Текст книги "Людзі на балоце"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 10 (всего у книги 28 страниц)
– Бувало… Хоня Матруньчын… Перад Калядамі ўжэ…
– Хоня! А Васіль Кныш? З канём…
– Сахвея Петрыкава?..
– Яно, праўда, і ўвосень, і ўлето, як арыштанты якія. Ні адсюль, ні сюды…
– Да свата – нібыто – у госці, і то не выберашся!
– Што да свата, да дзеўкі чужой – і то! – заржаў Ларывон.
– Табе дзеўкі толькі і наўме!
– Што каму? Каму – удовы, а каму – дзеўкі!
Апейка перачакаў гоман, зноў рушыў у наступ:
– От я і кажу: трэба, каб чалавек жыў як чалавек, а не як звер. Каб не душыўся дымам і не пух з голаду. Каб не гібеў век у цемры і не баяўся нікога і нічога. От вам тут спакойна не давала дыхнуць бандыцкая шайка. Поўзала тут, гразілася, рабавала. Без трывогі ні ў лес не пойдзеш, ні дома не паспіш. Мабыць, не адзін з вас лаяў уладу за тое, што так доўга з шайкай гэтай справіцца не можа! А як жа справіцца з імі, памагчы вам, калі тут – паспрабуй, дабярыся да вас з міліцыяй ці чырвонаармейцамі!.. Цяпер от вы наракаеце, што землеўпарадкаванне дасюль не праведзена! Правільна наракаеце, але падумайце добра, чаму так здарылася?..
– Дак хіба мы супроць? Мы ж толькі пра тое, што нам ето не пад сілу!
– Перарвемся, а не зробім… Коней замучым, і толькі!
– І самі замучымся!
– Ды аб сабе – гаварыць няма чаго! Атойдзеш сам, а без каня як патом, па гаспадарцы?
– От кеб уласць узялася!
Тут раптам ускочыў Міканор, які дасюль за ўвесь вечар не сказаў слова:
– От не люблю ето наша плаканне! Ну, просто – слухаць неахвота! Шчэ і за сякеру не ўзяліся, а ўжэ стогнем – спіна баліць!
– А не баліць?
– Табе добра, выгуляўшыся.
– Выгуляўся я ці не выгуляўся – не аб тым гаворка. Як выгульваюцца на службе, усе мужчыны знаюць. А хто з хлопцаў ці жанок не знае, дак папытайцеся. Не аб тым гаворка. Плакацца і стагнаць, не цюкнуўшы сякерай, не паклаўшы галіну на грэблю, – от што пагано! І сабака яго знае, дакуль жа мы будзем самі ад дабра свайго адварочвацца?! Нас, ей-богу, як цялят дурных, тыкаюць, штоб к карове, а мы – як бы нас зарэзаць сабіраюцца. Як бы дабра сабе не хочам… От тут таварыш Апейка казаў пра калёсы, пра зямлю, пра бандзітаў. Правільно ж казаў, ей-бо! А от – як мучымся мы са сваімі жорнамі! Бо ветракі ж у Алешніках, не дабярэшся. Аж шкода глядзець на бедных нашых жанок ды малых, як яны мучаюцца! А то ж шчэ і старая матка – не сакрэт – часто, бувае, перарываецца, кеб змалоць чаго!
Той-сёй з мужчын мацней задыміў цыгаркай, жанчыны ж заўздыхалі, забедавалі: праўду кажа, пакута без ветракоў! А ў Алешніках іх аж два, і так хутка, добра мелюць!
– Дак не аб тым байка. Грэбля – канешне, непагано – хто супроць?
– А калі не супроць, дак не трэба, ей-бо, плакаць ды стагнаць! І не надзеяцца на каго другога, а – брацца за яе!
– Дак ці ж табе, Міканорко, казаць, калі ўвесь год – як чорт лысы круцішся! То ж дня вольнаго няма!..
– Можна знайсці! Калі захацець.
