Текст книги "Вам — заданне"

Автор книги: Мікалай Чаргінец

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 24 страниц)

Камандзір роты старшы лейтэнант Мачалаў

Ішоў 1943 год…

У свабодную хвіліну на перадавой думкі Мачалава часта вярталіся ў мінулае. Хацелася разабрацца, прааналізаваць падзеі.

Мачалову ўспомніўся шпіталь. Яго сустрэча з Аляксеем, доктарам Вольгай Глышчнай. Лёс Васілеўскай яго ўсхваляваў. Жанчына страціла дваіх дзяцей і носіць сваё гора ў сабе, таму што вакол яе гэтулькі няшчасцяў, смерцяў і крыві, што расказваць пра сваё проста няма каму.

– Таварыш старшы лейтэнант! А, таварыш старшы лейтэнант!

Мачалаў здрыгануўся і абярнуўся. Перад ім стаяў тэлефаніст:

– Вас камбат кліча да сябе.

– Добра, скажы, што пайшоў, – зірнуў на ардынарца, – сядзі, я адзін пайду.

Мачалаў зайшоў у бліндаж, зняў са сцяны аўтамат, які вісеў на цвіку, выйшаў вонкі, лёгка выскачыў з траншэі і пакрочыў да штаба батальёна.!сці недалёка, з паўкіламетра.

Тарасаў стаяў каля стала, які быў зроблены па-паходнаму груба. Ён якраз разгортваў карту. У бліндажы ўздоўж сцен на нарах і пустых скрынях сядзелі камандзіры.

– Ну вось. Мачалаў прыйшоў – можам пачынаць, – ці то жартам, ці то сур’ёзна сказаў камбат і прапанаваў: – Падыходзьце, таварышы, бліжэй.

Усё сабраліся каля стала, і Тарасаў пачаў ставіць задачу.

Аказалася, што полк, у які ўваходзіў і іх батальён, атрымаў загад раніцай ударыць па пазіцыях праціўніка і захапіць некалькі населеных пунктаў. Тарасаў сам нядаўна прыбыў ад камандзіра палка і адразу ж сабраў камандзіраў рот.

Яны слухалі камбата, робячы пазнакі на сваіх картах. У душы Мачалава расла трывога. Сённяшні напад немцаў хоць і быў адбіты, але паказаў, што ў праціўніка якраз насупраць яго роты маюцца значныя сілы, у тым ліку і танкі. Нібы адказваючы старшаму лейтэнанту, маёр сказаў:

– Па ўсім фронце атакі нас падтрымаюць артылерыя, авіяцыя і дзе-нідзе танкі. Мачалаў, будзь гатовым вылучыць тры аддзяленні для таго, каб пасадзіць іх на танкі.

– Дык у мяне ж людзей – камарова жменя! З кім жа я ў атаку пайду?

– Танкі і дэсант на іх будуць дзейнічаць у паласе твайго наступення, – рэзка абарваў камандзіра роты Тарасаў, але, падумаўшы трохі, сказаў: – Добра, дам я табе ўзвод разведчыкаў, хай падтрымаюць.

Мачалаў каторы раз казаў сабе: «За хлапчука прымае. Дарэмна я да яго ў батальён пасля шпіталя прасіўся».

Не ведаў Пётр, што зусім нядаўна камбат асабіста перадаў у полк прадстаўленне на ўзнагароджанне яго ордэнам Чырвонай Зоркі і што, характарызуючы яго, не шкадаваў добрых слоў.

Але Мачалаў пра гэта нават не здагадваўся. Ён спяшаўся да сваіх, прыкідваючы дзеянні роты, якую яму досвіткам трэба будзе весці ў бой.

Першым у траншэі ён сустрэў камандзіра трэцяга ўзвода Рубава. Пакуль той спакойна напаўголаса дакладваў становішча, Мачалаў паспеў у паўзмроку разгледзець старшыну Ляркова: той застыў метрах у пяці і чакаў, калі камандзір роты вызваліцца. Пётр падумаў: «З маёй роты, акрамя Рубава, які ўжо стаў афіцэрам, Ляркова, сувязнога Чарнышенкі ды Ерамеева, з тых, з кім я ваяваў да ранення, нікога не засталося».

Рубаў скончыў даклад. Але Мачалаў не спяшаўся ісці, а звярнуўся да старшыны:

– Таварыш Ляркоў, знайдзіце Чарнышэнку, хай ён збярэ ў мяне ў бліндажы камандзіраў узводаў.

Ляркоў казырнуў і тут жа знік у цемры. Мачалаў павярнуўся да Рубава і ціха прагаварыў:

– Заўтра раніцой у атаку пойдзем, так што рыхтуйся, Лёва.

Раніцой рота была гатовая да бою. Стаяў моцны студзеньскі марозік, рыпеў пад нагамі снег, у лагчынах слаўся густы бялёсы туман, а вакол – цішыня.

