Текст книги "Людзі на балоце"

Автор книги: Иван Мележ

сообщить о нарушении

Текущая страница: 20 (всего у книги 28 страниц)

Раздзел другі

1

Перад самым вяселлем прыйшла ў дом Глушака яшчэ непрыемнасць: чутка, што будуць рабіць перадзел зямлі. Хоць даўно ведаў, што землеўпарадкаванне павінна быць, усё ж спадзяваўся: можа, неяк абыдзе, мінецца. І цяпер, калі спадзяванню гэтаму прыходзіў канец, вельмі затрывожыўся.

Праз гэта думкі пра вяселле прыціхлі, не балела ўжо так душа ад баламутнага ўчынку сына – бяда іншая, куды большая, насоўвалася, як хмара з градам, гразілася яго дабрабыту. Ад таго, што бяда гэтая была такая вялікая, ён, чалавек цвярозага погляду, хоць і чуў небяспечную блізкасць яе, усё ж неяк не хацеў паверыць. Не хацеў траціць надзею на добрае.

Ціхі, лагодны, востры позіркам і слыхам, снаваў ён у дзіравым кажушку па сяле, прыліпаў да людскіх купак, прыслухоўваўся: амаль усюды толькі і было гаворкі што пра ўпарадкаванне зямлі.

– Усё-такі зробяць, дзетачкі? – казаў у купцы куранёўцаў, што курылі на прызбе, Зайчык. – Думалі – дуля, а нб табе – праўда!

– Каморніка ўжэ назначылі, – прамовіў Грыбок. – Толькі што ён другім пакуль робіць. А як толькі закончыць там, дак зразу да нас.

– Дак, можа, пакуль ён там убярэцца, тым часам тут снег ляжа?..

– Міканор тое ж казаў, але Апейка, та-скаць, аўтарыцетно заявіў: скора, – умяшаўся Андрэй Руды. – Вы, наказаў, куранёўскія грамадзяны, толькі ўпраўцеся падрыхтавацца! А яго, следавацельно, не зачакаецеся.

– Апейка – так? – перапытаў Дзятлікаў Васіль.

– Апейка.

– Апейка – цана капейка! – дурасліва ўставіў Зайчык, але ніхто не засмяяўся.

Хоня з павагай сказаў:

– Тут не тое што капейкі, а і рубля мало.

– А якая тут падрыхтоўка трэба? – не так запытаўся, як запярэчыў Васіль. – Чаго тут рыхтавацца!

– А таго, – ахвотна і павучальна адгукнуўся Руды Андрэй.

Стары Глушак, бачачы, з якой важнасцю сабраўся Руды тлумачыць, падумаў са злосцю: хлебам не кармі пустабрэха, дай яму слова ўтыркнуць! Стары насцярожыўся, здагадка падказвала – пачуе нешта непрыемнае.

– А таго! Тут такое дзело, абы-як, наўскасяк не зробіш! Народ увесь закранае яно – следавацельно, з навучным падыходам зрабіць трэба. Штоб камар носу не падтачыў. Найперш перапісаць трэ ўсіх: колькі ў каго зямлі і колькі душ, і рабочых, і дзяцей. Потым – узяць на ўлік усю агулам землю і ўсіх людзей. І, та-скаць, паглядзець – колькі ў каго на рот прыпадае!..

– Са ўсіх бакоў праверыць! – памог Рудому Грыбок.

– Са ўсіх-то са ўсіх бакоў! Да толькі ж зямля не ва ўсіх адзінакая! – накінуўся на іх Васіль.

– Ето правільно, – згадзіўся Ігнат. – У каго зямля нібыто зямля, а ў каго такі пясок, што ніякі чорт расці не хоча!

– Трэба, штоб яны разабраліся, якая дзе зямля!

– Аге, без падману!

– Разбяруцца! – запэўніў Хоня.

