Текст книги "Бурятские народные сказки. Бытовые"

Автор книги: авторов Коллектив

сообщить о нарушении

Текущая страница: 26 (всего у книги 33 страниц)

– Гаража ядаха юума байха үгэй. Бишнн шамайгаа ойдо абаашаад галдахаб. Тиихэдэм утаа дамжаад ла тарана бэ-зэш, – гэхэдэн:

– Зай, тиигэбэл ошоёо, – гээд хоюулаа ойдо ошожо, Аргата Хушэтэёо модондо таһа хулижэрхёод галдаба.

Хушэтэеэ алажархёод, гэртээ ерэжэ, адууһа малаар олон боложо, һамганаараа сэнгэн жарган һууһан юума һан гэхэ.

39. ХҮШТЭЙ БАШТАЙ ХОЕР

Хуштэй хушээрээ юумэ хэдэг байха. Баш-тай ехэ шадамар, юумэ эблүүлжэ урин

нарин. Хуштэйн хушээрээ hap соо нэгэ тэргэ хэдэг. Баштай ехэ шадамар, пургаар убээ аад ла, hap соо арбан шарга хэдэг, юу– юу хээд, ходо худалдажа мунгэн болгожо байха. Хуштэй нэгэтэ Баштайяа хара панажа, Баштайяа айлда ошопон хойно хэпэк шарга, тэргэйн таһара шабшаад, газаан дургэшхэнэ. Баштайн айлһаа ерээд байхадан, шарга, тэргэн ганса хара хөө болоод байна. Баштайн хугшэн хэлэнэ: "Хуштэй ерээд энээниишни гал-дашкоо, би гаража хэлэхиимаад айгааб, – гэнэ. – Би нэгэшье хүүр хэлээ үбээб".

Тэрэ хара хөөгөө гульдхаад, утархай мэшээг болгоод, унам-хай ухэрээ асараад, хүгшэндөө хэлэнэ. "Би энэ хөөгөө. абаашажа гоород орохом", – гэнэ.

Тиихэдэн утархай мэшээг хөөгөө тэбэрэн, үхэрөө унаад гоород орохом гэжэ ябанал даа. Харгуй дээрэн Хартагай хаан, °аян хаан хүн байна.

Хартагай хаани гурбан басаган байсанаа хаяада һуужа зина. Баштай тэдээни харана. Тэдэн пурана:

Г" Баштай, хайша ошохошом?

Баштай хэлнэ: [

– Гоород орхомни.::ш

Энэ мэшээг соо юугаа хэһиимши?

– Мүнгэмни.

гэн^~ Энэ мүнгөө харуулагтылаа, ямар ехэ мүнгэтэймтеэ,—

Баштай:

– ХойштыЛаа, хаани басагыһии хархадаа хара хөө болош-

Иима. Хара хөө болгошхоод, юу намда мүнгэ үхыминт?

4 tftfl

Теэд хаанн басагад мэшээгын задалуулаад: «Мүнгэ үхэб-Дн», – гэнэ. Мэшээгын тайлаад харахадан, хара хөө байна. Басагад:

.– Мүнгэн бэшэ хөө хним, – гэнэд. Баштан хэлэнэ:

– Хари, танда хэлээһннмшииб, хаанн басагаһы хархада хара хөө болдоты. ма, би нихэдээ яахым? – гэнэ.

– Теэ баабайдатанай орожо хэлэхэмнил даа. Тиихэдэн хаанн гурбан басагад аргадана:

– Ай, нохой, баабайдамнай бү хэлыттаа, худы хөө болооб, тинмэ мунгэ хээд ухэбдн, дарханда абаашажа атхагты, – гзбэд.

Баштан хөөгөө дарханда абаашажа үгөед, гурбан басагад" та мэшээгээ барюулаад табина. Гурбан басагад мэшээг соо хөө худы байгааб, түды мунгэ хээд үгэнэ.

Баштай тэрэ мүнгэйн абаад, гоородто ороод, үхэрээ унаад, даажа ядасаран юума абаад, гэр тээшээ бусана. Гэртээ ерээд, үхэрээ табишхоод, юу хүү абаһанаа, мүнгөе хүгшэтэёо турдаа абаашана. Мүнгөө тоолохымаад, шадал үбээ байна. Хүгшөө Хүштэйдээ эльгээнэ, шоод асархын. Хүгшэниин Хүштэйдэ ошоод шоод эрэнэ. Хүштэйн һурана:

– Шооһоор яахымта? Хүгшэниин хэлнэ:

– Баштай гоородһоо юу хүү абаад, мүнгөө тоолохоёо тии-гээ яагааб, – гэнэ.