Здавалася, што ўсё замерла ў чаканні бою. I ён пачаўся. Раздзіраючы ў жмуты туман, ударыла артылерыя, над галовамі з гулам пранесліся бамбардзіроўшчыкі і знішчальнікі. Над нямецкімі пазіцыямі ўзляталі ў паветра перамяшаныя са снегам камякі зямлі ўзнімаліся высокімі фантанамі ўзрывы бомбаў.

Агнявы і авіяцыйны налёт працягваўся нядоўга, і хвілін праз дзесяць агонь быў перанесены ў глыбіню абароны праціўніка, туды, куды ўчора пасля няўдалай атакі папаўзлі танкі і бронемашыны.

Над нашымі пазіцыямі ўзляцелі сігнальныя ракеты.

Мачалаў ускочыў на бруствер і, сціскаючы ў руцэ аўтамат, крыкнуў:

– За Радзіму! Наперад!..

Рота дружна паднялася ў атаку. Міма, абганяючы іх, пайшлі танкі, на брані якіх, хаваючыся за вежы, сядзелі дэсантнікі.

«Усё ж знайшоў камбат людзей для дэсанта», – узрадаваўся старшы лейтэнант і паглядзеў па баках. Як акінуць вокам ішлі ў наступленне роты. Немцы, ачомаўшыся пасля артылерыйскага і авіяцыйнага налётаў, адкрылі моцны і шчыльны агонь. З’явіліся першыя страты. Мачалаў бачыў, як зваліўся камандзір першага ўзвода. «Няўжо забіты?» – падумаў Пётр.

– Санітара да Герасімовіча! – крыкнуў ён і пабег наперад.

Але людзі ўжо заляглі. Упаў на зямлю і Мачалаў. Паглядзеў налева, дзе павінен атакаваць суседні батальён. Агонь праціўніка быў вельмі моцным. «А дзе ж Кісліцкі? – успомніў Мачалаў і вачамі адшукаў падбіты танк, у якім яшчэ з ночы павінны знаходзіцца трое яго салдат, – чаму ён маўчыць?» У гэты момант з танка па варожых акопах амаль адначасова ўдарылі два кулямёты. Знішчальным, амаль флангавым агнём яны загналі немцаў у акопы, размешчаныя якраз насупраць роты Мачалава, не даючы магчымасці высунуць галаву і весці прыцэльную стральбу. Гэтым адразу ж скарысталіся атакуючыя. Парторг Татушын, ён прыняў на сябе камандаванне першым узводам замест выбыўшага Герасімовіча, падняў сваіх людзей у атаку. Рота зноў кінулася наперад.

Немцы таксама ацанілі становішча і з флангаў адкрылі моцны агонь. Нашы танкі, якія перасеклі першую лінію, ужо «прасавалі» другую. Два з іх накіраваліся ўздоўж першай траншэі, страляючы з гармат і кулямётаў, душылі гусеніцамі баявыя кропкі праціўніка. Немцы засяродзілі агонь па гэтых танках, і неўзабаве абодва яны былі падбіты. Адзін успыхнуў, і з яго пачалі выскокваць танкісты ў падпаленых камбінезонах. У другога танка перабіла гусеніцу, і экіпаж, развярнуўшы вежу з гарматай у бок варожых гармат, павёў агонь па іх, а з кулямёта працягваў біць уздоўж варожых траншэй. Мачалаў бег і амаль не страляў, ашчаджаючы патроны для бою ў траншэі. Ён быў упэўнены, што цяпер справа дойдзе да рукапашнай. Нашы танкі і дэсант вялі бой на другой лініі абароны, і гітлераўцы, якія заселі ў першай, практычна адступіць не маглі. Вось яна – варожая траншэя. Байцы з крыкам «ура!» уступілі ў рукапашную.

Першым у траншэі Мачалаў убачыў немца, які сядзеў на кукішках спінай да яго і страляў чаргой з аўтамата. «I нашых, і сваіх, гад, б’е без разбору!» – паспеў падумаць старшы лейтэнант і кароткай чаргой скасіў фашыста. У траншэі завязалася жорсткая сутычка. Кароткія аўтаматныя чэргі і адзінкавыя стрэлы перамяшаліся з лютымі крыкамі, стогнамі параненых, глухімі і цяжкімі ўдарамі прыкладаў.

Звычайна флегматычны і сарамлівы старшына Ляркоў актыўна дзейнічаў вінтоўкай. Ён, апынуўшыся паміж двума фрыцамі, паспеў абрынуць на галаву аднаго магутны ўдар прыкладам і тут жа сустрэць штыком другога, які, замахнуўшыся сапёрнай лапаткай, падбягаў ззаду. Спрытна дзейнічаў і парторг. У яго ад нямецкай кулі заклініла аўтамат, і Татушын, схапіўшы яго за ствол, варочаў ім як дубінкай.