– Разбяруцца! Як прыедзе каморнік, дак яму і заслепіць вочы гарэлкай! – сказаў Васіль.

Алёша Губаты паспрабаваў супакоіць:

– Міканор сам правяраць будзе.

– Трэба, кеб – Міканор!..

– Таго Міканора каморнік сорак разоў абкруціць вакол пальца! Такога грамацея, як Міканор!..

– Не абкруціць!

Ляснік Міця, які прыблукаўся сюды са сваёй заўсёднай стрэльбай, засмяяўся:

– Яшчэ і дзяльба не пачалася, а ўжэ гатовы збгрудкі ўчапіцца!

– Добра табе – адзін у лесе, як цар, – пазайздросціў Грыбок.

– Жыву. Не плачу.

– Пачакай, мо і паплачаш, – адгукнуўся Зайчык.

Алёша ўпэўнена напрарочыў:

– Дабяруцца і да цябе!

– Няхай дабіраюцца! Дабраліся ўжэ. Толькі ў мяне ўсё чысто, як у царкве.

– Дакуль ето ты будзеш гайсаць, та-скаць, як бяздомны! Жонка ўся звялася з гаспадаркаю, з дзецьмі, шкілет, та-скаць, адзін застаўся, а ён хоць бы што! Яшчэ хваліцца!

– Аб маёй бабе – не твой клопат!.. Ты от пастарайся другі раз у лесе не пападацца, бо як запарву на шкодзе, упяку штрапу! Паенчыш…

– А ён – з паўлітрам! – падчапіў Хоня.

– Плюю я на таго паўлітра!

– Даўно ето?

Мужчыны зарагаталі. Пад рогат гэты Глушак устаў і ціха патупаў да сваёй хаты. З выгляду нібы спакойны, ён увесь поўніўся трывогаю, адчуваннем бяды, што сунулася ўсё больш блізка, неадхільна. "Паразяўляліся! – аж дрыжала штосьці ўсярэдзіне ад бездапаможнасці і лютасці. – Не ва ўсіх пароўну на рот прыпадае! Не пароўну!.. Толькі і знаюць, што разяўляць рот на чужое! Прымелі б – з'елі ўраз усяго. З'елі б – дай крычалі шчэ: не пароўну! Не пароўну! Галадранцы вашывыя! Трасцы вам, а не зямлі, саранча ненажэрная!.."

Ён успомніў, што сказаў малады Дзятлік: "Зямля не ва ўсіх адзінакая!" "Не адзінакая, бо і людзі не адзінакія. Адзін гнецца дзень пры дні, абрабляе кожную лапінку, а другі – вылежваецца, да і хоча, кеб дабро було! А потым – разяўляецца, што зямля не адзінакая!.."

Злосць была на ўсіх: усе, чуў, гатовы накінуцца, расцягаць яго зямлю. Але асабліва кіпела ўсярэдзіне, калі ўспамінаў Дзятліка, які ўсё пачаў. "Ты купіў яе, урабіў ету зямлю, што ўчапіцца хочаш, удод ты смярдзючы?"

Такое малое, а такое зяўластае! Шчэ мох і той на барадзе расці, мабуць, не хоча, а яно вунь куды сягае! Ці даўно ж, здаецца, як рыба, нямы туліўся пад Маслаковым абрэзам. Нябойся, і рота разявіць тады баяўся, дыхаць і то, можа, не асмельваўся, не тое каб падумаць што-небудзь насуперак…

Забыў! Пасмялеў, як пабілі Маслака! І ўсе пасмялелі! Хіба ж, бывала, наважыўся б хто разявіць так рот на чужое, на яго, Глушаковае? Жылі ціха, па-божаму жылі, баяліся.

Цяпер жа Грыбок і той галаву падымаць стаў. А гэты Руды, пустабрэх, дык балбоча смела, бы які юравіцкі камісар. Стары Глушак пашкадаваў: "Эх, кеб буў цяпер Маслак жывы, кеб чулі яго дух з лесу!.."

