Текст книги "Людзі на балоце"
Автор книги: Иван Мележ
сообщить о нарушении
Текущая страница: 11 (всего у книги 28 страниц)
Не адзін раз уступаў ці ўрываўся Міканор у гаворкі, якія ўсё ж часцей высвятлялі не праблемы свету, а, калі можна сказаць, праблемы Куранёў. Праблемы гэтыя хвалявалі і здаваліся ніколькі не менш важныя, чым праблемы свету, – яны проста лезлі ў душу. Батата, багата што ў Куранях тачыла сумам і клопатам Міканора, непакоіла, трывожыла, абурала. Багата, багата што бачылася не такім, як трэба, як павінна быць.
Пачалося ўсё яшчэ тады, калі з Грыбком і яго калёсамі, якія знайшоў у Юравічах, вяртаючыся са службы, прабіваўся дадому. Калі лез, тануў у халоднай твані перад недалёкімі ўжо Куранямі, радасць вяртання, блізкай сустрэчы з роднай дамоўкай перамяшалася з няўчасным сумам. Сум гэты гнёў, калі ўгледзеў куцыя, слепаватыя хаткі пад чорнымі саламянымі і чаратовымі стрэхамі, калі зноў улез у амаль забытую гразь куранёўскай вуліцы. Пасля мазырскага бруку, жывой люднасці на вуліцах, прыпяцкага вясёлага прастору – як бы сплюшчаным, затопленым гразёю, дрымотным і балюча бедным убачылася дарагое сяло. Сум зашчымеў яшчэ горш, калі ступіў на свой ганак, у сенцы – якая ж яна крывая і гнілая, бацькава хата! І цесная, і цёмная якая!..
Так было ледзь не ўвесь час: амаль усюды побач з радасцю ішлі смутак, клопат, нязгода. Ішлі дома, ішлі ў лесе, прабіваліся на вячорках, дзе таксама ж, як і ва ўсіх хатах, сляпіліся пры чаднай лучыне, ледзь не ўсе прыбраныя ў зрэб'е. Асабліва ж вярэдзілі душу незадавальненне і турботы доўгімі начамі, калі лажыўся на палаці ля замаляванага марозам, з пабялелымі рамамі акна, з якога лоб, шыю, плечы студзіла холадам.
Трэба было нешта рабіць з хатай. Бацька казаў, што добра было б падвесці падваліны, перабраць сцены – замяніць некаторыя бярвенні здаровымі, – і жыві яшчэ хоць пяцьдзесят гадоў! Але мяняць падваліны, перабіраць сцены было справай такой няпростай, што Міканору думалася, ці не лепей ужо новую пастарацца агораць хату. Ды і, па праўдзе кажучы, вельмі ж не дадушы чорная і цёмная цяперашняя дамоўка, каб старацца, пяцца для яе, каб яшчэ век векаваць у ёй! Але ж і з тым не лічыцца нельга: як ты агораеш новыя харомы з дашчанай падлогай, з добрай печчу, хоць бы з аднаго пакоя, калі дастатку ніякага, калі лес узяць невядома за што, невядома за што зруб скласці. Няхай – зруб і самому налаўчыцца, скласці можна, і кроквы прыляпіць, і накрыць чаротам, – але ж столяра – хочаш не хочаш – наняць трэба! Дзверы ды рамы сам не зробіш! І печ не злепіш! І без шкла не абыдзешся! Шыбы як-ніяк трэба зрабіць большыя!.. Багата чаго трэба! І на ўсё трэба дастатак! А тут – і конь такі, што гадай, ці адужае прывалакчы столькі лесу. І каровы няма; без каровы, без малака – жыццё не жыццё; перш чым за хату брацца, хоць бы цялушку якую прыдбаць! І збожжа ў застаронку – на дне: да канца зімы ці ўдасца перабіцца! І картоплі наўрад ці хопіць да новай! А трэба ж будзе яшчэ ўзяць з яе, каб пасадзіць!..
І хлеў – дзіва як стаіць яшчэ; страха на ім, чорная, замшэлая, уся ў дзірках, у латках з саломы, цячэ! І зруб у калодзежы – зялёны, збуцвелы, зямля ўжо дзе-нідзе сыплецца ў ваду! Усё, усё – куды, здаецца, ні зірні, просіць рук, забівае галаву клопатам!
Але хіба гэта адно вярэдзіць душу? Перайначваць, мяняць багата што трэба ў заведзеным ад веку парадку – от што асабліва точыць. Нядобра думаць што паганае пра родны кут, але ж у сенцы зайсці брыдка, такім смуродам б'е там, дзе чвякаюць, вішчаць парасяты. Нібы нельга трымаць парасят у закутку ў хляве! Цвілы, кіслы нейкі пах не выходзіць з хаты: можа, ад тых жа парасят, якіх іншы раз – от парадак жа – кармілі ў хаце! Спрабаваў – як калісьці казарму – праветрываць хату, але толку мала – пах не выходзіць. І невядома, як выжыць яго! Ды і як тут выжывеш, калі бацька і матка прывыклі, як бы і не чуюць яго. Заікнуўся раз Міканор пра гэты пах, дык матка зірнула так, нібы ён гаворыць абы-што.