– Зімой жа не будзеш. Снег…
– Зімой – не сакрэт – можна нарыхтаваць, звезці ўсё. А летам, адсеяўшыся, можна ўхапіць які тыдзень!
– Ухопіш ты. Другі возьмецца, а іншыя – цыгарку ў губы ды паплёўваць!
– Адзін будзе надрывацца, а другі на мураве качацца!
– Ніхто не будзе качацца! Калі пастановім, штоб сялом усім, дак і загад такі будзе: усім ісці!
– А калі хто, грэц яго, не пойдзе? Возьме – да і не пойдзе!
– Дак няўжо ж мы не можам усім сялом аднаго такога прымусіць, кеб не збіваў строй!
– У сельсавет перадайце, – заявіў Дубадзел. – Мы знойдзем, што з такім зрабіць!
– Столькі страху, ей-бо, з етай грэбляй! Як, скажы ты, не грэбля, а – сабака яго знае што! У другіх сёлах, не сакрэт – унь ужэ даўно за балоты ўзяліся, асушаць пачалі. Не чэшуць патыліцу, а капаюць канавы і робяць лугі. І каноплі і ўсякія іншыя культуры сеюць! А ў нас – як бы і няма балота? Як бы ў нас лішне зямлі?
– Вазьмі яе, калі такі смелы!
– Мало грэблі, дак шчэ і балото!
– Дзело ізлагае!
– Пустое!
Васіль таксама падумаў: «От жа ўлезла чалавеку ў галаву дурасць, не дае збыту. Як бы ето проста так – пайшоў і асушыў, немаведамо з чым і кім, такую прорву бесканечную навокал! Дай нашто асушыў – штоб на другі год усё зноў зацягнула тванню ды раскай! Ужэ ж, здаецца, чуў ад дзядзькоў адказ разумны, дак жа не, усё адно лезе на ражон!.. У другіх сёлах, кажа… У другіх – усюды рай, сам хлеб сеецца, сам мелецца, самі булкі ў рот ляцяць, а мы – без хлеба ад зімы! Балбоча, як бы рабіць няма чаго!» Васіль больш мірна думаў пра грэблю, але лічыў, як і многія другія, што гэта – справа «казённая». «Калі б казна ўзялася да плаціла якую капейчыну, то можно було б і ўзяцца вольным часам. Зарабіць можно було б што-нішто…»
Міканор, зачапіўшы гаворкай асушку балот, і сам адразу ж пачуў, што схібіў, – усё роўна ніхто не падтрымае, але, разгарачаны, спыніцца ўжо не мог.
– Канешне, асушыць балота – не тое, што грэблю зрабіць. З ім адразу не справішся. Не сакрэт – сіла трэба вялікая. І часу багато! Дак от калі б узяць і сарганізаваць міліраціўнае таварыства!..
– Сарганізавалі ўжэ адно!
– Патушылі ўсе пажары!
– Прывезлі пажарную!..
Андрэй Руды крыкнуў Дубадзелу, каб далі яму слова, сказаць «ноту» на гэты паклёп. Не чакаючы згоды, з абурэннем накінуўся на насмешнікаў: пажарную-то ён абяцаў прывезці, але ж грошай сабралі мала, хапіла толькі купіць два багры, сякеру, тры вядры. Хтосьці перабіў яго пытаннем, куды гэта ўсё знікла, але Дубадзел не даў Рудому апраўдацца, заявіўшы, што пытання гэтага няма ў парадку дня.
Руды стаў спрачацца з ім. Іх гаворка танула ў гомане: гаварылі ўсе, не аддаючы, здаецца, ніякай увагі ні Міканору, які яшчэ хацеў гаварыць штосьці, ні прэзідыуму. Міканор пастаяў, пачакаў і, пакрыўджаны такой няўвагаю, сеў.