Увесь дзень стары нездаволена бурчаў сам сабе, крычаў на спалоханую жонку, на дзяцей.

2

Бяды давялося чакаць нядоўга. Ужо на другі дзень склікалі сход і выбралі камісію, якая павінна была праверыць нанава, ці правільна запісаны ў спісах сем'і, колькасць працаздольных, дзяцей, а таксама – колькі ў кожнай гаспадарцы запісана зямлі. Гэтай камісіі даручылі ўсю зямлю абмераць – дзе б яна ні была заарана: на агародзе, у полі ці на якой-небудзь паляне. Аб усім наказалі далажыць на наступным сходзе.

Апоўдні камісія ўвалілася ў хату Глушакоў. Дзядзькі на лапцях уцяглі з вуліцы ў хату ліпучай чорнай гразі, але толькі Глушачыха заікнулася буркнуць, як Глушак грозна абарваў яе. Лагодна запрасіў няпрошаных гасцей сесці на канапу, падсунуў табурэт.

Ніхто не сеў – нават, лічы ўжо сваяк, Чарнушка, які няёмка туліўся ззаду ўсіх, каля дзвярэй. Нельга сказаць, каб вельмі смела трымаліся і некаторыя іншыя. Затое Міканор, які ўвайшоў першы і стаяў наперадзе, паводзіў сябе так, быццам быў у сваёй хаце.

– У вас усё правільно запісано? – сказаў ён строга, бязлітаснымі блакітнымі вачыма гледзячы на Глушака.

– А што там запісано?

– Глушак… – Міканор павёў парэпаным пальцам па паперы: нібы не помніў: – Едакоў – семера… Якія ето ў вас семера едакоў?

– Семера? Семера і е. Калі запісано, то, значыць, е… Я, Куліна, жонка, значыць, сын Яўхім, Сцяпан, дачка Антося…

– Якая Антося?

– Якая? Дачка. Адна ў мяне дачка, Антося.

– Дак яна ж ужэ замужам. Замужам – не лічыцца.

– Чаму ето не лічыцца? Як усё адно ўжэ не мая. Була ж дасюль мая. – Глушак, не тоячы крыўды, нават знарок паказваючы яе, прасіпеў: – Адну аддаў, а другая от-от прыйдзе ў хату.

Глушак кіўнуў на Чарнушку, які ціха адгукнуўся:

– Змовіны булі…

– А спіскі, дзядзько, – улавіў Глушак у Хоневым голасе кпінку, – складалі шчэ ўвесну. Як ето вы загадзя вымеркавалі?..

Міканор зірнуў строга:

– Ну, няхай – пяць ужэ е, а дзе шчэ два?

– Шостая, казаў ужэ, Антося. – Глушак ледзь стрымліваў лютасць. – Як бы яна ўсё адно і не дзіця маё. Як бы не я выгадаваў яе… – Ён жаласна заморгаў вачыма, ледзь не заплакаў. Уздыхнуў. – А астатні – Іван…

– Іван – не ваш. Іван – парабак.

– Мне бацько яго, – зноў цвёрда загаварыў Глушак, – прыпаручыў як сына! Значыць, ён мне ўсё адно як сын!

– Што Сцяпан, што ён – адзінакія дзеці, – памагла Глушачыха.

– Вы, цётко, не кажыце! – Міканор заявіў, як канчатковае: – Івана, не сакрэт, мы запішам за парабка!

– Які ж ён, от бо, парабак?

– А мо ён не робіць на вас?! Каго вы абдурыць хочаце?

– Я не абдурваю. А як ён корміцца пры мне, то і рабіць нейкую драбніцу мусіць! Як і ўсе дзеці!

– Робіць на вас, на чужога чалавека. Значыцца, парабак. – Міканор не даў сказаць Глушаку. – А вы знаеце, які закон аб парабках?