– Ето табе здаецца, Міканорко, – сказала спакойна, упэўнена. – Здаецца, што нядобра пахне. Як помню, так пахло. І ў другіх так жа ж…
От жа адказ – у другіх так! А калі ў другіх нядобра робяць, дык і ўсім так трэба? Гэта ж праўда: нядаўна заходзіў да Зайчыка – дык парасяты ў хаце, можна сказаць, побач з дзецьмі. Дзеці лазяць, гуляюць каля іх, між іх, у разлітай парасячай паліўцы, а Зайчыкам – хоць бы што, як бы так і трэба. Калі сказаў ім, дык Зайчык пажартаваў, што невядома каго яшчэ даглядаць лепей трэба! Дзяцей, маўляў, вунь сколькі, а парасят – двое! Зайчыха на яго, Міканора, як на дзівака пазірала!
Проста бяда – ніякай санітарыі! Гэта ж калі б у казарме ў палку хоць бы адна дзесятая, ды што дзесятая – сотая частка такога непарадку была, дык камандзіра палка мятлой вымелі б з арміі, судом судзілі б, як злачынца! А тут жывуць так – і нічога! Як бы так і трэба!
«Мало культуры! Можно сказаць, што багато ў каго дак культуры саўсім няма! А некаторых відаў культуры дак – не сакрэт – не хапае ўсяму сялу…»
Прывык у палку кожныя дзесяць дзён са скруткам бялізны, з ручніком, з кавалкам добрага мыла крочыць у мазырскую лазню. Папарыцца, пасцябаць сябе венікам прывык, а тут – ліха яго ведае – як за ўсю зіму памыцца! Летам – то любая сажалка, копанка кожная прыняць можа, а зімой – як? Калі меншы быў – маці ў начоўкі, у цэбар саджала, а цяпер – вельмі ты вымыешся ў начоўках! І сесці толкам няма дзе ў іх, не тое што ў цэбары!
«Лазню, лазню будаваць трэба! – не адступае, дужэе думка. – Не такую няхай, як у Мозыры ці ў Юравічах; стопку якую-небудзь злажыць. А толькі каб была лазня як лазня – з печкаю, з полкамі, з параю! І каб усё сяло карысталася – і старыя, і малыя! Можно – як у Мозыры – адзін дзень для мужчын назначаць, другі – для жанчын. А можно і так: да абеду мужчыны, пасля абеду – жанкі. А толькі – каб была лазня! На ўсё сяло, на ўсіх!..»
І лазні няма, і школы няма. І чытальні. І ўсё трэба, трэба, а як зрабіць усё, калі тут з грэбляй столькі клопату? Чым больш думаеш, тым больш бачыш, што з іншым трэба чакаць: і з малочным таварыствам, і з меліярацыяй. Усяго не зробіш адразу, з сілаю трэба лічыцца людской – грэблі і адной пакуль хопіць. І на грэблю адну сілы колькі трэба!
І вінаваціць вельмі людзей нельга – беднасць, нішчымніца. І без таго кожны часта ні дня, ні ночы не бачыць з турботы: б'юцца як рыба аб лёд, каб скарынку хлеба, расол мець, каб прабавіцца неяк ад лета да лета…
Але і сядзець склаўшы рукі, ды слухаць скаргі, ды бедаваць – таксама не метад. Варушыць трэба соннае, гіблае гэта балота, самому варушыць: ніхто другі – не сакрэт – рабіць за цябе не будзе. Камісар палка Курбацкі што казаў, калі сабраліся ў палкавым клубе перад раз'ездам па хатах, калі кожнаму, як прэмію за службу і для кіраўніцтва на будучае, далі падпіску на «Беларускую вёску»? Вы прайшлі добрую армейскую школу, казаў камісар, навучыліся грамаце, палітычна выраслі, набылі культуры; вы будзеце – самая культурная, перадавая сіла на сяле. Нясіце ж туды ўсё перадавое, будзьце і там байцамі, байцамі за новы лад, за новае жыццё, за камуну!..