Мачалаў уважліва агледзеўся. Нямецкія салдаты, не вытрымаўшы імклівага і лютага націску, пачалі адыходзіць, некаторыя ў паніцы беглі ў розныя бакі, а асобныя, вырваўшыся з траншэі, уцякалі нават у бок нашых пазіцый. З падбітага танка кароткімі, злымі чэргамі біў па іх кулямёт. Мачалаў гучна крыкнуў:

– Хлопцы! Не затрымлівайцеся ў траншэі! Наперад, да наступнай! – I сам кінуўся да другой лініі абароны. Прайшло ўсяго некалькі хвілін, і вораг быў выбіты з другой траншэі. Невялікую вёсачку ўзялі з ходу. Немцы ў ёй не змаглі ўтрымацца. Але агонь іх артылерыі і танкаў, якія схаваліся за ўзгоркамі, станавіўся ўсё мацнейшым. Адзін за адным былі падбіты яшчэ тры нашы танкі. Астатнія адступіліся назад пад прыкрыццё ўзгорка. На высокім беразе невялікай рачулкі, якую пераадолелі байцы роты Мачалава, мерзлая зямля ўсё больш пакрывалася ўзрывамі варожых снарадаў.

Салдаты, лежачы ў снезе, ліхаманкава дзяўблі маленькімі сапёрнымі лапаткамі цвёрдую, як бетон, зямлю. I хоць вакол кожнага з іх высілася горка снегу, яна толькі стварала бачнасць абароны ад снарадаў. Асколкі са свістам прашывалі іх наскрозь.

Мачалаў выпусціў дзве чырвоныя ракеты – гэта быў сігнал для камандавання палка. I ён быў зразуметы. Дзесьці далёка ззаду зноў ударыла наша артылерыя, і ў размяшчэнні немцаў з’явіліся велізарныя чорна-белыя ўзрывы. Агонь праціўніка адразу ж аслабеў.

Салдаты, карыстаючыся кароткай прадышкай, сціснуўшы зубы, сапёрнымі лапаткамі дзяўблі і дзяўблі зямлю.

Камандзір роты падлічваў свае сілы. Аказалася, што загінула дванаццаць чалавек, у тым ліку і камандзір узвода Герасімовіч, трынаццаць было паранена, з іх чацвёра – лёгка, і яны засталіся ў страі.

Мачалаў разумеў: паколькі яго рота знаходзіцца на вышыні, значыць, у выпадку контратакі моцны ўдар немцы нанясуць менавіта тут.

Старшы лейтэнант выклікаў камандзіраў узводаў. Падлічылі сваю агнявую моц: тры процітанкавыя ружжы, два «максімы» і тры ручныя кулямёты. Астатняе – вінтоўкі і аўтаматы.

– Так, не густа. Калі фрыцы пойдуць у атаку, ды яшчэ з танкамі, то дрэнныя нашы справы, – трывожна прагаварыў камандзір і загадаў ад кожнага ўзвода выдзеліць па два чалавекі і накіраваць назад да былых нямецкіх траншэй:

– Хай шукаюць, можа, процітанкавыя гранаты знойдуць, дый аўтаматы прыдадуцца.

Затым ён хутка накідаў камбату данясенне, папрасіў дапамогі, а сам разам з узводнымі пачаў выбіраць пазіцыі для кулямётчыкаў і бранябойшчыкаў.

Убачыў Кісліцкага, паклікаў да сябе:

– Дзякуй, сяржант, выдатна ты і твае таварышы дапамаглі нам!

– Што ўжо там, – збянтэжыўся Кісліцкі. – Справа звыклая: бі гадаў, пакуль са сваёй зямлі іх не выганіш ці не загоніш у яе.

– Правільна! – падтрымаў Татушын і паглядзеў на Мачалава. – Памойму, група сяржанта Кісліцкага заслугоўвае ўзнагароды за ўмелыя дзеянні.

– Правільна, парторг, – пагадзіўся Мачалаў, заклапочана гледзячы ў бінокль, – але гэта крыху пазней, а цяпер трэба хутчэй акопвацца і рыхтавацца адбіць атаку. Яны яе хутка пачнуць, – ён працягнуў Татушыну бінокль, – паглядзі, на ўзлеску пачынаюць разгортвацца. Так што, таварышы, па месцах, рыхтавацца да бою.

Мачалаў паклікаў тэлефаніста:

– Як з сувяззю?

– У мяне катушку асколкамі пасекла, дый усё адно яе б не хапіла. Трэба чакаць сувязістаў з батальёна.

– Значыць, ты без справы, – чамусьці здаволена прагаварыў Мачалаў і, напісаўшы кароткую запіску, працягнуў яе байцу. – Аднясі камандзіру танкістаў, яны каля рачулкі схаваліся. Ад майго імя папрасі, каб дапамаглі ад нямецкіх танкаў адбіцца, я пра гэта і пішу, але ўсё адно перадай і на словах, хай дэсант, які ў іх ёсць, нам на пэўны час перададуць. Скажы, што ў роце людзей вельмі мала засталося.