Глушака прарвала:

– Дак калі вы гаворыце, што ён – парабак, то мне яго не трэба! Няхай хоць сягоння бяжыць дадому. Сам абыдуся!

– Дык тады павінны разлічыцца за ўсе дні, што ён рабіў на вас. Па закону.

– Я ўжэ разлічыўся.

– А можа, не саўсім? – зноў кальнуў Хоня.

– Саўсім. Шчэ і лішне. – Глушак забедаваў: – Колькі я скарміў на яго да колькі паперавёз яго бацьку ў Мокуць, то ён і палавіны таго не зарабіў!..

– Нічога, дзядзько. Мы, не сакрэт, усё праверым і зробім па закону! – Міканор строга запытаў: – А зямля правільно ў вас запісана?

– Зямля?

– Зямля.

– Уласць надзяляла, уласць і запісвала. – Сказаў абыякава, а сам падумаў са злосцю, з трывогай: "От яна, бяда!.."

– Вы на ўладу не ківайце. Вы кажыце прамо.

– Я і кажу. Налогу налічылі – процьму. Дыхнуць няма як. Капейку ніколі не агораеш на корт які…

– Ужо ж збяднелі!.. – не ўтрываў Хоня.

– Я не збяднеў! Кеб от байчэйшы буў, дак да начальства падаўся б, дабіўся б – няхай бы знялі хоць частку. Па справядлівасці далі…

– Значыцца, уся зямля запісана?

– Што ты, ей-бо, прыліп, як ліст: уся, уся? Була б шчэ там зямля як зямля, што столькі крыўды цераз яе.

– Вам, дзядзько, грэх жалувацца. Кеб ва ўсіх була такая!

– У другіх була б лепей, штоб другія гнуліся на ёй столькі, ні дня, ні ночы не бачачы. Ето з людской крывоты здаецца, што мне лепшая папалася. З зайздрасці. Людское вока – крывотлівае!..

– А ўсё-такі вы, дзядзько Глушак, так і не сказалі прамо: усё ці не ўсё запісано?

– Сказаў ужэ…

– Значыць – усё?

– Усё.

– Мы праверым!

– Правярайце!

Глушак пачырванеў ад злосці. Але ўсё ж утрымаўся, перамог сябе, нават нагнаў на твар лагоднасць.

– От бо недаверлівыя сталі ўсе. Хоць яно, сказаць, так і трэба – верыць цяперашнім часам асабліво нельга. Усякаго цяпер напладзілася… Ну, да і сказаць – выбраныя людзі, камісія!.. – Стары вінавата пакруціў галавою, папракнуў сябе: – А я, гнілы пень, так рассіпеўся. Да й шчэ перад сваім сватам. І Міканор, сказаць, першы раз у хату глянуў!

Глушак затупаў каля стала.

– Пасядзім от трохі! Дзе каму спадобней, той там няхай і садзіцца! Уважце сватоў ды маладых перад вяселлем! Не пагрэбуйце, сказаць!..

Ён хацеў ужо бегчы па пачастунак, але Міканор непахісна заявіў:

– Не трэба! Не час!

– Час, Міканорко. Самы час. Вяселле скоро, змовіны згулялі.

– Пакаштуй, што мы тут гасцям рыхтуем, – замітусілася Глушачыха. – І ўсе няхай пакаштуюць!

– Будзеш патом, мяркуючы, знаць, ісці ці не ісці к нам у госці. – Глушак заўважыў: некаторыя дзядзькі былі не супроць таго, каб пасядзець. Пажвавеў: – А часу заўсягды будзе мало. Управіцеся шчэ. Клопат – не воўк…

– Воўк не воўк. Няма калі, дзядзько!

– Дак жа – дзеля вяселля, дзеля маладых. Шануючы свата майго, выбранаго ў камісію!..