Васіль заўважыў, што Апейка, які зноў пачаў гаварыць, калі ў хаце прыціхла, ні слова не сказаў пра меліярацыйнае таварыства, а ўсё пра грэблю, толькі пра грэблю. Пасля яго – хто б ні адгукаўся, усе гаварылі супроць Міканоравай прапановы аб асушцы балота, аб меліярацыйным таварыстве. Апейка ўсё слухаў моўчкі і, здавалася, нібы падтрымліваў такія думкі.
Васіля амаль не здзіўляла тое, што большасць ужо згаджалася з Апейкавай прапановай – грэблю трэба рабіць. «Напужаліся, што шчэ і за балота загадаюць брацца. Усё-такі з грэбляй – меней клопату…»
Ён і сам, баючыся, каб не пачалі ўгаворваць, калі не адразу лезці ў балота капаць канавы, то ўступіць у таварыства, плаціць пай, з лёгкай душой прагаласаваў – рабіць грэблю.
– Застаецца толькі выбраць старшага, – задаволена прамовіў Апейка, калі рукі апусціліся. – Я думаю, што на гэту пасаду не знайсці лепшага чалавека, як Міканор!
У многіх з тых, хто сядзеў на сходзе, была, відаць, іншая думка: адзін Андрэй Руды адразу сказаў, шго згодны, нават запляскаў у далоні. Яго падтрымалі толькі некалькі чалавек. Другія ж параду Апейкі прынялі без радасці, у хаце стала нядобра ціха.
– Кеб не выбраць халеру – гарачы не ў меру! – крыкнула Сарока.
Яна, мусіць, сказала тое, што думалі многія. Але Апейка апярэдзіў гаворкі, што маглі б пашкодзіць Міканору:
– Гарачы – не бяда! Не быў бы халодны! Гарачы – значыць, дабра людзям хоча, неабыякавы! Значыць, справу павядзе добра.
Яго паслухаліся: Міканора дык Міканора. Адчувалася, што людзі ўжо стомлены і сходам і познім часам, і цяпер, калі галоўны клопат, рабіць грэблю, узялі на душу і нічога важнага не будзе больш, чакалі адно, каб хутчэй разысціся. Выбраўшы Міканора, яны і павалілі шумліва з хаты. Адзін, можа, Васіль пайшоў у гурце хлопцаў на двор неахвотна, як бы пакідаючы ў хаце надзею.
Ён прайшоў трохі па белай вуліцы, адстаў ад хлопцаў. Ісці дамоў не хацелася. Як бы прывяззю цягнула назад да Хадосьчынай хаты, дзе была яшчэ Ганна. Вось прайшоў паўз яго чорны Пракоп, Сарока, якая ўраніла словы, мабыць, аб Міканору:
– Ад службы дурасць. Пажыве – розуму нажыве!.. Нажыве, буць не можа, калі на што гожы!..
Ціха, задуменна працёгся яе, Ганнін, бацька, не заўважыў нават Васіля. Зайчык падляцеў, сунуў бародку к Васілёваму твару:
– А ты чаго тут? Забуўся, дзе свая хата?
Хіхікаючы, подскакам пабег дахаты. Яшчэ прайшло некалькі постацей, гаманкіх, маўклівых. І вось спынілася, анямела сэрца: Ганна ідзе. З нейкім страхам і баязлівай надзеяй, перасільваючы нявер'е, ступіў насустрач:
– Добры вечар!..
– Ноч ужэ, – няласкава, калюча сказала яна.
Пайшлі моўчкі. Хацеў гаварыць, прымушаў сябе гаварыць, каб не было гэтай пякучай маўклівасці, і не мог расшчапіць губ. А потым было позна: пачуў ззаду крокі, азірнуўся – даганяў Яўхім. Дагнаў, пайшоў з другога боку. Засмяяўся па-прыяцельску:
– Дасядзела да канца! Цярплівая!..
Васіль пачуў сябе лішнім…
…Праз некалькі дзён Васіль ехаў з возам галля па лесе: куранёўцы вазілі галлё к грэблі, нарыхтоўвалі. Летам сюды дабрацца не было б як – лес быў на балоце. Выязджаючы з цаліку на дарогу, Васіль раптам сышоўся з Чарнушкам, які таксама ехаў па дарозе.