Чырвонаармеец казырнуў і кінуўся пад гару.

Ляркоў, які дзёўб ломам зямлю, паказаў рукой назад:

– Таварыш старшы лейтэнант, камбат ідзе!

Мачалаў азірнуўся і ўбачыў Тарасава.

У суправаджэнні двух афіцэраў ён хуткім крокам наблізіўся да Мачалава:

– Ну, як справы? Акопваецеся?

Старшы лейтэнант далажыў яму абстаноўку. Тарасаў ухвальна кіўнуў і сказаў:

– Да цябе цяпер далучацца дэсантнікі і два танкі, я такую каманду даў. Пратрымайся гадзіны паўтары, кампалка абяцаў на тваім правым флангу процітанкавую батарэю паставіць, ну, а пакуль вось табе мой падарунак, – і маёр рукой паказаў сабе за спіну.

Мачалаў убачыў, як з тылу да іх набліжаюцца два артылерыйскія разлікі, якія кацілі дзве саракапяткі.

– Вось за гэта дзякуй, таварыш маёр! – шчыра ўзрадаваўся старшы лейтэнант.

– Ну давай, браток, закопвайся ў зямлю і рыхтуйся. Я ўжо бачу, што немцы ачухаліся, цяпер рогам папруць. Так што трымайцеся.

Тарасаў сказаў гэтыя словы так проста, па-сяброўску, і Мачалаў ужо не крыўдаваў на тое, што камбат «суха» размаўляў з ім. Старшы лейтэнант і сам не заўважыў, як назваў яго па імені і імені па бацьку:

– Не турбуйцеся,!ван!ванавіч, тое, што мы адбілі ў ворага, назад не аддамо!

А з боку праціўніка мацней загрукала артылерыя, на шырокім полі разгортваліся танкі і пяхота. Вораг пачаў атаку.

Таццяна Андрэеўна

Зіма 1943 года была суровай. Снежная, сцюдзёная і ветраная, яна нібы падкрэслівала беды і няшчасці, якія зваліліся на галовы людзей.

Але, здавалася, холад адступіў перад нечаканым паведамленнем. Велізарнай радаснай хваляй па ўсёй краіне кацілася вестка пра разгром нямецкіх войск пад Сталінградам. Даведалася пра перамогу насельніцтва акупіраваных абласцей. Ад аднаго да другога перадавалася гэтая чаканая вестка і ў вёсцы, дзе жыла сям’я Мачалавых.

Таццяна Андрэеўна, не хаваючы слёз радасці, шчаслівая, прыбегла да суседкі.

– Цётка Марфа! – з парога закрычала яна. – Нашы разбілі немцаў пад Сталінградам. Гітлер жалобу аб’явіў!

Марфа Сцяпанаўна чула пра цяжкія баі пад Сталінградам. Немцы і паліцаі выхваляліся, што вось-вось савецкія войскі будуць разгромлены і пабягуць з горада на Волзе.

Яшчэ не верачы ў гэту радасць, бабулька выцерла мокрыя рукі аб ручнік, які вісеў ля печы, і недаверліва спытала:

– А ты адкуль ведаеш?

– Дзед Пятрусь прыходзіў, лістоўку партызанскую паказваў, а там усё напісана: і як фашыстаў білі, і колькі танкаў, самалётаў, гармат і салдат знішчана, колькі ў палон узялі. Вялікая перамога, цётка Марфа! Вельмі вялікая, зараз пагоняць іх назад! І ад Масквы, і ад Ленінграда! Прасіла я ў Петруся гэту лістоўку, але не даў. Кажа: «Яна ў мяне адна, а мне трэба многім людзям яе паказаць». Ох і адважны дзед! Яму хадзіць, беднаму, цяжка, а ён, як хлапчук, носіцца. Рады да слёз.

– Ну, дзякуй богу, – Марфа Сцяпанаўна перахрысцілася, – дайшлі, значыць, да Бога нашы маленне і просьбы.

– Што вы, цётка Марфа. Які там бог. Бог – гэта наша Чырвоная Армія. Сабралася з сіламі і дала немцам жару. Нават я, няверуючая, гатовая на такога бога маліцца. Чуе маё сэрца, што там і мой Пеця, і ваш Міша гадаў б’юць.

Яны яшчэ доўга абмяркоўвалі радасную вестку, потым Мачалава пайшла.

Але дома ёй не сядзелася. «Людзі жыцця не шкадуюць, ваююць з ворагам, – папракала яна сябе і цяпер у думках не знаходзіла сабе апраўданняў. – Колькі людзей з нашай вёскі на фронце ці ў партызанскіх атрадах ваююць. А я, дурная, думала адседзецца ў сваёй хатняй шкарлупіне. Вось нават дзед Пятрусь, хворы, кульгавы, і той дапамагае партызанам, – зараз Таццяна дакарала сябе за тое, што раней яна бачыла свой абавязак толькі ў тым, каб захаваць сваіх дзяцей. – Не, хопіць, я таксама павінна ваяваць супраць ворагаў!»