– Усё адно! – Не сказаўшы і слова Глушаку на развітанне, Міканор скамандаваў усім: – Пайшлі! – і сам першы рашуча затупаў чаравікамі ў сенцы.

Чарнушка, які ад самага прыходу ліп да дзвярэй, прапусціў усіх, памуляўся хвіліну ніякава, мнучы ў руках шапку. Вінавата падаў руку:

– І мне, тым часам, трэба…

Калі ён выйшаў услед за Міканорам, Глушак стаў тупаць у кутку, корпацца ў прыпеку, але рабіў усё без ладу, без мэты: перастаўляў з месца на месца, кідаў. Сам не ведаў, што робіць, у грудзях кіпелі крыўда і лютая злосць – на Дамецікавага смаркача, што ўзяў сабе сілу, на ўсіх, якія памагалі яму, на тое, што гнуўся перад імі, як парабак, на бездапаможнасць сваю перад імі. "Праверым!.. Праверым!.." – гняла душу страшная пагроза…

Жонка, што збірала са стала неўшанаваны пачастунак, не то пашкадавала, не то папракнула:

– Трэ було зразу пасадзіць, як увайшлі…

Глушак кінуў з раздражненнем:

– Зразу ці не зразу – адзін чорт!

– Як узялі б гарэлкі чарку ды сальца, дак памякчэлі б, буць не можа!..

– "Памякчэлі б"! Ета зараза памякчэе!

– Усё-такі ж – людзі! І Дамецікаў еты – чалавек…

– Знайшла чалавека! – Глушак не мог больш трываць, крыкнуў люта: – Не ўтыкай носа, куды не трэба!

Тут здарылася такое, чаго Глушак ніяк не чакаў. Далікатны, няхай сабе няўдалы, няздатны да гаспадаркі, але ж ціхі, паслухмяны сын Сцяпан, які, пакуль не пайшлі нязваныя госці, не абазваўся і адным словам, неспадзявана ўскочыў ад акна, стаў каля маткі, загадаў старому:

– Не крычыце!

Глушак заморгаў вачыма.

– Ш-што?

– Не крычыце, кажу! На матку! – паўтарыў ціха, строга Сцяпан.

– Т-ты ето – мне? Т-ты м-не – указ?!!

– Самі вінаватыя! Дак… не спаганяйце на другіх!..

– Я – вінаваты!!! Я!!! Ты ето – бацьку?

– А калі – праўда!

– Праўда?!! – Глушак наліўся крывёю. – Маўчы! Шчаня!!!

– Няхай – шчаня!.. А толькі трэба вам тая зямля, што пад лесам? Усё мало! Усё мало!

– Ты знаеш – колькі мне трэба зямлі!.. Ды калі б не тая зямля, калі б бацько не паперарываў на ёй жылы, ты б даўно з голаду апух!

– Хваціло б і без яе… А калі ўжэ прыбралі сабе, дак няхай бы прызналіся, што не ўся запісана. – Сцяпан зачапіў самае балючае. – Усё адно знойдуць!

Глушак затросся ад гневу:

– Замаўчы ты! Вош! Гніда!

– Можаце як ахвота зваць. А толькі…

Глушак не ўтрываў – не помнячы сябе ад шаленства, што напоўніла ўсяго гарачай лютасцю, даў сыну па твары. Той не зварухнуўся, слова не сказаў, толькі штосьці нядобрае, непрымірымае ўспыхнула ў незнаёмым – дарослым і самастойным – позірку. Але Глушак не хацеў бачыць гэтага: шалёная злосць, лютасць на сына, што асмеліўся пярэчыць, папракаць, вучыць яго, нясцерпна праглі патолі.

– Гніда! Смаркач! Вывучыўся!.. Вывучыўся на бацькаў хлеб! Вывучыўся дый падзякуваў!.. Чорта! Хваціць! Гной будзеш вазіць! Скаціну даглядаць! Мо трохі паменшае розуму!

