна ўбачыла – яна, як дзіця, прыціскала да грудзей новыя боты – напэўна, Яўхімаў падарунак. – Азалаціў ты мяне! – аж заспявала яна. – Век – пакуль буду – Бога маліцьму… за тваю ласку!..
Усе навокал шумелі, зайздросцілі мачысе: гэта дык падарунак – багацце цэлае! Вось жа шчасце ўвалілася ў рукі Цімашысе!
– Ето – кеб не гразко і не холадно хадзіць було к свайму зяцю! – Яўхім так гаварыў, так глядзеў на ўсіх, што Ганне падумалася: лічыць – ён тут самы жаданы, самы важны, гаспадар і бог!
– От, няхай табе, Яўхімко… – не магла супакоіцца мачыха, – што ты хочаш – няхай усё будзе. За тваю такую дабрату… – Яна паглядзела на боты, жаласна скрывілася, засмаркалася і раптам палезла к Яўхіму цалавацца. – Кеб табе ўсяго було добрага – вазамі. Кеб удача вялася, не пераводзілася…
Калі Яўхіма павялі да покуту, яна бегла побач.
– От тут… От тут, Яўхімко, зяцёк ты мой залаты!.. Тут тваё мясцечко!.. А тут – буяры твае!..
Яўхім сеў за стол, скамандаваў:
– Буяры-гусары! Наша пазіцыя, кажуць, тут! Садзіся!
Ганну з дружкамі пасадзілі за другі стол. Як толькі паселі, барадаты Пракоп наліў чарку гарэлкі, і за сталамі, і не толькі за сталамі – у парозе, каля печы, дзе тоўпіліся цікаўныя, нават за шыбамі, да якіх плюшчыліся твары, ураз прыціхлі: усе ведалі – зараз будзе не абы-якое відовішча!
– На талерку, на талерку пастаў!.. – пачулі ўсе ў хаце Сарочын шэпт. Сарока шмарганула свата за рукаў.
– Не трашчы! Сам знаю! – вырваў ад яе рукаў, аб'явіў уголас Пракоп.
Сарока закапыліла губы, пакрыўджаная, злосная. Пракоп жа паставіў чарку на талерку і няўклюдна, з важным выглядам паднёс да Ганны. Чуючы на сабе позіркі многіх людзей, Ганна, як у даўно завучанай ролі, паклала на чарку хустачку. Усе, хто сядзеў за сталамі, стаяў у парозе і за вокнамі, добра ведалі, што і як павінна быць далей, але сачылі з пільнай увагай. Жыццё ў людзей было не надта багатае на падзеі, на ўцехі – усе нязводна глядзелі, як Яўхім узяў хустачку, як выняў з пінжака, паклаў на талерку грошы. "Цэлыя тры рублі!" – заварушыліся, зашапталіся многія.
Ледзь не ўсіх здзівіла, што Ганна ўзяла такія грошы абыякава, быццам гэта былі не тры рублі, а нішто. "Бач ты, ганарыстая качка, шчэ й не пажаніліся, а ўжэ – як багачка!" – асудзіла маладую Сарока.
Сарока сачыла за ўсім не так, як іншыя, яна цікавала, нецярпліва прагнула: вось-вось прыйдзе момант, калі яна пакажа сябе! Але і недарэка Пракоп і Ганна, быццам назло ёй, рабілі ўсё як трэба: узяўшы грошы, маладая ўзяла потым і чарку і выпіла.
Як толькі выпіла чарку гарэлкі Ганніна дружка Маруся, мачыха выштурхнула наперад к сталам разгубленага, напалоханага Хведзьку, які, апынуўшыся перад людскімі позіркамі, стаў дзікавата азірацца – яўна хацеў шмыгануць у сенцы. Столькі казала, вучыла маці, што трэба рабіць, як прыйдзе яго пара, а выйшаў – ураз забыў усё.
– Хадзі ка мне! – пазвала яго Ганна. – Вазьмі за руку.
– Ідзі, ідзі! Не бойся, браток! – падскочыла да Хведзькі Сарока. – Вядзі к сталу маладога, кеб – даў залатога!