Таццяна задумалася, што б яна магла зрабіць для перамогі. Дзяцей жа не кінеш. «У атрад з імі падацца нельга, – думала яна, – гэта будзе партызанам у цяжар, у іх і так з харчам дрэнна, а я яшчэ лішніх два раты з сабой прыцягну».

Таццяна вырашыла, што ёй неабходна з кімсьці параіцца. Яшчэ не прыняўшы рашэння, яна пачала апранацца. Дзеці, занепакоеныя дзіўнымі паводзінамі маці, падышлі да яе. Юля, прыціснуўшыся, трывожна спытала:

– Мамачка, ты куды, на вуліцы ж цямнець пачынае?

Таццяна Андрэеўна зірнула ў акно: і сапраўды ўжо вечар наступіў, але ў гэты момант яна зразумела, хто ёй патрэбен. Абняла дзяцей і ласкава сказала:

– Пасядзіце, дзеткі, трохі адны, я хутка прыйду, толькі на некалькі мінут у вёску збегаю.

– А раптам там Грышка Руды цябе ўбачыць?

– Не бойцеся, міленькія. Нічога ён мне не зробіць. Вось толькі давай, сынок, з табой дамовімся, што, калі ён сюды да нас зойдзе, ты адразу да бабулі Марфы неўпрыкметку бяжы і кліч яе. Мы з ёй пра гэта дамовіліся. Удзвюх нам лягчэй яго адвадзіць будзе.

Нездарма Таццяна дамаўлялася так з сынам. У апошні час паліцай не толькі пагражаў ёй, але і стаў прыставаць. Яна з агідай успомніла, як яшчэ перад Новым годам ён сустрэў яе недалёка ля хаты і, дыхаючы ў твар перагарам, палез цалавацца. Таццяна адштурхнула яго і ўцякла ў хату Крайнюкоў. А калі прыйшла дахаты, ад крыўды і страху прагаласіла ўсю ноч.

Дзеці, вядома, нічога не ведалі пра гэта. Яны проста бачылі і адчувалі, як ненавідзіць іх Грышка, і баяліся яго.

Таццяна Андрэеўна супакоіла дзяцей, выйшла з хаты і, хутаючыся ад марозу і лёгкай, але сцюдзёнай замеці ў цёплую вязаную хустку, пайшла да дзеда Петруся. У гэтую хвіліну яна чамусьці не сумнявалася, што толькі ён можа даць ёй правільную параду.

Калі праходзіла міма хаты Мірэйчыка, то, здавалася, нават не дыхала, баялася, што ён вось-вось выскачыць да яе насустрач. Але абышлося, Грышка не сустрэўся, і, з палёгкай уздыхнуўшы, яна паспяшалася далей.

Не ведала Таццяна Андрэеўна, што Грышка праз акно ўсё-такі ўбачыў яе і прасачыў, куды яна ішла.

Ля хаты дзеда Петруся Таццяна на ўсякі выпадак азірнулася. Нікога не заўважыўшы, увайшла ў двор. Дзед адчыніў дзверы на стук адразу ж і здзіўлена прагаварыў:

– Вучыцелька? Вось ужо каго не чакаў! Ну, уваходзь, уваходзь, госцяй будзеш.

У хаце было няўтульна, холадна і амаль цёмна. Таццяна села на лаву і адразу ж перайшла да справы:

– Дзядуля, я хачу дапамагаць партызанам, – і, убачыўшы, як у дзеда Петруся ад здзіўлення палезлі ўгару бровы, пачала пераконваць яго: – Зразумейце, я больш не магу, у мяне няма сіл сядзець дома без справы, калі людзі гінуць за Радзіму. Я і так колькі часу страціла.

Стары, хаваючы ўсмешку, хітра паглядаў з-пад густых броваў на маладую жанчыну.

Калі яна замоўкла, дзед Пятрусь сур’ёзным тонам сказаў:

– Правільна думаеш, дачка. І вось што я табе скажу. Ты ідзі дахаты, а я параюся з сім-тым.

Супакоеная і шчаслівая, пайшла дамоў. Нарэшце яна зрабіла крок, да якога ў душы імкнулася даўно.

Дома паклала дзяцей, а сама амаль усю ноч не спала…

Прайшло тры дні. І раптам Таццяна праз акно ўбачыла, што да хаты накіроўваецца Грышка.

Пахаладзела ўсё ў душы, задрыжалі рукі. Павярнулася да сына:

– Ванечка, збегай, сынок, да бабулі Марфы. Скажы, каб яна хутчэй да нас прыйшла. Бачыш, Грышка ідзе!

Ваня ўсё зразумеў. Ён схапіў з цвіка шапку і выскачыў у сенцы.

Вычакаўшы, пакуль паліцай пройдзе міма яго ў хату, выбег на вуліцу і з усіх сіл проста па снежнай цаліне панёсся да Крайнюкоў.