Ніякія пагрозы нібы і не даходзілі да Сцяпана. Ён не толькі не паў ніц, але і выгляду не падаў, што шкадуе аб тым, што адразу страціў. Глушаку не давялося спазнаць палёгкі. Гневу не было патолі.

– За парабка будзеш рабіць! Ён паедзе дадому, а ты – за яго. Гной вазіць! Карміць свіней!..

Глушак стары яшчэ доўга сіпаў, гразіўся, злосна снуючы з кутка ў куток, аж пакуль не ахрып, не знямогся зусім. Тады зваліўся на калені, узняў дробны, бледны твар з пакутнымі вачыма насустрач Богу, што глядзеў з залочанага абраза. З надзеяй замыляў сухімі губамі, зашаптаў…

Але і пасля малення спакою на душы не было. Дзе б ні хадзіў, што б ні рабіў – помніў, ні на міг не забываў: там, на яго полі, ходзяць, мераюць. Як гаспадары, топчуць яго поле, яго дабро. Распараджаюцца, не пытаючыся. Злосць пякла асабліва, калі ўспамінаў сутычку з сынам, маўклівую постаць жонкі, якая слова не сказала гэтаму смаркачу!..

3

Калі вячэралі, Яўхім сказаў:

– Перамералі ўсё наша…

– Хай ім на тым свеце!.. – засіпеў стары Глушак, але не дакончыў, пільна зірнуў на Яўхіма. – Гаварыў з кім?

– З цесцем. З Чарнушкам. Тры дзесяціны найшлі, кажа, няўпісаныя…

– Найшлі! Як ляжала зямля век вечны без карысці, дак ахвоты не було нікому да яе! А як узяў, абрабіў, абсеяў – дак… Выражуць цяпер?

– Выражуць. Дай, мабуць, не тры дзесяціны, а ўсе пяць.

– Пяць?! Ето – чаму? Калі там усяго тры було?!

– І без таго, найшлі, лішак у нас буў.

– Лішак! Лішак! Усё – лішак! Мо і сам я ўжэ – лішак!.. Штоб ім на тым свеце! На гарачым вуголлі!..

Злосць змянялася крыўдаю, лютасць – кволасцю. Тады чуў сябе няшчасным, адзінокім, бездапаможным, ледзь утрымліваўся, каб не паскардзіцца. Ды і перад кім было кволіцца: перад дурною старою, перад гэтым смаркачом, які стаў супроць бацькі? Пасля вячэры, калі Сцяпан падаўся гуляць, а старая выйшла ў хлеў, сказаў Яўхіму:

– Паразяўляліся… Кеб прымелі, з'елі б…

– З'есці не з'ядзяць, – спакойна, з разважнасцю прамовіў Яўхім, – а кавалак сцягна, мабуць, уварвуць…

– Жывое рвуць клыкамі… Бога ім няма.

Яўхім зноў сказаў разважна, як бы старэйшы:

– Нічога не зробіце ім, тато…

– Волі багато далі ім!

– Уласць ім прыяе…

– Пасмялелі. – Зноў брала старога лютасць, раздзімала грудзі. – Пасмялелі, як Маслак прапаў! Жыў бы буў – нябось сядзелі б, як жабы ў карчах!.. – Шчыра, горка ўздыхнуў: – Эх, прапаў чалавек да пары!.. Як і не було!..

Маўчалі. Потым Яўхім дзіўна сказаў:

– А мо ён і не прапаў?

– Хто?

– Ён, Маслак…

Глушак аж тузануўся насустрач, дыхнуў горача ў Яўхімаў твар:

– Чутно што?

– Будзе чутно…

– Як ето – будзе чутно?

– А так – возьме ды зноў паявіцца!

– Дак ето – няпраўда? – Глушак быў так расчараваны, што гатоў быў зазлаваць.