Чарнушка адстаў ад свайго воза, пачакаў Васіля, закурыў з ім. Пайшлі разам.
– Ты чаму ето саўсім паказвацца ка мне перастаў? – запытаў не абы-як Чарнушка.
Васіль адвярнуў твар:
– А так…
Чарнушка не адступіўся:
– Ты мо пра Ганну што, грэц яго, думаеш? Дак не думай. Чакае яна цябе.
– Дак, – коса зірнуў Васіль, – Яўхім жа, Корч… капылы падбівае…
– Ліпне, грэц яго! Але – то ўсё пустое. Заходзь, не думай нічого.
– Ну, можа… Пабачу. Прыйду.
Раздзел другі
1Зіма дужэла патроху. То ціснулі зямлю халады і чыстай беллю – аж адбірала вочы – шырыліся палі, то мокла адліга – снег цямнеў, і, нудны, беспрасветны, церусіў дождж. Толькі пад самы Новы год маразы скавалі зямлю як след і зіма стала ўладарыць адна: засцілала абшары новымі і новымі выбеленымі палотнамі, абложвала хаты і хлявы гурбамі, пераразала вуліцы белымі гарамі…
З дня на дзень Міканор усе больш абвыкаўся зноў з колішняю сваёй дамоўкай, з новымі клопатамі і абавязкамі. З дня ў дзень трэба было памагаць дома бацьку і матцы – напаіць, накарміць жывёлу, прывезці сена, дастаць, нарэзаць дроў. А больш турботы было па-за домам, з грэбляю. Па цвёрдых санных дарогах вазілі к узболатку каля цагельні дручкі, галлё, бярвенні. Кожны дзень, калі хто-небудзь ехаў у лес дзеля грэблі, Міканор выбіраўся ці разам у лес, ці да цагельні – сустракаў возчыкаў, памагаў складваць прывезенае, запісваў у блакнот, хто што зрабіў. Ледзь не кожны вечар хадзіў Міканор па куранёўскіх хатах, дамаўляўся пра падводы «на грэблю».
І для дамоўкі, і для грэблі рабіў Міканор усё з ахвотаю – асабліва тады, калі ўсталяваліся звонкія маразы, калі так весела зіхцелі пад чырвоным сонцам палі, калі лес поўніўся такой вусцішнасцю, што хацелася, як малому, дурасліва паваліцца ў снег ці закрычаць на ўвесь свет! У такія дні ў лесе за вярсту было чуваць, як недзе падае, рассыпаючыся на ляту, белы камяк з патрывожанай галіны…
Ці ішоў па лясному цаліку, правальваючыся часам да пояса, ці абтоптваў снег вакол дрэўца, ці памагаў пілаваць і лажыць на воз – радасна было чуць, як хораша, молада поўніць цела дужая гарачыня. Дрэўцы, галлё танулі ў снезе; калі абсякаў галлё, цягнуў іх – мокрыя рукі пякло, як крапівою. Абціраў рукі аб палу світы, хукаў – грэў – і зноў з вясёлай ахвотаю пілаваў, абсякаў, валок да саней. А якое шчасце было потым – ехаць назад, чуць, як тонка пяюць палазы на выслізганых, жоўтых каляінах, як прыгожа, звонка рыпіць пад намерзлымі пасталамі: рып-рып. А якое шчасце было бачыць, што растуць і растуць аснежаныя горкі галля і дрэў каля цагельні, ехаць на лёгкіх санях дахаты, з лагодным, дружбацкі настроеным дзядзькам!..