Тэрэ хүгшэниин Хүштэйһээ шоод абаад ерэнэ. Баштай тэрэ мүнгөө таар дээрэ адхаад, шооһоороон тооложо һууна. Тиижэ һуухадан Хүштэй одироно. Баштай хэлнэ:

– Ямар ши һайн һанаатай хүмши, арбан шаргайм, арбан тэргээм отолоод түлеэхимши, тэргэ, шаргайм дүргөөд, хөө болгоод орчоо хэнэйш. Тэрэ хөөёо гульдхаад, мэшээг соо хээд, үхэрээ унаад, үхэр дээрээ хөөгөө тээгээд ябаһымилби, хаани бартаада ошоод; – хара хөө хэн абахаби? – гэхэдэм, хаан хара хөөеы абаад, мүнгэ хэжэ үгөөл даа.

Тиихэдэн Хүштэй хэлнэ:

– Хэнши хүни ошоохада үхы даа? Баштай:

– Үгөө үбээ яахам!

Хүштэй: v

– Байза, бишини гурбан мэшээг хөө абаашахам, – гээд "Баштайһаан гүйгээд гаража, гэртээ ошобд хүшээрээк шарга, тэргээ сабшаад, дээрэн ехэ юумэ хээд, тэргээ галдана. Гал-даад, хара хөө болгоод байхадан, хоёр мэшээг болоно. Хүштэй хүгшэндөө хэлээд, хоёр мэшээгээ тээгээд: – хаанайда ошо-хом,~ гэжэ ябашаба. Тиигээд хаанайда хүрэнэ. Хүрхэдэн, һүни болоод байна. Үхэрээ, хаани бартаада байАгаад, бартааһиин хонсиргоно:

– Хара хөө хэн абахаб, хаани мүнгэ хэн үхэб? – гажэ

һүсирнэ.

Тиигээд хаани харуулшад хаанда хэлнэ:

– Тиижэ һүсиржэ байна бартаадамнай, тэрээии хайшая

гэхым? – гэнэ.

Хаан харуурнуудтаа хэлнэ:

– X ней ни абаашаад дарханда атхуулагты, сосёод, өеһэни

үхэртэн һуулгаад табигты, – гэнэ.

Хаани харууршад гараад, ХүштэЙн хоёр мэшээгын үргүү-лээд, дарханда абаашаад, хөөйин атхуулна. Атхуулаад, биеэ-рын сосёод, ухэр дээрэн һуулгаад табина. Хойноһоон тэдэн һүсирэлдоод болёо. Хүштэй гэртээ ехэ уурлажа ерэнэ. "Баш-тайн ерэһээр алахаб", – гэбэ. Гэртээ ороо убээ ябаад, Баштай-да харайгаад ороно. Харайгаад орходон, Баштай гэртээ үбээ, хүгшэниин байна.

– Баштан хаанаб? – гэнэ.

– Айлда ошоо.

В – Үхэһэн Баштай намайи мэхэлээ, хаани харуурнуудта сосюулааб, хара хөөгөө мүнгэн болгоо үбээб, Баштайн үбээ хада шамайи алахам, – гээд хүхэйин суу барижа, тарсиин суу сосижо алашхана.

Тиигээд Хүштэй гэртээ ерэнэ.

Баштайн айлһаа ерхэдэн, хүгшэниин үхэшөөд хэбтэиэ. "Эиэ үхэһэн хүгшиим алаашиидаа", – гэжэ шэбшэнэ. Тэрэ үхэһэн хүгшөө шуһа нюдэйн угаажа, 1 т'айн хубсаһа үмдхүүлээд, үхэрээ асараад, үхэр дээрээ һуулгаад, үхэһэн хүгшөө уряагаа тэбэ-реэд ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябана. Хаани хажуугаар ябажа ябхадан, хаани гурбан басагад газаагаа байЬиимаад:

– Юу, Баштай, хаана ошхошим, бай харайил!