– А як няпраўда – дак што? Не було праўды, дак няпраўда паможа. Абы – памагла…

Разумна гаворыць! Прыкрасць адразу прапала, Глушака занепакоіў клопат:

– А як не павераць?

– Павераць… Адзін не паверыць, другі, а багато хто і паверыць…

– Дай Бог, кеб паверылі. Прыціхлі б трохі!.. – Глушак падумаў уголас. – Ето праўда: е ён, Маслак, ці няма, абы пра яго чулі, зналі. Як будуць знаць, ён і будзе ўсё адно што жывы…

Яўхім сказаў:

– Яго і цень пужаць будзе. Абы ён варушыўся!..

– Аге. Ето ўсё праўда.

Ноччу Глушак доўга не мог заснуць. Апаноўвалі ўспаміны – як год за годам, можна сказаць, усё жыццё гнуўся, выжыльваўся дзеля сваёй зямлі, якую прагавітая галота за нішто хоча парэзаць. Колькі ўведаў гора, увабраў пакуты, каб адно прыдбаць тую лапіну, што каля цагельні. Усё дабро сваё, пасаг увесь жончын перавёз на кірмаш, збіраючы грошы… Долю сваю, можна сказаць, знявечыў праз гэта: з-за пасагу ж пабраўся з няўдаліцай Лантуховай Кулінай. Гнілога Лантуха, бацьку яе, усцёг сабе на шыю, каб прылічыць да сваіх блішчастыя лантухоўскія залатоўкі. Яго ашукалі – залатовак аказалася многа менш, чым думалася. Толькі ўдала прадаўшы лантухоўскую палоску, змог нарэшце купіць тую прываблівую лапіну, што каля цагельні. Усё рабіў, жыў, можна сказаць, дзеля тае зямелькі, што каля цагельні, потам, крывёю ўрабіў усю!..

А тая, што каля сажалкі, ці лёгка дасталася! Адзін Бог ведае, колькі паперадаў дабра таму Свістуну аднаногаму, пакуль не стаў гаспадаром на яго палосцы. Колькі потым яшчэ плётак перанёс, колькі людской крывоты перанёс за нішто!..

Усё-такі, што ні было тады, на Бога грэх скардзіцца: непагана ішло ўсё тады, у пачатку вайны з германцамі. І ад службы Бог паспрыяў уратавацца. Правая рука не служыла як мае быць, але, пэўна, не паглядзелі б на яе, каб не ўдалы кадоўбчык масла доктару.

Не, як каму, а яму ў тую вайну Бог прыяў, самы час быў жыць! У другіх няўпраўка, а яму ўдача сама ў рукі ішла! Неўзабаве пасля таго, як прылучыў зямельку ад аднаногага, прыдбаў яшчэ трохі ў Дзятлікавай удавы. Дзятліха не вельмі таргавалася: ёй усё адно нінашто была тая зямля, без чалавека, без працаўніка… Тады зяўласты яе смаркач, Васіль, толькі знаў, што цягнуць за падол ды ныць: дай есці! Ён даў смаркатаму, ледзь падрасло трохі, хлеба, заробак даў – узяў нібы за пастушка, хоць які там з яго пастух быў!.. Выратаваў, можна сказаць, а яно, убраўшыся ў сілу, як аддзячыла?..

Усё потым пайшло на глум, усё, што датуль быццам бы зычыла шчасце. За што, за якія грахі ўсёмагутны Божа пусціў на зямлю гэту страшную кару, навалу, пошасць – рэвалюцыю, якая ўсё перакруціла, пераблытала, дала волю рознай галадранай ненажэры! Як і не было, прапаў цвёрды грунт з-пад ног, знікла трываласць у жыцці! То бойся, як бы пасля пана, ашалелыя, і на цябе не накінуліся, як бы не ўчапіліся клыкамі, то бойся немца-прыблуды, то дурня-паляка асцерагайся. Немец-то яшчэ сюды-туды, з немцам ужыцца можна было б, а вось балахоўшчыкі – тыя, як прыпяклі іх бальшавікі, самі ж ледзь не ўкоцалі яго, калі хацеў уберагчы ад абозу каня. Не паглядзелі, што не галадранец, а гаспадар…