Каму-каму, а яму, Міканору, дык, калі толкам разабрацца, удвайне рабіць трэба: не радавы ж чырвонаармеец, і не толькі малодшы чырвоны камандзір, а і камсамолец жа, адзін на ўсе Курані. Адзін; у тым – не сакрэт – і бяда, што адзін. Не вельмі разгорнешся адзін, без супольнікаў, калі столькі работы і так цяжка ўгаворваць людзей. Камсамольскую ячэйку сарганізаваць – не сакрэт – трэба б. Ёсць з каго, тут і сляпому відна, толькі б падрыхтаваць, свядомымі для камсамола зрабіць, каб ведалі, што такое камуна, і нашто яна мужыку, і што такое Бог. І што такое сусветны Інтэрнацыянал і гідра-імперыялізм. Хоня, можна загадзя сказаць, падыходзіць. І Алёша, ды і, калі пагаварыць добра, растлумачыць усё пэўна, і – Хадоська. Ёсць з каго арганізаваць, калі прасвятліць, пачысціць папярэдне…
Успаміналася нядаўняя спрэчка з Хонем аб грэблі. «Як ты, а я, брат, дак думаю – не вельмі-то багато толку з етай тваёй грэблі будзе!» – «Чаму ето?» – «А таму, што, начальнік, мала чаго яна пераменіць! Каму добра було і так, таму і патом добра будзе, а хто як сядзеў без хлеба, так і сядзець будзе!..» Міканор тады спрачаўся, даказваў карысць грэблі, але Хоня ўсё гнуў сваё. Горш было, што ён, Міканор, і сам чуў у Хоневых словах праўду. «І ўсё-такі – недарэмно, – думаў Міканор у цішыні ночы, пад няўціхны гул завірухі ў коміне. – Меней дзікасці будзе, святла болей. І няхай людзі вучацца разам рабіць. У камуну няхай гатовяцца… А што да багацеяў, то – не сакрэт – і за іх возьмемся! Дай толькі час – падраўняем!..»
3Чым далей жыў Міканор у Куранях, тым больш чуў, што чакаць ціха, трываць – няхай сабе і да часу – нельга. З дня на дзень усё больш нецярплівай станавілася нязгода з цемраю, з неразумнасцю, з прывыкласцю людской да дурных звычаяў.
Звычаі, даўнія, адвечныя, бачыліся Міканору нібы тая горкая, ні на што добрае няздатная балотная расліннасць, што зелянела, буяла летам усюды на куп'істых куранёўскіх узболатках і балотах. Як тая непатрэбная расліннасць, што ўчэплівалася глыбока ў торф, жылі моцна ў людзях, пусціўшы ўсюды сваё нявіднае карэнне, даўнія, дурныя звычаі. Як і балотнай непатрэбшчыне, ім ніхто і не дзівіўся, нібы няможна было і ўявіць, што магло расці на балоце тым нешта іншае, карыснае! Нібы без звычаяў тых, без забабонаў і жыць няможна было б!
Трэба было, чуў Міканор, ірваць гэтае шкоднае пустазелле, ірваць, не чакаючы, не спадзяваючыся на грэблю: грэбля пакуль яшчэ будзе, – не сядзець жа да таго часу склаўшы рукі! Ды і сама па сабе грэбля мала што тут пераменіць, і пры грэблі работы рукам будзе не на год – пакуль выпалеш шкоду гэту ды пасееш культурныя расліны! Адным словам, сядзець няма чаго, трэба брацца за праполку зараз жа!
Але ж задача якая – палоць, перайначваць звычаі трэба – не сакрэт – не толькі дзе-небудзь у другіх хатах, а і ў сваёй. І нават, калі падумаць толкам, то – перш за ўсё ў сваёй хаце, у сваёй сям'і; бо кожны ж, толькі заікнешся са сваёй крытыкай, адразу ж на тваю хату пакажа – а які ў самога парадак?
Ясна і дзіцяці: калі хочаш хоць чаго-небудзь дабіцца, трэба паказваць перш за ўсё прыклад самому. А тут, як назло, у сваёй хаце парадку такога, каб прыклад іншым паказваць, ані знаку. І не таму, што не хацеў, не спрабаваў парадак гэты ўстанавіць. Спрабаваў, і нават не раз, але што ж ты зробіш, калі матка ды, можна сказаць, і бацька і разумець толкам нічога не хочуць. Матка, дык ледзь возьмешся рабіць што не па-заведзенаму, адразу ад страху бялее, хрысціцца, божкае.
Ледзь толькі ўзяўся калоць дровы ў нядзелю, дык прыбегла, слёзна прасіць, маліць пачала, каб не гнявіў Бога. Тады ён заявіў ясна, што Бога няма, але яна слухаць не стала, кінулася да яго, як да нейкага злачынца ці да вар'ята.
– Міканорко! Ты сам не знаеш, што кажаш! Не знаеш!.. Божачко! Не думай нічого!..
– Не бойся, мамо! Не думае ён нічого, бо – няма яго, не сакрэт!
– Святы Божа! Святы бяссмертны!.. Не слухай яго!..
– Не слухае ён, мамо! Няма каму слухаць! Выдумка ўсё ето!..
– Міканорко! Міканорко! Богам прашу!