Хведзька азірнуўся на сенцы, падумаў трохі, неахвотна паслухаўся, узяў руку, якую падала Ганна. Глянуў, куды ж весці?
– Туды, да сватоў! – шапнула браціку Ганна, пайшла к Пракопу і Сароцы, якая ўжо важна сядзела за сталом.
– Скажы, кеб заплацілі за маладую! – не ўтрывала, памагла маці.
Хведзька выціснуў:
– Заплаціце… за маладую…
Страшны, як лясун, Пракоп паклаў яму ў далоньку вялікі важкі кружок: гэта быў пятак. Хведзька зацікавіўся, паднёс далоньку з кружком да твару, не адразу і заўважыў, што на яго забыліся. А калі заўважыў – як птушка, перад якой адчынілі дзверы, нырнуў у сенцы…
Пасля таго як бацька і мачыха блаславілі маладых на вянчанне, пад віск дудкі, плач гармоніка і буханне бубна Ганна і Яўхім выйшлі на двор. Ганне кінуліся ў вочы музыкі ў лапцях, аблепленыя гразёю да кален…
Было, як і раней, ветрана, хмарна, нібы збіраўся дождж.
– Трэба ж – столькі гразі нарабіло! – сказаў бацька і заспяшаўся к коням. – Бліжэй падгані! К самаму ганку! – крыкнуў ён хлопцу, які трымаў лейцы.
Ладаваліся ў царкву трыма вазамі: на першым Ганна з дружкамі, на другім Яўхім з братам Сцяпанам і дружынай, на апошнім – Пракоп і Сарока. Трэба было выпраўляцца ўжо, а працэсія не краналася: музыкі, якім трэба было ісці за сяло пешкі і перад вазамі, азіраліся на вазы, тапталіся. Цераз некалькі крокаў холадна паблісквала лужына – па калена, не менш…
– Чаго сталі?! – весела крыкнуў Яўхім. – Не бойцеся! Не патонеце!..
Ён зарагатаў. Пад гэты рогат музыкі асмялелі, зайгралі марш і, хоць без ахвоты, але і без скаргі, пацягнуліся к лужыне. Абавязак ёсць абавязак…
Добра, што хата была край сяла: вуліца, дзякуй Богу, нарэшце скончылася. За сялом неўзабаве дарога пайшла не такая гразкая, цвярдзейшая, і да таго ж тут музыкам – па закону – можна было ўжо сесці на воз. Яны з радасцю і палезлі да сватоў.
Цяпер, як і трэба, паехалі наўскач, з галёканнем, са звонам, аж гразь ляцела з-пад капытоў, з-пад калёс.
Імчалі нядоўга. За цагельняй прыцішылі коней, з'ехалі на грэблю. Хоць было гразка, вазы спачатку ішлі цвёрда, лёгка, адно падрыгвалі дробна. Што б там ні казалі, добрую грэблю намасцілі. Шкода толькі, не дарабілі…
– Ну, памагай Бог! – крыкнуў Яўхім, калі першы, Ганнін, воз, хістаючыся на нявідным ламаччы, уехаў у балотную гушчу.
Але Бог не хацеў памагаць. Неўзабаве штосьці пад возам хруснула, і ён асеў так, што дружкі з крыкам паўскоквалі – гразь была пад самымі драбінкамі. Вось-вось на сена, на сядзенне ўспаўзе. І да ўсяго – коні сталі. Як ні гразіўся, ні сцябаў іх скураной пугай паганяты, як ні пяліся яны, ашалела водзячы вачыма, воз не кранаўся.
– Эй, чаго там?! Расселіся!.. – крыкнуў дружкам Яўхім, рагочучы. – Скакайце на землю! Памагайце!
– Сам саскочыў бы, такі добры! – адгукнулася за дружак Ганна.
– Мне! – няможно! Я – малады!..
– От і пасабіў бы – маладой сваёй!
Яўхім раптам весела ўстаў, выпрастаўся:
– Ето – праўда! Маладой пасабіць трэба!.. Праўду сказала!..