– Үхэр минии үргэдэгиима.

Тиисэрэ хаани басагад дарбаганалдаад, барандаа гүйлдээд ерэнэ. Гүйлдээд ерэхэдэн, Баштай халааһан сооһоо шүбэгэ гаргаад, үхэрээ шүбэгөөр хадхана. Үхэр хадхуулхадаа орси-роод бүтүү гүйнэ. Үхэһэн хүгшэниин түс гэжэ унна. Тиигээд үхэрээ баряад ядаан гэжэ абахадан, изын үхэшөөд хэбтэнэ.

– Би танда хэлээ һимшииб, үхэр минии ургэдэгиима (гэжэ. Үхэр дээрэһээ унаад изым үхэшөе хиим. Иихэдээ хайшан гэхиим. Баабайдатанай орожо хэлэхэм, – гэнэ.~ Үхэр дээрэһээ уНаад изым үхэшөө хиим.

Тиигээд Баштай хаанда ороно: "Хаан баабай, хүгшэнтэеэ үЬсэрээ унаад орожо ябапым гурбан басагадчииа гүйжэ ошоод хажуудан, үхэрым үргээгээд, изыйим үхэр дээрэһээ унагаагаа, изым үхэшөөл", – гэбэ.

Хаан ехэ уурлажа, гурбан басагадаа татуулажа асаруулна.

– Энээни үхэрын яахай үргээгээт, изыйин яа. хай алаат?

– Иимэ ехэ муухайма болохон, нэрээм нэхээдэ дарахан, солойм шоройдо дарахатанай. Энээни дээр^роро гаргаха үбээ, хүгшэйн хэмтэ газарта хүргээд, нэгэн танай хугшэниин бо-логты!

Тиигээд Баштай хүгшөө хэмтэ газарта хүргэжэ, хаани нэгэ басагайе асаржа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд байхадан, Хуштэй

одирно.

– Уй, иимэ пайхан хугшэ хааналаа олоош? – гэнэ. Тиихэдэн хэлнэ:

– Үхэһэн хүгшөө абаашаад, хаани бартаада хашхарааб: "Үхэһэн хугшэ хэн абахаб, амида басагаа хэн үхэб!" – гэжэ. Хаан үхэһэн хүгшым абаад, амида басагаа үгэбэл.

Тиихэдэ Хуштэй хэлнэ:

– Хэншье хүндэ ошоходо үхыдаа?

– Үхыма байгаабооб даа.

Хуштэй гүйжэ ошоод гэртээ: "Хаани басагаар хүгшэ. хэхэм", – гэжэ изыгээ сосижо алашхобо. Иэыгээ алаад, ухэр дээрээ тээгээд, хабхар болжо байхада хаани бартаада һүсирнэ:

– Хаан, үхэһэн изыйим абыш, амида басагаа угыш.'

Хаан тэрээни дуулаад, харуурнуудтаа хэлнэ: "Үхэһэн изыеы хадалгаад, өөһэни һайса сосёод, гэртэн ильгээгты".

Тэрэ хаани харуурнууд хүгшэйн хадалгуулаад, япалаар со-сино. Сосёод, үхэртэн һуулгаад табина. Хүштэй ехэ уурлажа ерэнэ. "Баштайн ошопоор алахам, хааниин басагатай гэрлэ-хэб", – гэнэ. Хүштэй гэртээ хүрэһэн биеэрээ Баштайда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай гэртээ һууна.

– Үхэһэн шамай, ходо мэхэлжэ гохолжо байхаш. Хүшээ-рэн шаргайм барни галдуулаад, изыйим алуулаад, хаани ха-руурнуудта яһала сосюулуулаад, хойштоо шамайи алахам, – гэбэ.

Баштайяа мэшээг соо хээд, далайда үргэжэ ябашана. Далай дээрэ ошоһонгайн далай хүрөөд, суулга убээ байба. Баштайяа далайн мүлэһэн дээрэ хаяшхоод, һүхэдээ, согдодоо гэртээ ерэнэ. Тиижэ байсан хаанн суулга суулааша ерэнэ, ерхэдэн мэшээг хэбтэнэ.

– Энэ мэшээг соо юун бииб? – гээд хүдэлгээд үзэнэ. Хү-дэлгзхэдэн хүн дуугарна.