Яна тулілася да яго грудзей, заходзілася плачам, проста стагнала ад страху, і Міканор, як ні ваяўніча быў настроены, прыціх, пашкадаваў старую. Маці ж, калі супакоілася трохі, выціраючы ражком хусткі твар, паглядзела на яго пільна, сказала неспакойна:
– Нагаворвае ето нехто табе на Бога, анціхрыстаў нейкі голас!
– Ніхто не нагаворвае, мамо! Сам знаю! От толькі на вас дзіўлюся!..
– Нагаворвае! Чую, Міканорко!.. – Яна запытала з трывогай: – Ці не занядужаў ты?
Здаровы. У тым і аснова, што здаровы, і бачыць такое, што іншыя – не сакрэт – не бачаць; і сярод іх свая матка, якую і шкода за яе страхі і за якую не тое што сорамна, але балюча. Бо баіцца яна ўсяго, што супраць рэлігіі, ад свае цемнаты, ад несвядомасці, – так што, калі меркаваць па ўсіх правілах, сама па сабе яна не вінавата і саромецца за яе – ясна – няма чаго. Але ж, хоць і шкода яе і нялёгка бачыць, як яна перажывае, сядзець, як на прывале, склаўшы рукі, таксама – не метад. Трэба ісці ўперад і ўперад, па ленінскаму маршруту.
Канешне, тут няможна не ўлічваць, што матка ёсць матка, не вораг які, а свой чалавек, толькі што несвядомы; трэба неяк лічыцца з ёю, тлумачыць і тлумачыць, наступаць разумна, можна сказаць, з тактыкай, з манеўрам, з усякім подступам, абходам і таму падобным. Але наступаць, канешне, трэба – бо інакш ніколі нічога не даб'ешся. Няхай прывыкае і яна, і бацька таксама, што не такія цвёрдыя іх старыя парадкі і што багі – не такія паны, пра якіх і падумаць, не тое што сказаць, няможна нічога непачцівага…
Багі і ўсялякія святыя – от з чым ваяваць трэба. У кожнай куранёўскай хаце ў кутку, пад ручнікамі – як прусакі якія ў золаце! Усюды, куды ні зірну ў хаце, зрэб'е, цвіль, беднасць, а тут – бляск, раскоша. Як у царскіх палацах, мабыць! Цара скінулі, косці даўно згнілі яго, а гэтыя жывуць, людской цёмнасцю карыстаючыся! Жывуць, і анігадкі!
З самага пачатку, як вярнуўся са службы, знелюбіў Міканор гэту плойму, што, як нейкія вартавыя, строга сцерагла чалавечую бяду, – ні разу не ўзнялася рука, каб перахрысціцца да іх. З часам нелюбоў яго яшчэ памацнела, спакойна зірнуць не мог на ашуканства гэта, так і хацелася сказаць пра іх што-небудзь насмешлівае, едкае. Доўга стрымліваўся, шануючы матку, але ж трэба было нарэшце пайсці наперад. Не век жа цярпець, мірыцца з матчынай цемнатою.
Устаў пасля абеду з-за стала, тады, як трэба было б перахрысціцца, падступіўся бліжэй да абразоў, прыгледзеўся, запытаў з самым сур'ёзным тварам:
– Хто ето – верхні Бог, – бы на старого Глушака падобны?
Маці ледзь не выпусціла міску, якую ўзяла са стала.
– Міканорко! – Ён заўважыў: у матчыных вачах былі трывога, роспач. – Нашто табе ето? Нашто чапаць табе яго? Ці ж ён паганае табе што зрабіў?
– Не, не зрабіў, бо і не мог зрабіць! Чаго не было, таго не было! Толькі ж – чысты Глушак! Як, скажы ты, з Карча малявалі!
– Пакарае ён цябе за такія твае словы, Міканорко! Ой, не сцерпіць ён, баліць мая душа!
– Дошка маляваная, мамо, усё сцерпіць! Глушак, ну праўда ж, чысты Глушак!..
– Не чапай матку! – перахрысціўшыся, пазяхнуўшы санліва, заступіўся за старую бацька. – Не падабаецца, дак не глядзі, а не чапай. – Ён яшчэ пазяхнуў, са смачным крэктам пачухаў за спіною, мірна прамовіў да жонкі: – І ты не трасіся вельмі! Мо яно, як той казаў, і праўда… Не даказаў ніхто, не бачыў на свае вочы… Дак можно думаць і так і так…
– Як ето – так і так? – сумелася матка. – Як у цябе язык паварочваецца! Няхай ён – малады, а ты ж – жыццё ўжэ пражыў, пабачыў усяго!..
Бацька пакрактаў, пачухаўся.
– У тым і соль, што пабачыў. Па-рознаму – пабачыў – распісуюць усе – святых і Бога… Як буў у Маньжурыі, дак там – саўсім іначы Бог. Жоўты, касавокі, хітры такі паглядам… Усё адно як іх некалькі, багоў…
– Саўсім здурнеў на старасці! – з адчаем сказала матка.