Ён, як быў, у паддзёўцы, у наваксаваных хромавых ботах, скочыў у гразь. Грузнучы ледзь не да пояса, перавальваючыся, з гарэзнай усмешкай рушыў да Ганны.
– Маладую трэба выручыць з бяды!
Ускочыў у гразь ён, адчувала Ганна, таксама з форсу: няхай, маўляў, глядзяць, бачаць усе, які ён, – і ўсё ж учынак гэты, смеласць яго, адданасць узварухнулі, усцешылі.
За Яўхімам улезлі ў гразь Сцяпан і яшчэ двое.
– Ану – узялі! – загадаў Яўхім паганятаму, таварышам сваім. Ён паспрабаваў падняць воз ззаду, штурхнуць наперад. – Узялі! Раз, два!
Ганна ўбачыла блізка закаханы, гарачы позірк яго, зірнула мякка, удзячна. Ён рабіў гэта для яе, ён і не такое гатоў быў зрабіць для яе, абы толькі было трэба, як бы пабачыла Ганна. Форс яго – толькі для віду, для другіх, дробязь.
Воз нехаця вылез з ямы, асеў у другую, нахіліўшыся так, што, здавалася, траха не перакуліўся, вылез і з гэтай, і з трэцяй; і ўвесь час, пакуль не кончыліся гэтыя ямы, Яўхім ішоў услед, памагаў.
Цягнуліся па грэблі доўга, хоць алешніцкія хаты на нізкім чорным пагорку за хмызняком былі, здаецца, рукой падаць. Халодная, ліпкая твань абапал грэблі, голая, панурая шчэць хмызняку быццам трымалі пры сабе, не хацелі пускаць, адступалі марудна, неахвотна.
Калі выпаўзлі на сухое, спыніліся, пасаскоквалі з вазоў. Жмутамі сена, што выцягвалі з-за драбінак, сціралі гразь з конскіх жыватоў і ног, з калёс, чысціліся, прыбіраліся самі. Яўхімавы хлопцы, хто сам не вельмі вырабіўся ў твані, з рогатам завіхаліся каля Яўхіма: здымалі боты, выкручвалі анучы, абціралі штаны.
– От дак жаніх! – чулася адтуль іржанне. – Самой Захарысе ў пару! І тая спужалася б!..
Ганне таксама было клопату: хоць пераседзела грэблю на возе, фарбаваную світку і андарак гразь пабіла, нібы шротам…
– Ето ж трэба, штоб так разліло! – здзіўлялася Сарока. – То мароз, снег, то гразі – па вушы! Траха не патапіліся душы!
У сяло ўехалі, як і трэба ўязджаць у сяло маладым, важна, урачыста. Яўхім наказаў – каціць так, каб зналі нашых! Музыкі, якія зноў мясілі наперадзе ў лапцях, як толькі падышлі да першых хат, далі такога зыку, грукату, што алешнікаўцы, хто ў чым быў, умомант высыпалі на вуліцу, як на пажар. Старыя, малыя, тулячыся каля платоў і варот, разглядвалі працэсію, гаварылі штосьці адзін аднаму. Найбольш гаварылі, мусіць, аб ёй, і Ганна чула сябе няёмка, як у Куранях, калі гулялі змовіны. Зноў былі ў душы сорам, вінаватасць, нядобрая, няясная трывога…
Недалёка за паваротам завіднеўся пад бляшаным дахам папоўскі дом, за якім, трохі ўбаку за хатамі, ускрай поля, забялела сценамі, зазелянела купаламі і паддашкамі акружаная частаколам і голымі бярозамі царква. Чым бліжэй пад'язджала Ганна вуліцай, прысадамі да гэтай царквы, тым трывожней, цяжэй станавілася ў яе на душы.
Перад царкоўнай агароджай коней спынілі, і маладыя і ўсё іх акружэнне пайшлі к царкве па ўтаптанай дарожцы пешкі. Калі Ганна ступіла за агароджу, трывогу яе раптам, як у вечар пасля змовін, пранізала пякучае джала шкадавання аб тым добрым, дарагім, якое яшчэ нядаўна не толькі не берагла, але і не заўважала. І якое заўважыла, пачула так позна. Перад тым, як страціць. Ступіўшы на ганак, яна мімаволі прыпынілася: так захацелася стаць, пачакаць, адцягнуць тое, што павінна было зараз адбыцца, павінна было палажыць мяжу між ёй і ўсім мінулым, неперажытым яшчэ, дарагім. Так хутка і – назаўсёды!