– Энээн соо ендэ ороһиимши? – гэнэ. Тиихэдэн Баштай хэлнэ:

– Далайн докторто эмнуулэжэ байнам. Үрөөһэн нюдэм, үрөөһэн гарни муума. Үтэр шангалаад мэшээгым тайлыш!

Хаани суулга суулааша мэшээгиин тайлана. Баштай мэшээг сооһаан гатирна. Нюдэниин анилдаһыма, Һайн болоо, гарын эдэгээ.

Хаани суулга суулааша үрөөһэн хулиин муу байна.

– Хэншье хүн цигээд идэхкиидаа?

– Идэхкэ! – гэнэ, |с;^Ь Хаани суулга суулааша:

– Намаяа оруулыш! – гэбэ.

Баштай тиихэдэ мэшээг. соо хээд, дээрэһээн Оүхөөр уяад

ортино.

– Хун ерхэ, суулга суулаха, бай, бу дуугара! Шамайе мэшээгтэйн үргөөд, суулга соо дурээд абаха, бэри бу дуу

гараарайши.

Баштай тэрээнээ хэшхэпэн биеэрээ бэшэ харгуйгаар ороод, хаан басагандаа адуу мал туужа ерэнэ. Туугаад гэртээ ерээд, хурээ соо хаагаад байна. Хуштэй ошоһон бэеэрээ далайн суулга ехээр суулаад, Баштай эндэ хэбтэнэ гэпэн биеэрээ баряад, суулга соо дүрээд абана.

– Намайе шаргаһаам һалгаагааш, одоошье алахам шамайи, – гэнэ.

– Би Баштай бэшэб, хаани суулга суулаашаб!

– Худалаар бу хэлэ, баһал мэхэлэхэшэни!

Тиихэдэ тэрэни суулга руу хээд, саашиин тульхэшхэнэ. Хуштэй суулга соо хээд алашхана.

4 – Одоошье хойто Баштайи алабаб, хүгшэйн абахаб, – гэбэ. Дуу барижа гэр тээшээ ерэбэ. Гэртээ ерэжэ ябахадан адуу

мал аймаштай олон Хаалгатай байба.

Энэ адуу мал хаанаһаа ерэһым, асаржа хааха гээд, Баш-тайнда гүйгээд ороно. Ороходон, Баштай хүгшэтэёон һуугаад

идеэлэжэ, арсяа уужа һууна. Хүштэй ороод хэлнэ:

– Уй, шамайи суулган. соо хээ хэнээб, хайшин гээд ерээш?

Баштай хэлнэ:

– Ямар иимэ бурхан һанаатай хүүмши, ходо һаймайи хэжэ

байха. Ши намайи суулган соо хээһэнши?

– Хээ пэм.

– Би далайн оёорто ороод ябажа ябхадам, Уһан Лубсан

хаани гурбан хүбүүд өөрсэлөөд, энэ адуу мал манда зоси гаргажа үгөө. Энэ адуу малаа һая асараад, пая ерээд пуунам.

Хүштэй һурна:

– Нээрэй? v^jS

– Нээрээбообдаа!

– Хэнши хуни ороод урээ хада үхый?

– Үхэ. Үшөө үлүү үхэ. Баштай хэлнэ:

– Намайи суулган соо абаашажа хыш гэнэ.

Баштай: "суулгаа ехээр суулаад, суулган соо гүйгээд оро-химбооби. У|дан Лубсан хаан намда зоси ухэ бииздаа", – гээрэй. Хуштэй гэртээ орон биеэрээ һөөршөө тэхэржэ далай дээр ороно. Далайн суулга ехээр суулаад: "Уһан Лубсан хаанн гурбан хүбүүн өөрсэлөө гэжэ хэлээ, зоси адуу мал асархам", – гэжэ суулга руу харайгаад орожо, тиигээд напаа барана даа.

Баштай гээшэ хаанай басагатай һуужа, адуу малаа үтхөө-жэ, Хуштэй наһаа баража, Баштай шадамараар ажа яргажа пууна.