Шчасце было і калоць дровы дома – пад павеццю, у адной гімнасцёрцы з расшпіленым каўняром; унесці па рыпучым ганку ў хату, звонка кінуць у кутку, чуць, як маці глядзіць з удзячнасцю і замілаваннем…
Сваё хараство было на лузе. Змерзлае сена адрывалася ад стажка, лажылася ў сані з сухім, ломкім шамаценнем, з сярэдзіны патыхала цеплынёй, густым, казытлівым настоем зляжалай травы, здавалася, было такое смачнае, што і сам быццам з'еў бы!.. Пасля марозу дзённых дарог добра было чуць цяпло хаты, бавіць вечары на вячорках з дзяўчатамі, у гаворках з таварышамі, з дзядзькамі, што часта сыходзіліся ў дымную ад лучыны бацькаву хату.
Вячоркі амаль заўсёды былі вясёлыя, з бесклапотным смехам, з сумнымі і гарэзнымі песнямі, з жартачкамі і дзявочым віскам. Круціліся, шархацелі коламі самапрадкі – здавалася, таксама то весела, то сумна, то задуменна. Пад спевы самапрадак, пад жартачкі і песні Міканор, які па прыкладу Хоні насіў шынель зухавата напашкі, прыглядаўся да падрослых куранёўскіх дзяўчат – прыглядаўся з цікавасцю, з тамлівым прадчуваннем нязнанага шчасця. Вочы яго вельмі хутка выбралі з усіх, хто рупіўся каля прасніц, бялявую «канапляначку» Хадоську і Чарнушкаву Ганну. Хоць адзеты былі не так, як мазырскія, якія гулялі па прыпяцкаму берагу, – у зрэб'е ды вясковыя андаракі былі адзеты, – нават у гэтым адзенні з любой мазырскай хараством маглі б паспрачацца!
Асабліва ўпадабалася Міканору Хадоська. Але Міканор не кінуўся са сваімі заляцаннямі адразу, толькі глядзеў прыхільна здалёк ды ўздыхаў на адзіноце. Нават у сваім вайсковым адзенні, якое вельмі выгадна вылучала яго сярод хлопцаў, помніў Міканор пра свой васпаваты твар, пра белаватыя бровы і блеклыя, нібы выцвілыя, вочы, – але была тут і іншая прычына: Хадоська падабалася Хоню. І хоць Хоня сам прызнаўся з нейкім вясёлым, адчайным шкадаваннем, што душа Хадоські не ляжыць да яго і «нічога людскага» ў іх, відаць, не выйдзе, Міканор, пэўна, усё ж не стаў бы на дарозе таварышу.
Хоня быстрым вострым позіркам сам улавіў, як глядзіць Міканор на Хадоську, прыгледзеўся, праверыў і, калі ішлі ўдвух з вячорак, бесклапотна павёў плячыма, зарагатаў, параіў:
– Ідзі, паспрабуй, мо да цябе весялейшая будзе! Не прападаць жа ёй адной цераз мяне!..
На другі вечар ён сам выйшаў з вячорак разам з Хадоськай і Міканорам, нёс самапрадку лёгка, зухавата пасвістваў, пасмейваўся; правёў трохі, раптам сунуў самапрадку Міканору, сказаў, што трэба дахаты: табар дамашні, мабыць, чакае! На развітанне падбадзёрліва стукнуў Міканора па плячы: ідзі, брат, жадаю шчасця!..
Але і з Міканорам Канапляначка не павесялела: ішла ў кароценькім кажушку з чорным барановым каўнерыкам, у акуратных лапціках і белых анучках, амаль да кален аперазаных аборкамі; быццам бы і слухала Міканораву гаворку, а сама – чулася – была далёкая ад гаворкі гэтай, абыякавая была. Як дайшлі да яе хаты, Міканор вольнай рукой узяў за Хадосьчыну дробную ручку, хацеў затрымаць каля варот – такая лагодная цішыня ляжала над сялом, так мякка кружыўся снег, таяў на твары, бяліў яе каўнерык! – але Канапляначка ўзяла руку, пакруціла галавою: не, няма чаго стаяць!