Бацька зноў пачухаўся.
– І святыя ва ўсіх розныя… – Белы ўвесь, у сваіх зрэбных сподніках і доўгай, ледзь не да кален сарочцы, ён пасунуўся к палацям, калі сеў на край, сказаў Міканору: – І ты не вельмі – на абразы!.. Не намі заведзено…
– Дак што, як не намі! Вочы заплюшчыць?
– Не канешне заплюшчуваць… – Бацька салодка пазяхнуў.
– А што ж? Калі душа просто не трывае етаго глупства?!
– Усякаго глупства багато…
– Дак што ж, цярпець век?
– А што… – Наступнае бацькава слова разадраў позех.
Бацька, як бы паказваючы, што гаворка гэта нецікавая я�у, адвярнуўся, лёг на рыззё, пацягнуў на плечы коўдру, – амаль адразу ж захроп. Міканор пастаяў хвіліну з прыкрасцю: нібы чакаў, што бацька заварушыцца, зноў загаворыць – нельга ж так недарэчна перарываць іх спрэчку! Але з ложка чулася адно мірнае, з тонкім, як аб павуціну, подсвістам храпенне; тады Міканор павёў вачыма на маці – тая стаяла перад абразамі з паніклай галавой, сумная, строгая, ціха мармытала нейкую малітву…
Міканор сарваў з цвіка будзёнаўку, накінуў на плечы шынель і хуткім, парывістым крокам выйшаў на скрыпучы ганак.
От дзе ён – цяжкі рубеж, у сваёй жа хаце. І каб жа на гэтым рубяжы быў хто чужы, праціўнік які, то тут задача была б простая, абучаны – не сакрэт – таму, як браць такія рубяжы, дзе праціўнік сядзіць; дык жа – свае людзі там, свая матка, свой бацька!
Ад таго і тактыка цяжкая. Самому маркотна ад такой тактыкі, ад матчыных страхаў, ад пякучых яе слёз. Але нічога – няхай паперажывае, нічога не зробіш інакш; калі-небудзь дзякаваць, можа, будзе, а не будзе – і не трэба! Не за тое, не за падзяку змагаемся!..
4За гэтым рубяжом бачыўся Міканору другі, багата большы, – можна сказаць, цэлая лінія.
Адна пазіцыя гэтай лініі прайшла ўбаку, у Мокуці, з якой бацьку прывезлі такога п'янага, што давялося несці яго ў хату, нібы мех. Таксама сп'янелая матка і Міканор ужо на палацях знялі з яго халодную світу, узяліся церці снегам белыя рукі і вуха. Доўга, доўга давялося церці, пакуль старэчыя крывыя пальцы не наліліся жывой ружовасцю. Ён жа то стагнаў, нібы ў сне, то скрыпеў зубамі і нешта мармытаў без складу, без ладу.
Балюча і прыкра было бачыць сівую, к святу падстрыжаную бараду з камякамі нейкай яды, з падмерзлай слінай. Разуўшы цвёрдыя лапці, маці накрыла бацьку коўдрай, потым світай, аб'ехала на падлогу і, прытуліўшы раскудлачаную галаву са ссунутай хусткай да краю палацяў, нядобра, неяк не па-людску завыла. І яе было шкода, і прыкра было за яе – у шчырым, поўным тугі плачы чулася п'яная, брыдкая атупеласць…
На другі дзень бацька ўстаў позна, пазелянелы, пастарэлы, нібы вымачаны, доўга чухаўся на палацях, глядзеў спадылба хмурна, пакутліва. Босы пацёгся да вядра каля парога, доўга піў ледзяную ваду, не мог здаволіцца. Маці не ўтрывала, папракнула ад печы:
– Добры буў, Дамецько! Налізаўся як… Чуць давезла!.. Усё з саней каціўся!
Бацька прамаўчаў на яе дакор, зірнуў спадылба на Міканора і хутчэй адвярнуўся. Усё ж не ўтрываў, прахрыпеў да старой, ці не знайшла б чаго апахмяліцца.
Матка пашкадавала – прынесла з каморкі ў корчыку самагонкі. Ставячы перад ім на стол, зноў упікнула:
– Кеб не Чарнушка, не знаю, як давезла б! Скоціцца з саней і ляжыць, як палено!..
Выпіўшы, бацька павесялеў. Сказаў раптам здаволены, нібы хвалячыся:
– Пагуляў добра! Не пашкадаваў зяць гарэлкі!..
– І вас не пашкадаваў, мабуць! – адгукнуўся сумна Міканор.
– Я – што? Чаго мяне шкадаваць?.. От што ты сястру не ўважыў, Вольга шкадавала!.. І чалавек яе пакрыўдзіўся…
– Нічога, уважу! Не канешне – на вашаго п'янаго Мікалая! – сказаў Міканор.