Грышка, як заўсёды, быў п’яны. Не здымаючы шапкі і кажуха, які толькі расшпіліў, паставіў ля дзвярэй вінтоўку і гучна сказаў:

– Ну, здарова, удава!

– Дабрыдзень! – адказала Таццяна.

Яна хацела сказаць, што не лічыць сябе ўдавой, але раздумала, вырашыла п’янаму паліцаю не пярэчыць.

– А чаго гэты ты не абураешся, што цябе ўдавой абазваў?

– Слова «ўдава» пра гора чалавечае гаворыць і не абразу, а смутак яно ў людзей выклікае.

– Бач ты, як мудрагеліста са мной гаворыш, – усміхнуўся Мірэйчык, – быццам на ўроку перад мальцамі сябе паводзіш. А я ўжо чалавек сталы, пры становішчы, пры пасадзе. Ты мне лепш скажы, чаго гэта тры дні таму да Петруся хадзіла? Ці не шашні са старым хрычам завяла? Дык ты лепш са мной у любоўныя ды грахоўныя справы пагуляй. Я, паглядзі, мужык хоць куды, пастараюся для цябе, не падвяду, – ён працягнуў да яе рукі і схапіў за плечы. Таня паспрабавала вырвацца, але Грышка прыціснуў яе да сябе.

Адкуль толькі сілы ўзяліся ў Мачалавай. Здавалася, лютасць і крыўда зацямнілі яе розум. Рэзка прысеўшы, яна вырвалася з яго рук і схапіла сякеру, што стаяла ля печы:

– А ну, пачвара, адыдзі, а не то як шалёную гадзюку засяку!

Мірэйчык адступіўся ад яе і схапіўся за вінтоўку:

– Ты што, зараза чырвоная, хочаш, каб я цябе ўраз знішчыў? – і ён перавёў затвор.

– Мамачка, мамачка, – закрычала, злазячы з печы, Юля, – ён жа цябе заб’е!

Яна прыціснулася маленькім, худзенькім целам да мамы:

– Не дам у маму страляць! Страляй лепш у мяне!

Невядома, чым усё гэта скончылася б, калі б у хату не ўвайшла Марфа Сцяпанаўна. Яна адважна схапілася рукамі за ствол вінтоўкі:

– А ну перастань зараз жа дзяцей палохаць! Чаго з іх здзекуешся? Паглядзі, якія яны худзенькія, а ў цябе морда ў бакі як раздалася!

– А ты, старая, мне ў морду не тыкай! – зласліва адгыркнуўся Грышка. – Не ад тваіх харчоў яна такая, – ён апусціў прыклад вінтоўкі на падлогу і ўжо спакайней звярнуўся да Таццяны: – Нічога, мільтонша, я з табой рахунак звяду, не турбуйся, Грышка крыўд не забывае. Наступіць час, калі сама прасіцца ў мяне будзеш, але я табе сённяшняе не забуду. А зараз адкажы мне, як прадстаўніку ўлады, чаго да дзеда хадзіла?

– Дзяцей карміць няма чым, вось і хадзіла бульбачкі ды мукі папрасіць.

– Бульбачкі кажаш?

Марфа Сцяпанаўна разумела, што варта Грышку толькі зазірнуць у пограб, як ён убачыць, што ў Мачалавай там мяшкі чатыры бульбы набярэцца, і каб ён не здагадаўся зрабіць гэта, зноў пайшла ў атаку:

– І чаго гэты ты Грышка шкодны такі, да сваіх жа людзей чапляешся?

– Я да сваіх не чапляюся, а ў вёсцы амаль нікога за свайго не лічу. Навядзём мы хутка тут парадак, вось тады толькі адны свае і застануцца.

– Вось ты выпіў сёння, – міралюбна прагаварыла Крайнюк, – а закусіў, відаць, дрэнна і нясеш абы-што…

– А ты мяне не вучы, баба, не вучы! Ведаю, чым мне закусваць, – і раптам усміхнуўся нейкай брыдкай усмешкай, – а ці ведаеш ты, чаму ў мяне морда ў бакі раздалася? Не, не ведаеш! А ўсё таму, што пры Саветах усе і, у першую чаргу яе Пецька, мяне па галаве білі зверху, вось пыса. ха-ха, у бакі і раздалася.

– Ніхто цябе пальцам не чапаў. Я дык ведаю.

– Нічога ты не разумееш, цёмная старая. Я маю на ўвазе, што маральна білі, разумееш, – і ён пакруціў каля яе твару пальцам. Ну, добра, забалбатаўся я тут, пайду прагуляюся. Пакуль, мільтонша, сякеру я табе ўзгадаю, ох узгадаю! – і Мірэйчык выйшаў з хаты.

Таццяна, дрыжучы ўсім целам, павольна апусцілася на лаву і, закрыўшы твар рукамі, заплакала. Юля і Ваня абступілі яе і моўчкі гладзілі па валасах.