Але ні стаяць, ні чакаць нельга было. Ззаду, збоку тоўпіліся людзі – дружкі яе, Яўхім, дружына яго, Сарока, Пракоп, алешнікаўцы. Яе, нібы вада дрэва, несла гэта людская плынь у пройму дзвярэй. Проста перад ёю, пабліскваючы пазалотай, чырвона свяціліся алтар, абразы, лампады. Ганна ўбачыла бляск рызы і перавяла позірк на бацюшкаў твар: стары глядзеў насустрач, здалося, пранізліва, строга, быццам бачыў, ведаў усё.
"Што ж я? Грэх жа! Грэх! Божа мой!" – апомнілася, схамянулася Ганна і вінавата, хутчэй пайшла к бляску рызы, к строгаму позірку.
Цяпер яна ўся поўнілася паслухмянасцю і пакорай, той пакорай, якая брала яе ў сваю ўладу тут заўсёды з тых даўніх часоў, калі ўпершыню прывяла яе сюды, маленькую, палахлівую, нябожчыца маці. Паслухмянасць, страх, пакора, што перад гэтым бляскам і таямнічасцю ўвайшлі ў яе ў той дзень, так і засталіся ў Ганне на ўсе гады: няхай не такія моцныя, як у маленстве, але ўсё ж жывыя, неадступныя.
Са звыклай тут паслухмянасцю рабіла яна ўсё, што трэба было, чула, ловячы, кожнае слова рудога алешніцкага старасты і бацюшкі, – сачыла без думак, як увішная Сарока з Пракопам рассцілаюць скрутак палатна на падлозе, кладуць на яго два пятакі. Па знаку рудога алешнікаўца пакорліва стала побач з Яўхімам правай нагой на манету, зняла свой персцень. Бацюшка, на твары якога ад варушэння святла маршчыны то амаль знікалі, то вырэзваліся крывымі глыбокімі раўчачкамі, даў ёй запаленую свечку, якая мігала і чадзела, і Ганна стаяла як скамянелая, пакуль ён перад Богам і святымі, што блішчалі, сачылі адусюль, надзяваў Яўхімаў персцень ёй на палец, а яе персцень – Яўхіму. З усяго, што было тут, гэты момант здаўся ёй як самы важны. Яўхімаў персцень, які яна добра чула на пальцы, быў як знак, што паказваў яе новае становішча.
"От і ўсё. Ужэ – чалавек мой, а я – жонка яго…" – ясна прайшло ў яе галаве. Гэтая думка цяпер не выклікала ўжо ні трывогі, ні шкадавання, Ганна пачула нават дзіўную палёгку. Столькі думала, трывожылася, а яно – вось прыйшло, адбылося, і ўсё стала на сваё месца. Адбылося, як у людзей, па-божаму, і думаць няма чаго…
З гэтай палёгкай, бяздумная, спусцелая, ехала яна, прабівалася цераз грэблю назад, аж пакуль пад віск і буханне марша не сышла каля сваёй хаты, перад якой ужо стаяў на двары стол. Калі яна ішла побач з Яўхімам між натоўпу, які ціснуўся, варушыўся абапал, позірк яе неспадзеўкі наткнуўся на Валодзьку, Васілёвага брата, які глядзеў на яе, здалося, нядобра, бязлітасна. Яна на міг зірнула на яго з увагай, убачыла, што ён проста зніякавеў, аказаўшыся перад людзьмі, таму і глядзіць спадылба, – і ў той жа момант пачула, як няпрошаныя, кінутыя ў царкве шкадаванне, трывога зноў упаўзлі ў душу.
Дружкі быццам зразумелі гэта, быццам заглушыць трывогу яе хацелі – заспявалі ахвотна, голасна:
Выходзь, матко, з свячамі,
Пазнай дзіцятко між намі…
Мы тваё дзіцятко звянчалі…
А цяпер выходзь, матухно, проціў нас
Да вітай кубачкам усіх нас.