І от зноў ішло. Як нейкая рэлігійная эстафета: ці даўно мінуўся той святы Мікалай, а ўжо блізка былі Каляды; з кожным днём набліжаліся, усё больш поўнілі Курані сваім клопатам. Чым бліжэй падступалі, тым больш брала Курані як бы ліхаманка. Як ні злаваў Міканор, а бачыў – ліхаманку гэтую не толькі не гналі, як хваробу паганую, а проста-такі рады былі ёй; к дурной папоўскай выдумцы – Калядам – не ішлі ціха сабе, з пакоры перад папом, царквою, а – спяшаліся, з ахвотай, з нейкай вясёлай нецярплівасцю! Як бы там і праўда – свята сапраўднае было! Нібы навыперадкі адзін перад адным, хапаліся дарабіць усё па гаспадарцы, – запасаліся на святы: везлі, складвалі ў хлявы сена, калолі дровы. Запасаліся не на дзень, на два – на ўсе Каляды, на два тыдні: у Каляды, па папоўскаму закону, нічога рабіць няможна, грэх!..
Зіма нібы прыяла Калядам. Халады дала ядраныя, дужыя. Раніцы ўставалі ружовыя, з ружовым снегам і ружовым інеем, якога багата пушылася на сценах, у падстрэшшах, на галлі дрэваў. Куранёўскія двары, уся вуліца поўніліся звонкасцю: звонкімі галасамі, звонкім іржаннем і рыкам, звонкім крэктам варот. Дымы над куранёўскімі хатамі стаялі ў ружовым небе, як лес…
Сонца амаль не меншыла холаду: твар шчыпала, калола тысячамі дробных іголак. У полі грудзі аж захлыналіся ад чысціні, ад холаду не тое што цераз світу, але і цераз добрую чуйку мароз неўзабаве сцінаў усё цела. Толькі і ратунку было саслізнуць з саней ды патрухаць услед, прытоптваючы, бы ў скоках. І ў лесе, і каля стагоў рабілі, але пакуль вярталіся, устывалі так, што потым, як казаў Чарнушка, студзіла і на гарачым чаране.
Ночы былі светлыя, такія ціхія, што, калі Міканор прыходзіў з вячорак, душу таміла самота. Самота чулася мацней, калі пракідваўся сярод ночы і – спачатку ў дрымотнай няцямнасці – слухаў, як цераз цьмяны, марозны роспіс шыб прасочваецца галоднае выццё ваўкоў, што кружылі ў халодным полі і ў голых зарасніках вакол Куранёў. Неспакойны сон ноччу не раз перабівалі гулкія ўдары абухом – мароз калоў бярвенні…
Мусіць, не было ў Куранях такой хаты, дзе б не думалі, не дбалі пра Каляды. Хочаш не хочаш, давялося думаць пра іх, дбаць і Міканору; але дбаў Міканор аб Калядах так, як, напэўна, ні адзін другі куранёвец за ўсе гады, як стаяць тут гэтыя старыя хаты. Не было, мабыць, такой гаворкі, такой сустрэчы, дзе б пры зручнай нагодзе, а то і без такой нагоды – па-вайсковаму, без далікацтва – не біў Міканор па Калядах. Дзе толькі мог, вучыў людзей, рэзаў праўду: Каляды гэтыя – забабоны з цемнаты, опіум папоўскі, рэлігійная выдумка.
Васіль-сусед, з якім Міканор такую гаворку зачапіў каля калодзежа, толькі коса, спадылба паглядзеў ды з вядром хутчэй парыпаў лапцямі да хлява. Хоня ж, калі ўрэзаў такое Міканор у Алёшавай хаце, не толькі не набычыўся, але нібы ўзрадаваўся: вядома – выдумка, глупства, выгаднае папам. У хаце, акрамя іх траіх, не было нікога, і за Хонем лёгка згадзіўся з Міканорам Алёша…
Іншыя хлопцы і дзядзькі хто спрачаўся, хто, хоць і не вельмі пэўна, ківаў галавою, хто – такіх было найбольш – перамоўчваў. Вельмі, вельмі часта Міканор у гэтых гаворках спатыкаў абыякавасць: чаго тут гаварыць, чаго мудрагеліць, як бы чуў ён! Таму гаворкі такія хутка ж вельмі гаслі, танулі між іншых жыццёвых меркаванняў і разваг. Гарачэй на размову пра Каляды адгукаліся дзяўчаты і жанкі, але тыя ледзь не ўсе люта кідаліся на Міканора, строга судзілі. Думаць не хацелі, як бы баяліся, што думаць – ужо грэх! Толькі Ганна Чарнушкава – запомнілася Міканору – не божкала, не пужалася; не пужалася, слухала, але з якім недавер'ем, з усмешачкай якой!