Нічога не змянілася і ў другі вечар: ішла побач, а нібы не бачыла і не чула яго, была недзе далёка, з нейкім другім. Яшчэ да таго, як дайшлі да Хадосьчынай хаты, Міканор перастаў жартаваць, забаўляць: чаго гаварыць глухой! Яму стала нудна. У трэці раз ён сам не пайшоў з ёю…
Цікавей было ісці з Чарнушкавай Ганнай, якая хоць і кпіла то з яго армейскага хараства, то з яго заляцанняў да Хадоські, але ж чула, бачыла яго, была дасціпная, вясёлая. Было б з ёй зусім добра, калі б па абодва бакі Ганны не ішлі хмурны, насцярожаны сусед Васіль, што амаль увесь час цяжка маўчаў ды з падазронасцю прыслухоўваўся, і – гаварлівы, упэўнены, нахабны Яўхім Глушак. Яны тапталі снег побач, і Міканор чуў, увесь час чуў, што Ганну, хоць яна і гаворыць больш з ім, хвалююць папраўдзе толькі яны. Да Васіля Ганна ласкавейшая, не тоіць, нават нібы знарок паказвае, што горнецца да яго, аднак Глушака гэта ні трохі не бянтэжыць, не збівае яго то ліслівай, то нахабнай упэўненасці. Ён нібы цвёрда ведае загадзя, што, як бы там ні было, удача дастанецца яму…
«Ну і задавака, ну і нахаба! – падзівіўся, зазлаваў Міканор. – Дзержыцца, як бы роўнаго яму нікого няма, багацей паганы!.. – Ён пагразіўся думкаю: – Пахадзі, пахадзі шчэ – прыгнем пысу тваю к зямлі, род увесь ваш паганы к зямлі прыгнем, карчоўскае насенне!..»
Але хочаш не хочаш – трэба было прызнацца, што і тут, каля Ганны, хадзіць яму няма чаго. Ён тут ужо не тое што трэці, а – чацверты лішні!
«Не шанцуе мне – не сакрэт – па етай часці! – вывеў, нібы падсмейваючыся з сябе, Міканор. – Па ўсяму відаць, перамяніць цэль трэба!..» Аднак, хоць і цяпер хадзіў на вячоркі, як і раней, амаль кожны вольны вечар, праводзіў ужо каго давядзецца…
У іншыя вечары і вольныя дні бавіўся ў гурце прыяцеляў – найчасцей з Хонем і Алёшам Губатым. Калі сыходзіліся ў цёмнай і такой нізенькай, што верх Міканоравай будзёнаўкі чапляў столь, хаце адзікага куранёўскага гарманіста, Алёша звычайна выцягваў са скрыні беражліва загорнуты ў матчыну хустку гармонік. Садзіўся ён заўсёды на адзін і той жа ўслончык, між сталом і скрыняю, заўсёды, пачынаючы іграць, прыкладваў галаву вухам да гармоніка. Пачынаў Алёша часцей за ўсё з песень, і песні любіў найбольш сумныя, жаллівыя. Асабліва шчыра, журботна іграў і спяваў Алёша песню пра бедака-салдата. Вялікай тугою бралі не вельмі чулае Міканорава сэрца словы-скаргі:
Ізмучаны, скалечаны
Крывавай той вайной,
З адной нагой аторваной
Гранатай праклятой…
Да ціхага хрыплаватага спеву далучыўся звонкі і чысты Хонеў галасок, і скарга-боль як бы стала шырыцца, мацнець, ірвацца з хаты, у свет:
Ідзёт бядняк дай думае,
Кружыцца ў галаве.
Зачым, зачым я ўбіт не буў
Ў крывавай той вайне…
Зачым прыйду калекаю
Ў радзіцельскі свой дом,
А там сям'я галодная,
А я – лішон трудом…
Міканор бачыў, як – мабыць, не ў першы раз – каля печы Алёшава маці выцірае слёзы, як сумная ціснецца да падаконніка немаладая Алёшава сястра, як дыміць люлькаю, спусціўшы ногі з печы, яго бацька. Ды і сам Міканор чуў сябе растрывожана, спачуваў бедаку-калеку, якіх столькі перабачыў і ў Куранях, і ў Мазыры…
– Давай што весялейшае! – не вытрываў смутку першы, крыкнуў Алёшу Хоня.