Да пытай доночку, дзе була…
У божым доме – не твая,
Госпаду Богу прысягла,
Яўхіму ручаньку аддала…
Ганна спачатку амаль не чула, што спявалі дружкі. Дайшло толькі апошняе: "…Госпаду Богу прысягла, Яўхіму ручаньку аддала", – дайшло, адазвалася такой скрухай, што ў горле зашчымела.
"Яўхіму ручаньку аддала!.."
3Калі маладыя з дружкамі, са сватамі, са сваякамі ўціснуліся ў хатнія дзверы, мачыха забегала, залямантавала:
– Маладыя нашы! Жанішок наш дарагі! Сваточкі, госцечкі!.. Сядайце, паспытайце, чаго Бог прыслаў, чаго з яго міласцю прыдбалі!.. Кеб пасядзець разам, пачаставаць з такой радасці!..
– Сядайце! – ціха сказаў і Ганнін бацька.
– А чаго ж – і сядзем! – весела абвясціў Яўхім. – Мы – не ганарлівыя, можно сказаць, для етаго і прыехалі!
Іх пасадзілі разам, Яўхіма і Ганну, на покуце. Госці яшчэ доўга тоўпіліся ля лавак, залазілі за сталы адзін за адным, рассаджваліся. Плёўся жвавы, радасны гоман са смехам, чулася, быў у хаце той настрой, які звычайна прыходзіць перад гульбою, гарэлкай, добрай ядою. Мачыха, гаманлівая, памаладзелая, прыгорблены задуменны бацька пайшлі з бутэлькамі паўз сталы, пачалі наліваць карцы, шклянкі, пазычаныя аж у Міхалеве далікатныя чаркі.
– Штоб шчасце маладым було! – сказаў Пракоп і грозна ўзняў карэц к чорнай барадзе.
– Кеб пілася і елася, кеб було ўсяго, чаго хацелася!..
Яўхім выпіў зразу, перакуліў карэц, няхай бачаць – да дна. Ганна ж, як бы штосьці перахапіла горла, ледзь прыгубіла.
– Усё трэба! Да канца! – першы заўважыў, крыкнуў Яўхім.
Усе ўраз зашумелі, падтрымалі яго:
– Да канца! Усё!
І прыйшлося паслухацца, перасіліць сябе. Потым ускочыла Сарока, паспытала нібы гарэлку, скрывілася, як ад палыну, стараючыся перакрычаць усіх, заявіла, што піць не можа, бо гарэлка горкая, і людзі, душачыся ядою, заверашчалі, загулі:
– Горкая! Горко-о!
Яўхім зухавата ўскочыў, пацягнуў Ганну. Яна ўбачыла перад сабой зноў пачырванелы задаволены твар, зноў нібы падмазаныя маслам гарэзныя вочы. На плячах яе быў моцны, упэўнены поціск далоні…
Калі апусцілася на лаўку, пачула, што ў галаве пачынае шумець. Але закусваць не стала, не хацелася. Стомленымі вішнёвымі вачыма паглядвала на гасцей, не магла адагнаць зноў адчування, быццам бачыць усё ў сне. Людзі за сталамі пілі, елі, як згаладалыя ў полі, чамусьці амаль не гаманілі, а крычалі, аж дрыжалі шыбы.
– Яўхімко, зяцёк мой даражэнькі, – завіхалася каля маладога мачыха. – Пі і закусвай, чым Бог паслаў! Не грэбуй, Яўхімко, калі што якое ненарокам… Чым багаты, тым і рады, са ўсёй душы стараліся… Кеб усё добра було, кеб не горай, як у другіх людзей… І вы, госцечкі, дружына, кумпанія ўся, піце і закусвайце, чаго каму хочацца!
– А мы і п'ём, і закусваем! – акідваў вачыма дружыну Яўхім. – Мы ету работу любім! Нам абы паболей – такой работы! – Яго прыяцелі дружна ржалі. – Толькі от – маладая чагосьці не есь, не п'е!.. – схіліўся Яўхім да Ганны.