Усё ж і тое добра, што слухала: паслухала, можа, калі і падумае! Неспакойнае, разумнае ў вачах яе заўсёды бачыў, от што цешыла і радавала Міканора, асабліва ў гэтыя дні, калі так расчаравала яго Хадоська. Хадоська, пра якую ён нядаўна думаў, што ёй скора і ў камсамол дарогу можна будзе даць, аказалася ні трохі не лепшай за Васіля Дзятла. Гаварыць не дала не толькі пра Бога, а і пра папоў, пра папоўскія хітрасці. Ясна стала Міканору, што такому чалавку не тое што ўперадзе, у першых радах, а ў і тыле невядома як плесціся давядзецца!..
Мала калі выпадала Міканору столькі расчаравання, як у гэтыя дні. Колькі ні стараўся, а перадсвяточная вясёлая ліхаманка ў Куранях не толькі не ападала, а – было чутна – усё мацнела. У гэтую ліхаманку ўсё часцей упляталі свае роспачныя, перадсмяротныя галасы парасяты, свінні, авечкі, якіх калолі і рэзалі каму можна было і каму няможна. Не было такога дня, каб не чулася ці з аднаго, ці з другога хлява спалоханага бэлькання ці пранізлівага віску, каб не чырванеў ці на адным, ці на другім агародзе за хлявом вясёлы агеньчык, не плыў угару дым. Цэлымі днямі яшчэ нядаўна марозна-чыстае паветра поўнілася пахамі дымнага смуроду, паленай шчаціны, падсмажанай свінячай скуры.
«От жа дзікасць! – злаваў Міканор. – Зубы заўтра не адзін на паліцу пакладзе, а – не думае, не беражэцца! Усё пад нож пусціць гатоў для дурного свята!..»
Учора дакараў суседа Васіля, які свежаваў авечку, а сёння, як ні стараўся аберагчыся, пошасць улезла ў хату к самому. Вярнуўшыся ад Грыбка, з якім хацеў пагаварыць, каб падвезці яшчэ галля на грэблю, убачыў раптам, што бацька каля прыпека точыць аб цэглу шыла. Нават каб не бачыў, як нахмурыўся бацька, як адвёў вочы ўбок, здагадаўся б адразу, нашто рыхтуе ён шыла. Але з гэтай бацькавай хмурнасці і ніякаватасці зразумеў Міканор яшчэ і тое, што без яго ў бацькі была з маткай нядобрая гаворка і што бацька саступіў…
– Усё-такі рашылі пакланіцца Богу? – не ўтрываў Міканор пасля нярэдкага ўжо ў хаце няёмкага маўчання.
– Не кажы, Міканорко! – адразу адгукнулася маці, нібы толькі і чакала гэтай гаворкі. – Трэба! Ты як хочаш думай, а – Коляды ето Коляды! Па-людску трэба з імі!
– Дак штоб па-людску – свіней канешне рэзаць?
– Трэба, Міканорко! Добрыя будуць Коляды, дак і ўраджай добры будзе, і худобе прыплод добры! Сабярэш патом нешто!
– Само расці ўсё будзе! Чакайце толькі!..
Тут ужо, выціраючы нізам сарочкі шыла, нібы апраўдваючыся, загаварыў бацька:
– Насця з Сяменам і Вольга са сваім буць павінны! Частаваць нечым трэба будзе!..
– Ды дзяцей прывязуць сколькі к дзеду і бабе! – падхапіла маці. – У Вольгі ўжэ пятае нешто агукае!
– Дак канешне ўсё ето ў святы дзень рабіць!
– А калі ж?
Міканор толькі рукой махнуў: пусты занятак – спрэчкі гэтыя весці! Мала толку з гэтых спрэчак! Падумаў сумна – як усё пераблыталася, сплялося: тут каб каторы і не хацеў святкаваць, дак нібы ўжо абавязаны – госці ж, дзеці, зяці, сваты прыедуць! Трэба старацца для іх, не зняславіцца! Хітра аблытала людзей папоўская гайня!..
Дома не сядзелася, і Міканор выйшаў на вуліцу, пакрочыў да Хоні: хацелася пагаманіць па шчырасці з тым, хто цябе разумее, да каго дойдзе твая трывога-журба. Адвесці душу ў добрага таварыша хацелася!
Задуменны, паглыблены ў сябе, не бачыў, калі ўвайшоў на Хонеў двор, узяўся за халодную сянечную клямку. Схамянуўся толькі тады, калі, забыўшыся нагнуць галаву, стукнуўся аб верхні вушак дзвярэй. Трымаючы ў руцэ будзёнаўку, мацаючы ніякавата гузак, што ўраз пачаў шчымець пад валасамі, агледзеўся ў змроку: у хаце толькі была, нерухома глядзела на яго з палацяў Хонева маці. Страшэнна худая, нібы ўся высахлая, у хатняй цемры яна здалася Міканору нежывой. І хата – маўклівая, няўтульная без звычайнай дзіцячай валтузні і гоману – здалася як склеп…
Міканору няёмка было чуць на сабе нерухомы, нібы мёртвы позірк, але ён стаіў гэта, спакойна прывітаўся, спытаў, дзе Хоня.