Марфа Сцяпанаўна села побач:

– Ну, ну, не хвалюйся. Адпіў ён мазгі, вось і брэша, што на язык патрапіць. Проста табе трэба быць з ім асцярожней, радзей на вочы трапляцца гэтаму быку. Я схаджу да яго бацькоў яшчэ раз і пагавару. Хоць ім і не падабаюцца такія гутаркі, але павінны ж яны ведаць, што ён вытварае…

У гэты дзень Марфа Сцяпанаўна затрымалася ў Мачалавых дапазна, а калі сабралася ісці, Таня папрасіла:

– Цётка Марфа, пераначуйце ў нас. Я, далібог, баюся, што ён уначы прыйдзе.

– Ну, добра, добра, я пераначую, ды і самой мне будзе весялей, толькі схаджу параюся з Петрусём. – Яна пайшла, але хутка вярнулася, і яны адразу ж ляглі спаць.

Пад раніцу ў іх акенца хтосьці пастукаў. «Няўжо Грышка?» – адначасова падумалі жанчыны.

– Калі гэта ён, больш не вытрымаю, заб’ю яго! – дрыготкім ад лютасці голасам сказала Таня. Узяла на стале вялікі кухонны нож і выйшла ў сенцы:

– Хто там?

– Гэта я, Пятрусь! Адкрый, дачка.

Ён моўчкі ўвайшоў у хату і толькі тады загаварыў:

– Так, кажаш, гэты руды скулаварот цікавіўся, чаго ты да мяне хадзіла? Шпіёніць, зараза.

Таццяна здагадалася, што дзед Патрусь ведае пра тое, што здарылася, са слоў Марфы Сцяпанаўны, і ціха сказала:

– Так, пытаў. Я адказала, што бульбы хадзіла да вас прасіць.

– Гэты правільна сказала, але бульба ў цябе ёсць.

– Ну і што ж? – не зразумела Таццяна.

– А тое, што ён можа прыйсці і праверыць, ці ёсць у цябе бульба. Тым больш што ўвечар да яго на трох санях прыехалі паліцаі. Ён паказаў ім хату, у якой Косця Старадумаў жыве. Яны забралі хлопца, пасадзілі ў сані і павезлі. Можа, што вынюхалі пра лістоўку. Двое апранутых у цывільнае засталіся. Іх Грышка вадзіў у гэты бок, і я ўпэўнены, што ён паказваў тваю хату, толькі пасля гэтага яны з’ехалі.

– Што ж гэта значыць? – разгублена спытала Таня.

– А тое, што табе неабходна быць гатовай да ўсяго. Па-першае, трэба, як мне здаецца, дзяцей у Марфы трымаць. Калі раптам прыедуць па цябе, то Марфа іх можа паціху да каго-небудзь адвесці, а па-другое, трэба ўсю бульбу зараз жа да Марфы ў склеп перанесці. Калі Грышка, ці яго сябрукі, ці немцы правераць твой склеп, то пераканаюцца, што ў цябе бульбы няма, значыць, ты і сапраўды да мяне прыходзіла бульбы прасіць.

Жанчыны не спрачаліся і, накінуўшы на сябе, што патрапіла, узялі мяшкі і разам з Петрусём насыпалі ў іх бульбу і насілі ў хату Крайнюкоў. Да світанку праца была скончана.

Прайшло яшчэ тры дні. У вёсцы ўсё заставалася па-ранейшаму, калі не лічыць асцярожных гутарак сярод жыхароў пра Косцю Старадумава, сямнаццацігадовага хлопца, які адважыўся абараніць ад п’янага Мірэйчыка суседскую дзяўчыну Аню Лапатку. Мірэйчык убачыў Аню, калі яна праходзіла міма яго хаты. Выскачыў і пачаў цягнуць яе да сябе ў двор. Дзяўчына стала крычаць. Гэта пачуў Косця. Ён падскочыў да Грышкі і на вачах у суседзяў адабраў дзяўчыну. На шчасце, у паліцая пры сабе не было вінтоўкі, і Косця з Аняй уцяклі. І вось Старадумава схапілі і павезлі ў райцэнтр.

Яго маці плакала і прасіла Грышку дапамагчы сыну, але ён не стаў яе слухаць і выгнаў з хаты. Тады Старадумава паехала ў райцэнтр, але так нічога і не даведалася пра лёс Косці.

І раптам усю вёску абляцела страшная вестка. Косцю за тое, што ён нібы быў партызанам і распаўсюджваў лістоўкі, немцы павесілі на цэнтральнай плошчы раённага цэнтра.

Напалоханыя людзі стараліся абыходзіць бокам Мірэйчыка і яшчэ двух паліцаяў, якія жылі ў вёсцы.

А Грышка хадзіў з вінтоўкай за плячамі і выхваляўся: «Нічога, навядзём мы тут парадак. Зацягнем дзясятак-другі на шыбеніцу, адразу астатнія нашу ўладу паважаць стануць».