– І так ужэ ў галаве шуміць, як у дождж, – сказала, апраўдваючыся, Ганна.
Бацька ўчуў, заступіўся:
– Няволіць не трэба! Кожны сам знае, сколькі каму выпіць! Сколькі хто можа, няхай столькі і п'е. – Ён паспрабаваў адвесці гаворку ад Ганны, сказаў да Яўхімавых хлопцаў: – Каторыя могуць, няхай п'юць, не баяцца. Гарэлка, сказаць, не куплёная. Грошай не пераводзіў. Сам у кустах нацадзіў!..
– А едкая, ядры яе! Пячэ – горай за агонь! Ето не тое, што хвабрычная! – пахваліў Ганнінага бацьку Ларывон.
– А закуска – шчэ лепей! – падтрымала гаспадароў, помнячы пра свой абавязак, дружка Маруся. – Такое ўсё смашнае, і смажэнне, і пячэнне!
Дзяўчаты, жанкі дружна заківалі галовамі, сталі хваліць яду, мачыху, Ганну, бацьку – хваліць усё, што падабалася і што не падабалася. Ганна слухала гэта без уцехі, ведала – хваляць больш таму, што так трэба ў гасцях. Ды і чаго дзівіцца: многім перабіраць вельмі не было ад чаго – дома картопля з расолам за шчасце…
Людзі п'янелі, і крык за сталом усё мацнеў. Мачыха ўжо не паглядвала з непакоем на сталы, на гасцей, не гадала – хопіць ці не хопіць, – хадзіла няроўна, піла і ела з усімі, падавала, што толькі было. Ганна бачыла, як яна падыходзіла то да адной, то да другой, прыўзнімала доўгі андарак, паказвала Яўхімавы боты, якія былі ўжо на яе нагах.
– Самы раз! Як на мяне шыты! – хвалілася яна Марусі. – А шкура – памацай, – прасіла яна і, калі Маруся мацала халяву бота, гаварыла, радая: – Шкура – цупкая, вырабленая! А падошвы – як зялезныя!.. На ўвесь век хопіць! Хоць кожны дзень насі, не зносіш!..
Але гэтага было мала, шчасце яе павінны былі бачыць усе – выйшла на сярэдзіну хаты.
– Глядзіце! Глядзіце – які падарак зрабіў мне Яўхімко!.. – Яна павяла вачыма, поўнымі шчасця і слёз, у бок Яўхіма: – Зяць мой, залатая душа!
Бацька ўзяў яе за руку, хацеў адвесці ў куток, далей ад бяды, але яна не паслухалася, адхінулася ад яго, павярнулася кругом, каб бачылі з усіх бакоў – якія боты!
– От прыдбала зяцька! – У шуме і гомане гасцей мачыха, размазваючы па твары слёзы шчасця, пайшла да Яўхіма, абняла: – Азалаціў ты цешчу сваю, Яўхімко!.. Век не забуду!.. Такія чобаты!
– Насіце на здароўе, мамо! – голасна і таксама задаволена сказаў Яўхім. – А парвяце – новыя падару! Насіце, не шкадуйце!..
Ён быў сп'янелы, але трымаўся яшчэ моцна. Між усіх, хто сядзеў поблізу, ён, здаецца, і піў, і галёкаў найбольш. Ён і тут чуў сябе самым важным, самым дужым – як бы хваліўся тым, што піць і крычаць можа без канца…
Калі сталі сварыцца прыпеўкамі сваты і дружкі, Ганна неспадзеўкі зноў убачыла Васілёвага браціка. Ён, аказваецца, быў ужо ў хаце – сядзеў з Хведзькам на прыпечку і глядзеў і слухаў – зноў, здалося Ганне, хмурна, не па-дзіцячы сур'ёзна. Ён, мусіць, адзін не рагатаў, чуючы, як дружкі на чале з задзірыстай, звонкай Марусяй кпілі, здзекаваліся са сватоў:
Наш сваток не ўмее ля стала стаяці
Дай з дружкамі размаўляці.
Ідзі ў места ды купі сабе мыла,
Штоб жонка любіла!