– На агародзе Хоня, – не так пачуў, як здагадаўся Міканор.
Толькі калі выйшаў цяпер на двор, заўважыў, што з-за хлява паўзе ўгару дымок, чорны дымок ад згарэлай саломы. Адразу ж за гэтым улавіў з-за хлява вясёлыя дзіцячыя галасы: от дзе ўсе былі цяпер! – мімаволі закрочыў хутчэй. Ледзь высунуўся на агарод, убачыў чародку малых, якія гаманілі, штурхалі адзін аднаго, завіхаліся, адзетыя, як жабракі, але шчаслівыя.
Усярэдзіне гэтага акружэння стаяў на кукішках такі ж, як і ўсе, вясёлы Хоня, кульком падпаленай саломы вадзіў па спіне ўжо амаль абсмаленага худога падсвінка…
Заўважыўшы Міканора, ён кінуў недагарэлы кулёк саломы, выпраміўся, расчырванелы пры агні, з плямай сажы на шчацэ, весела крыкнуў дзятве, каб прымоўклі, па-дружбацку падаў руку.
– Усё-такі паддаўся агульнай пошасці?
– Не пошасці, а – жывату! – засмяяўся Хоня. – Куды ні павярніся носам, адусюль так смашно пахне, што кішкі стогнуць! Хіба ўдзержышся?
– Усё-такі – не сакрэт – як бы Богу кланяешся!
– Не Богу, Міканор, а жывату свайму! Ці мо і жывот – бог таксамо?.. – Ён перастаў смяяцца. – Матка занудзілася вельмі, папрасіла, штоб закалоў на Коляды… Ды і дзятва – бачыш сам!..
Пастаялі, пакурылі, пагаманілі абы пра што – пра зіму, што нарэшце ўзялася як трэба, пра дзяўчат, што нібы пашалелі перад Калядамі, памеркавалі, куды на вячоркі падацца. Непрыкметна зноў вярнулася шчырая таварыскасць, і Міканор, сумна пасміхваючыся, расказаў пра спрэчку сваю з бацькамі. Хоня нібы толькі і чакаў гэтага, вельмі ж весела ўхапіўся: от бачыш, Міканор; але ты не бядуй, не лёгка і дрэвы гнуцца! Не тое што людзі, ды яшчэ старыя!..
Пасля гаворкі з Хонем заўсёды весялей на душы робіцца. Але бесклапотнасць гэта была нядоўгая: ідучы ад Хоні, убачыў каля Алёшавай хаты купку дзяўчат, што вельмі ж ласкава гаманілі з гарманістам.
– Дак глядзі ж, штоб помніў угавор! – крыкнула яму, ужо трохі адышоўшы з іншымі, Чарнушкава Ганна.
Алёша з годнасцю прамаўчаў. Ён сабраўся ўжо вяртацца ў хату, але заўважыў Міканора і стаў.
– Пайграць, мабуць, прасілі? – падаў руку Міканор.
– А то чаго ж! – Алёша шмаргануў чырвоным носам, для пэўнасці правёў пад носам яшчэ рукавом сарочкі.
Нос у яго, як помніў Міканор, у сцюжу заўсёды быў чырвоны, аж сіняваты, і заўсёды Алёша верашчаў ім; але стаяў цяпер, на такім марозе, хлопец у адным белым зрэб'і.
– На Коляды – не сакрэт – дагаварваліся?
– Аге… – У Алёшы яшчэ чуўся гонар сабою, адзіным на ўсё сяло гарманістам.
– Пойдзеш, сказаў?
– А чаго ж.
– У папоўскае свято?
– Дак жа за плату.
– А як за плату – дак усё можно?
Алёша зноў заверашчаў чырвоным носам.
– Зарабіць трэба.
Не пазіраючы на яго, Міканор разгладзіў складкі шыняля пад папругай.
– Усякі заработак бувае!
Як і ў гаворцы з Хонем, а яшчэ часцей з бацькамі, хоць і паказваў сябе за чалавека непахіснага, зноў пачуў Міканор з тугою, што не можа судзіць «па ўсяму закону». Няпрошанае, непатрэбнае, проста-такі – шкоднае ўзяло спачуванне: праўду Алёша кажа, зарабіць трэба яму!..
Ад гэтай кволасці, ад таго, што бачыў – кволасць – не сакрэт, была на шкоду справе; ад таго, што ўсё навокал было такое пераблытанае, ішло насуперак, Міканора зноў апанавала маркота. Маркотны, з нейкай тужлівай няпэўнасцю, цвёрдым камандзірскім крокам вяртаўся ён вясёлай, марознай вуліцай дахаты.