Міканор і рота не паспеў адкрыць, каб падтрымаць таварыша, як Алёша спрытна пабег пальцамі па гузіках на гармоніку, даў «барыню». Хоня гэтага толькі і чакаў – ускочыў з услона, ссунуў шапку яшчэ далей на макаўку, тупнуў лапцем, – эх, шкада, падлога была земляная, – крыкнуў гарэзна, зазыўна і дробнай чачоткай пакіраваў на сярэдзіну хаты. Тупаў лапцямі, ківаўся ўпрысядку, ускокваў, круціўся, падганяў:
– Давай, давай! Не шкадуй гармоніка!
Ён вярнуўся к услону, к Міканору, змораны нашчэнт, – соп важка, выціраў шапкаю змакрэлы, учырванелы, шчаслівы твар. І Алёшава маці ад прыпека, і бацька з печы хвалілі яго, ён і сам ведаў, што хваліць ёсць за што, але сядзеў сціпла. Сціпла ж, пасміхваючыся з сябе, сказаў:
– Було б на што добрае такая ахвота!.. От кеб рабіў так!
– І на работу ж – не зломак! – запярэчыла Алёшава сястра.
– Зломак не зломак, а пагуляць люблю. Болей як трэба!..
Згадваючы потым, на адзіноце, песню пра калеку-салдата, Міканор раптам пачуў, што яна ўжо як бы і не падабаецца. Не такая яна і добрая: вельмі ж багата ў ёй плачу, слёз. «Усё ные і ные, бы выстарцаваць скарынку хлеба хоча. Не савецкая песня, царскага рэжыму шчэ, відно. Не перадавая песня, не сакрэт…» Пачуўшы песню ў другі раз, Міканор, хоць і ведаў, што Алёша можа пакрыўдзіцца, не прамаўчаў, бязлітасна ўрэзаў праўду-матку пра песню. Алёша, як і чакаў Міканор, пачырванеў, пакрыўдзіўся, было відаць, моцна; адразу ж з выглядам чалавека, якога вельмі абразілі, сабраў, зняў гармонік з пляча, стаў загортваць у хустку.
Хоня першы кінуўся ратаваць надламаную дружбу.
– Нядобрая, ну няхай табе – нядобрая! А мне – дак падабаецца, за душу бярэ! Алёша шчэ так грае, так спявае – лепшай, здаецца, век не чуў! – Хоня пайшоў у наступ на Міканора: – А мо ў цябе лепшая е? Давай сваю лепшую, як не падабаецца етая! Пабачым!
– А магу і даць! – не саступіў Міканор.
– Давай, давай! Пабачым!
– Дак знаеш жа, як я спяваю…
– А мы ўсё адно разбяромся! Давай!
Міканор тым голасам, якім ён спяваў з аддзяленнем ці ўзводам, калі ішоў у страі мазырскімі вуліцамі, пачаў «Марш Будзённага». Узяў трохі высакавата і вельмі звонка, сарваўся і, абараняючы песню, сказаў:
– Аднаму яе трудно! Яна вельмі добра выходзіць, калі строй спявае!..
– Дай спяваць умее! – Хоня стрымаў усмешку. – А песня, дак і праўда, нічого, а, Алёша? – Алёша прамаўчаў. – Толькі, канешне, не таму спеваку дасталася! От кеб хто з людскім голасам узяўся за яе!
Хоня не адразу ўгаварыў Алёшу, але ўсё ж угаварыў: не быў бы то Хоня! Калі Алёша падабраў лады, калі заіграў як трэба, калі ўтрох за Міканорам сталі падпяваць, дык і Алёша крыўдаваць перастаў: песня і праўда была добрая. Разам з Хонем і Міканорам разоў дзесяць падрад ахвотна вялі, паўтаралі:
З неба палудзённага жара не падступі,
Конніца Будзённаго раскінулась ў сцепі…
Нібы самі імчаліся на быстрых конях цераз вецер нязнаных казачных стэпаў, дружна, нецярпліва звалі:
Кар'ерам, кар'ерам – давай, давай, давай!