Штоб дзеці пазналі
Дай бацькам назвалі!
Ганна сачыла за малым з вінаватасцю і пяшчотай, глушыла ў сабе жаданне падысці да яго – пачаставаць, пагладзіць галоўку, сказаць што-небудзь добрае, ласкавае. Як ні туманіла галаву сп'янеласць, помніла – усе ведаюць, што было ў яе з Васілём, і пяшчоты з яго брацікам асудзяць…
І ўсё ж жаданне падысці да малога не адступала, не хацела слухацца развагі. Сп'янелай, ёй так цяжка, проста немагчыма было адагнаць раптоўную спакусу. "Пайду – бы да Хведзькі… Скажу што-небудзь Хведзьку, а тады – яму… Бы ненарокам…"
Яна ўзнялася, пастаяла трохі каля печы, прытуліўшыся спінай к пабеленай сценцы. Стаяць было нялёгка: падлога хадзіла, як плыт на вадзе. Цяпер спявалі, кпілі з дружак сваты – на яе, Ганну, не глядзеў ніхто. Як яе і не было тут, як і не яе вяселле. І праўда, можа – не яе, сон толькі… Глупства якое – чаго толькі не прычаўпецца сп'яну!.. Не сон, не сон – прапіваюць яе! Не каго другога!.. Прапілі ўжо!.. Але думаючы гэта, яна цяпер не трывожылася, не шкадавала ні аб чым, усё было абыякавае. Хацелася толькі аднаго – падысці да Валодзькі, дзіўнага сур'ёзнага малога, якога раней нібы і не заўважала.
Яна знайшла ў печцы некалькі коржыкаў, усхвалявана падала малому:
– На вазьмі, паспытай! – Ён не адразу ўзяў, хвіліну як бы думаў, браць ці не браць. – Белыя, марымоньскія! – Ганна не ўтрывала, пяшчотна правяла далонню па яго галаве. – У ты, беленькі мой!.. – Наказала абодвум: – Глядзіце ж, жывіце добра, дружненько!..
Ледзь толькі сваты і дружкі перасталі спяваць, за сталамі зрабілася вельмі сумна. Усё было з'едзена, гарэлкі не налівалі. "Як ні пяліся, не хапіло!.." – прайшло ў Ганнінай галаве. Мабыць, каб не даваць у ганьбу гаспадароў і не марнаваць людзей за сталамі, здагадлівыя сваты абвясцілі, што пара дзяліць каравай, але раптам заўважылі: прапаў дзесьці Ганнін бацька.
Мачыха неўзабаве вярнулася, хмурная, злосная, засіпела ціха Ганне:
– Сорам які! На ўсё сяло!.. П'яны – як Міця! – Яна чамусьці скрывілася ад плачу. – За ўсю маю ласку! За ўсё!.. Аддзячыў!..
– Дзе ён? – абарвала яе хліпанне Ганна.
– За прыгрэбнікам… На калодзе…
На дварэ было сыра, холадна і так цёмна, што, каб не цьмяны водбліск ад святла з вокан, не пабачыла б і ганка. Ганна пастаяла трохі, чуючы, як ад свежага ветру яснее галава, дужэе цела. Стараючыся не паслізнуцца, падалася цераз жоўтыя палосы ў цемру. Бацька, ледзь відны, нават не варухнуўся, калі падышла. Быццам драмаў.
– Тато, вам пагано? – схілілася яна над Чарнушкам.
– А, Гануля! – Бацька пашукаў яе руку, лагодна ўзяў у сваю. Ён азірнуўся. – А етай, гадзюкі, няма?
Ганна здагадалася, пра каго ён пытае, сказала, супакойваючы:
– Няма нікого… Пайшлі б вы, тато, дадому… Шукаюць там вас. Каравай дзяліць трэба…
– Падзелюць. Паспеюць… – Ён раптам нядобра, з болем гмыкнуў, прамовіў квола: – Ты помніш, дочачко, маці-нябожчыцу?
– Аге ж. Чаму ж не помню?.. Хадземце, тато. Холадно – прастудзіцеся шчэ, не дай Бог.