А на наступную ноч, перад світанкам, у хату Мачалавай пастукаўся дзед Пятрусь:

– Збірайся, дачка, аднясеш партызанам скрутак, а то ногі падвялі мяне, ісці не могуць, а раніцай у лесе будзе чакаць мяне чалавек. Я мінулы раз дамовіўся, што калі я не змагу, то прыйдзеш ты.

– А як я знайду яго?

– Вельмі проста. Ведаеш, дзе да вайны вузкакалейку да тарфянішча будавалі?

– Гэта тую, што не паспелі дабудаваць? Ведаю.

– Падыдзеш да месца праз раўчук і чакай. Да цябе падыдзе Антон ці хто-небудзь з хлопцаў, якія разам з ім былі. Скажаш, што я прыхварэў, аддасі скрутак і вернешся ў вёску. На ўсякі выпадак перад тым, як выйсці з лесу, наламай галля. Калі і сустрэнецца хто-небудзь, то скажаш, па дровы хадзіла.

– Я ўсё зразумела. Зараз апрануся і пайду.

Таня радавалася, што дзед стрымаў слова і даручыў ёй справу.

Марфа Сцяпанаўна зачыніла за ёй дзверы, і Таня выйшла на вуліцу. На вуліцы было цёмна і віхурна. Вецер ледзь не збіў яе з ног, калі ішла праз поле да лесу. «Гэта добра, што такое надвор’е, – думала яна, – снег і вецер адразу ж замятуць сляды».

Ісці было кіламетраў пяць, але дарогу Таццяна памятала добра. У тым боку звычайна расло шмат грыбоў і ягад, і яна да вайны разам з мужам хадзіла туды. А калі пачалі будаваць торфапрадпрыемства і цягнуць да яго вузкакалейку, вадзіла туды на экскурсію вучняў. Яна вырашыла на дарогу не выходзіць і падалася напрасткі.

Ісці было цяжка. Валёнкі амаль цалкам правальваліся ў снег. Таня ўжо і не памятала, калі ёй даводзілася ісці вось так, патанаючы ў снезе. Яна разагрэлася, змакрэла і калі нарэшце дабралася да месца сустрэчы, то валілася ад стомы. Перад ёй у цьмяным ранішнім святле быў недабудаваны мост, а чыгуначнай каляіны не было відаць. Усё засыпаў снег. У абодва бакі ішла роўная прасека, якая была і высечана для вузкакалейкі. Таццяна, прагна хапаючы ротам марознае паветра, агледзелася. Вецер сціх, снег таксама перастаў ісці, і вакол стаяла цішыня: ні крыку птушкі, ні свісту ветру, ні трэску сучка, і раптам у гэтай цішыні зімовага лесу пачуўся голас:

– Дабрыдзень! Даўно чакаеце?

Мачалава рэзка абярнулася. Каля велізарнай хвоі яна ўбачыла хлопца і адразу пазнала яго. Гэта ён разам з Антонам прынёс свайго параненага таварыша ў вёску. Таццяна Андрэеўна паспрабавала ўспомніць яго імя, але так і не змагла.

– Добрай раніцы! Я толькі што прыйшла.

– А дзед Пятрусь захварэў, ці што?

– Ды адчувае штосьці сябе не вельмі, таму і даручыў мне перадаць вам вось гэта, – яна працягнула хлопцу скрутак. – Скажы, ты не вучыўся ў школе, дзе я працавала?

– Не, я ў горадзе жыў.

Таццяна хацела спытаць яго прозвішча, але раздумала, пабаялася, як бы хлопец не палічыў яе цікаўнай.

Праз некалькі хвілін яны развіталіся і разышліся ў розныя бакі.

Мачалава ішла па сваім яшчэ не засыпаным снегам следзе, разважаючы над тым, дзе яна магла раней сустракаць гэтага хлопца. Ведала б яна, што гэта быў Валодзя Славін – стрыечны брат яе мужа. Але яна бачыла яго толькі тройчы, прычым апошні раз, калі Валодзю было дванаццаць гадоў. Хлопец за гэты час не толькі вырас, але і моцна змяніўся. Не ведала Таццяна Андрэеўна і таго, што ў скрутку, які яна перадала Славіну, акрамя лекаў была запіска дзеда Петруся. У ёй ён паведамляў камандзіру атрада дадзеныя пра нямецкія войскі, а таксама прасіў засцерагчы Мачалаву ад паліцая Мірэйчыка.

Недалёка ад ускрайку лесу яна набрала сухіх галін, зламала некалькі сухіх тоненькіх дрэўцаў і накіравалася да вёскі.

Неўзабаве Мачалава была дома. А праз два дні ў вёсцы пайшоў слых: знік паліцай Мірэйчык. Яго бачылі напярэдадні як заўсёды п’яным, а потым ён знік. Жыхары маглі толькі здагадвацца, што ён апынуўся ў руках партызан. Так яно і было. Грышку выкралі партызаны і аддалі суроваму суду.