Рота кулямётная, ў баю не адставай!
– Харошая песня! – пахваліў і Алёшаў бацька, які сам «некалі на вайне састаяў пры конях».
Алёшавы бацькі былі на ўсе Курані беднякі з беднякоў: Алёша, памагаючы ім, ахвотна хадзіў з гармонікам на ігрышчы і ў Алешнікі, і ў Мокуць, і разам з ім цяпер хадзіў усюды «Марш Будзённага». Міканорава песня скора разышлася па цэлай балотнай акрузе…
Калі збіраліся ў Міканоравай хаце дзядзькі, гаворкі ішлі найбольш разважныя, сур'ёзныя: аб важных падзеях у дамашнім быцці, аб падзеях у жыцці суседзяў, аб навінах – ці чутках – цэлага куранёўскага маштабу. Перамешваючыся з успамінамі і рознымі павучальнымі гісторыямі, да якіх пажылыя куранёўцы былі заўсёды ахвочыя і якія пераканаўча паказвалі, што і таму, хто іх казаў, давялося нямала пабачыць і зазнаць на вяку, – чуткі і навіны смела пераходзілі межы Куранёўскай рэспублікі, звязвалі дзядзькоў з Мокуццю, з Алешнікамі, з валасной сталіцаю. Гаворкі, падобныя на тыя, што карова ела нешта пагана і нейкая млявая, што Міця-ляснік прывалокся зноў у дым п'яны, змяняліся паведамленнем аб тым, якую новую паперу з воласці атрымаў сельсавецкі Дубадзел, усебаковым, грунтоўным абмеркаваннем яе. Чуткі пра тое, што дзеецца ў сельсавеце, няўхільна вялі дзядзькоў у воласць, уводзілі ў гаворкі-меркаванні Юравічы, Апейку, Харчава…
Няхай не так часта і не ўсе, найбольш Андрэй Руды і Міканораў бацька, зазіралі разважныя куранёўскія палітыкі і ў Менск, і ў Маскву, к самому Калініну, выбраліся ў шырокі, неспакойны свет. Было гэта амаль заўсёды, калі Міканор, падсеўшы бліжэй да комінка, на якім трашчала ў агні лучына, павольна і цяжка чытаў газету «Беларуская вёска», што прыходзіла з Менска.
З усіх навін, якія вычытваў Міканор, асабліва хвалявала тое, што робіцца за мяжой. Сваё было добрае, прыемнае – слухаючы яго, цешыліся, ад яго спакайнелі, – адтуль жа, з-за мяжы, часта ішло трывожнае, пагрознае, страшнае – вайна.
– Дакуль жа ето яно, грэц яго, будзе! – не ўтрываў, наслухаўшыся такіх вестак, Чарнушка. – Сычаць усе ды сычаць!
– Капітал, буржуазея! Без вайны, следавацельно, жыць не можа! – паясніў Руды. – З вайны, та-сказаць, сіла ўся ў іх, як у каня з аўса!
– Сіла-то сіла, ды адзін аднаго не вельмі ядзяць! – апярэдзіў Міканора Хоня.
Чарнушка і яшчэ некалькі дзядзькоў згодна заківалі, падтрымалі Хоню гоманам.
– Гад, та-сказаць, гада не любіць есці! – Руды пусціў з ноздры далікатны, тоненькі струменьчык дыму. – Класавая барба, як вучыў Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс.
– Няўжэ ж так, браткі, і будзе ўвесь век? Ето ж і да вайны недалеко! – не таіў трывогі Грыбок.
– Недалеко!
Тут ужо ўмяшаўся Міканор: яснасць поўную ў праблеме вайны і міру можна было зрабіць, толькі нагадаўшы моц савецкіх ваенных і марскіх сіл, якія ён цяпер нібы прадстаўляў у Куранях.