Зямля пад нагамі была – як дрыгва, вагалася, гатова была кожны момант прарвацца, праглынуць яго разам з усім дабром. Набачыўшыся ўсяго-ўсякага, натросшыся, ужо не вельмі давяраўся, калі стала патрохі аціхаць, наладжвацца. Але год ад году ішло раўней, і дыхнуць ужо лягчэй можна было, стаў зноў, здаецца, папраўляцца, убірацца ў сілу, весялей глядзець навокал, як нб табе – на якое зло, Божа! – гэтая бяда, новы перадзел зямлі!

Зноў успомніўся прыход камісіі – як трымаўся і што гаварыў Міканор, – і злосць закіпела гарачэй. Землю набываць не смей, нават да той, якая ляжыць без ужытку, пад хмызняком і травою, не датыкайся! Бо лішак будзе! Бо ў другіх меней! Бо другім, галечы гуляшчай, вочы коле!.. Мала таго, што да зямлі, дак шчэ й да парабка прычапіцца трэба! Парабка ім шкода! Парабку плаці, як пану! А мо шчэ і рабіць за яго, за парабка, загадаюць!.. Усё вочы коле, ва ўсё ўлезці гатовы з капытамі! Нібы не ты, а яны – на тваім двары, на тваёй зямлі – гаспадары-валадары, галадранцы вашывыя!.. Асабліва ж – гэта зараза васпаватая, Дамецікаў прыблуда! Без яго мо і ціха было б, дык – не ж, прынесла заразу, прыперла гада падкалоднага! Каб яму на тым і на гэтым свеце, як гадзюцы на ражне, круціцца!..

Думкі аб зямлі, аб Міканору мяшаліся з думкамі пра сыноў, пра жонку, і тады зноў ажывалі крыўда і гнеў на Сцяпана. Даўно прыкмеціў, што надзеі вялікай на малодшага мець не трэба, нязграбны, няўдалы да гаспадаркі, але думаў, цешыў сябе, што, можа, навукай карысны будзе. Аж вось табе, дачакаўся карысці! Вывучыўся сынок, няма чаго сказаць! Выадукаваўся – на бацьку гырчаць!.. І то падумаць: вельмі трэба было верыць цяперашнім настаўнікам, якія адно на бальшавікоў стараюцца і з Богам не лічацца. Трэба было спадзявацца, што яны чаму добраму вывучаць!.. Але не толькі іх тут віна. Нямала, мусіць, і жонка вінавата – шкадавала, песціла, няньчыла. І даняньчылася – выгадавала яблычка!

А Яўхім, дзякуй Богу, здаецца, за розум узяўся. Каб не звязаўся з гэтай галадранкай, дык можна было б адно радавацца, гледзячы на такое дзіця. Але, можа, і так яшчэ выправіцца – можа, гэта хвароба, любоў, не высушыць усе мазгі… Глушак падумаў, што хвароба-любоў перадалася сыну не інакш ад маткі – у той змоладу і пазней у галаве многа глупства ўсякага вадзілася. Думаў пра глупствы гэтыя не так горача, як раней, новыя бядоты глушылі даўнейшую крыўду, да таго ж ад гаворкі з Яўхімам у гэты вечар была ў душы нейкая прасветліна. Яўхім адзін разумеў яго, адзін быў надзейны супольнік…

"З Маслаком ето непагано прыдумано. Як прыстрашыць добра, дак мо ўся круцельня васпаватого і сыдзе на нішто…"

Злосць на Міканора ўсё ж не спадала, паліла няўціхна: "Гад, ну і гад!.. І ўсе гады – галеча ненажэрная!.."