– Не даждалася. – Ганна пачула ў бацькавым голасе пякучыя слёзы. – Не пабачыць, не паплача…
– Не трэба, тато.
– Ці ж я вораг дзіцяці свайму, дочачко?
– Не вораг, тато. Але не трэба вярэдзіць сябе. Усё добра будзе…
– Добра? – Ганне здалося, што ён паслухаўся, паспакайнеў. Але праз момант ён забедаваў зноў: – Ой, дочачко ты мая! Ганулечка!.. Пабачыла б усё нябожчыца!..
– Не трэба, тато. Усё добра будзе. Ето вам толькі здаецца так. Выпілі вы трошкі лішне…
– Шкода мне цябе вельмі!..
– І я вас шкадую, тато. А толькі не думайце нічога паганаго. Усё добра будзе… Ці ж вы не знаеце сваю Ганну?
– Знаю, знаю, а – толькі…
– А знаеце, дак не бойцеся… І не журыцеся, бо мне маркотно будзе. Чуеце?
– Чую. Не буду! – Бацька пусціў яе руку, выпрастаў плечы.
– Будзьце вясёлы, штоб і мне было весела. І ўстаньце. Людзі ждуць, нядобра. Дайце я прыбяру вас трохі… Хадзем.
– Хадзем, дочачко.
Гаворка з бацькам зноў нагнала на Ганну сум, але яна і знаку не падала нікому на тое, што затаілася ў душы, увайшла ў хату спакойная, нават вясёлая, лагодна трымаючы за руку бацьку.
– Нядобра штосьці стала яму, – сказала гасцям. – Гарэлка, мабуць, не ідзе…
Бацька стрымаў сваё слова: на мачыху глядзеў мірна, бедны падарунак, на які толькі і наскраблі грошай – картовыя штаны ў пасачку, – даў маладому ветліва, зычліва. Кіўнуў згодна, калі мачыха дадала:
– Чым багаты, Яўхімко, тым і рады. Не пагневайся.
– Мне вы і так падарылі! Усім падарункам – падарунак! – Яўхім узяў Ганну за стан. Як ён, відаць, і хацеў, вакол пачуўся смех.
Сарока ўставіла:
– От дак хвала бацьку і маці – ад разумнаго дзіцяці!
Яўхім схіліўся п'яна:
– І за етае, за штаны, дзякуваць! Спатрэбяцца!..
Толькі калі ўнеслі каравай і трое жанок, пастаўшы на лаўкі, узяліся здымаць з Ганны вянок і завязваць хустку, бацька зноў спахмурнеў, і губы яго смыкнуліся журбою і вінаватасцю. Ганна перахапіла позірк яго, весела, з любоўю ўсміхнулася, і ён паяснеў, нібы асветлены яе ўсмешкай.
Клапоцячыся пра бацьку, яна зусім не пашкадавала, што страціла вянок, знак сваёй дзявочай волі. Але весялосці, як ні старалася, хапіла ўсё ж ненадоўга, пакуль не падзялілі каравай. Пасядзелі для прыліку трошкі, і Сарока тонам знаўцы аб'явіла:
– От, папілі, пагулялі, пара і выходзіць. Пара ўжэ к другому дому – к суджанаму, к маладому!
Госці пачалі вылазіць з-за сталоў хутка, ахвотна: наперадзе былі і лепшая гарэлка, і закускі ўдосталь. Але Ганна не чула крыўды на гэта, іншае падышло, зноў увяло ў душу жаль, трывогу: бачыла, бяруцца выносіць скрыню, везці к маладому.
От і настала пара ісці з дому, ісці зусім, назаўсёды. За старой дубовай скрыняй, што засталася ад маці, пойдзе і яна, пойдзе – і ўжо не вернецца ніколі сюды як у сваю хату, у свой прытулак. Іншая цяпер будзе ў яе хата, іншы прытулак – і іншая доля. Усё, што было дасюль – добрае і злое, – тут застанецца, у гэтым такім любым кутку. Не, злое тут не застанецца, злога тут, здаецца ўжо, не было нічога. Тут было ёй толькі добрае… А там – як будзе там?