40. ДОЛООН ХОЖОГОР, НЭГЭ МОЖОГОР

Эртын урла сагта болоһон юм. Нэгэ ню-тагта долоон Хожогор, нэгэ Можогор хамта найман хүбүүн ехэ уран дархан байһан юм. Нэгэ Можогор хубүүниинь долоон Хожогорһоо бури улуу*уран дархан, угэ Хэлэндэ хурса байһан юм. Тиигээд Можогор гансаараа ехэл олон тэргэ дархалжа хэпэн байба. Тиигээд долоон Хожогор ерэжэ, ' Можогортоо ехэ олон тэргэ дархалһандань хардаба.

Нэгэтэ һүни долоон Хожогор Можогоройнгоо хэһэн тэргыен галдаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь, бүхы тэргэ-дынь галданхай байба. Тиигээд Можогор үни удаан бодонгуй, эдэл долоон Хожогор галдаба гэжэ бодобо. Можогор нэгэ шэнэ мэшээпэ галдаһан нүүрһэеэ мэшээглээд, foe һайхан хуб-саһаяа үмдөөд, морйёо эмээллэжэ, үнэһэеэ абаад, хаанай уруу мордобо ха.

Хаан баабайн газаа хурэжэ ерээд, морйёо уяад, мэшээгтээ үнэһэеэ абаад, хаанай ордон уруу гэшхэлбэ ха. Хаанай тушэ-мэл газаа ябажа:

– Зээ, Можогор, хаанапаа ябажа байнаш, юу абажа яба-наш? – гэжэ һураба ха.

– Хаан баабайдаа 'албаяа тушаахаяа ерээб, – гэбэ. – Тиибэл орогты, орогты, – гэжэ хэлэбэ ха.

Можогор мэшээгтэй юумэеэ гэрэй хаяада орхёод, гэртэнь оробо.

Халзан хаан хатантаяа шэрээ дээрээ һуужа байба. Можогор орожо, хаан баабайда ехээр мүргэжэ оробо. Хаан баабай асууба:

– Зээ, Можогор, хаанапаа ерэбэш?

– Гэртэһээ ерэбэб, хаан баабай, албаяа, алта мунгэеэ өөрынгөө гараар тушаахаяа ерэбэ гээшэлби даа.

– Ха, ха, Можогор дээшээ һуугыш.

Тиихэдэнь Можогор:

– Хаан баабай, алтаяа үүдэнэй хажууда орхёод ерэбэб,

угы болошохогүй гү? – гэжэ hyp аба.

– Минин газааһаа хэн абаха һэм, – гэжэ хаан ехээр хү-хижэ энеэбэ ха.

• – һуу, наашаа, Можогор, сай уугыш. Можогор ехэ яарахаяа болижо, лаб ехээр хеөрэжэ оробо. Хаан ехээр хашхаржа, барлагуудтаа эдеэ хоол асархые за-хирба. Эдеэ хоол асаржа, Можогорые ехээр хүндэлбэ ха. Тиигээд саг үнгэргэжэ, Можогор ехэ худал хуурмагые хөөрэ-жэ, хаанаа ехээр хүхирөөбэ ха. Можогор ехэ удаан эдеэ хоол барижа, үдын наран үнгэржэ, орой боложо захалба.

– Зээ, хаан баабай, битнай тандаа албаяа, алта мүнгөө еврынгөө гараар бариха гэһэн хүмби, – гээд газаа гараба ха.

– Газаа гараад, мэшээгтэй алтаяа абан гэхэдэм, хара нүүрһз хэһэн байбал, – гэжэ Можогор халаг хухы хааидаа оробо ха.

Хаан баабайн:

– Газаа хулгай худал болхым гэжэ юрдөө һанаба үгылби, юун бузар зүдэр юумэн гээшэб. Хүн амнтанай дуулдаа үзэгдев угы юун болобо гээшэб, алта мүнгыен абаад, хара нүүрһэ хэһэн байбал'. – гэбэ..

– Зай, Можогор, хүн зондо бү хэлцш. Хариин хаан дуу-лаа хадаа эшхэбтэр зүдэр юумэн болохол! Шамдаа нэгэ мэшээг алта хэжэ үхэб, – гэбэ.

Хаан баабай нэгэ мэшээг алта мүнгэ хэжэ үгэжэ, Можо-гороо мордуулба ха. Можогор гэртээ нэгэ мэшээг алта мүнгэ-тэй хүхюун ерэбэ. Тиигээд долоон Хожогор Можогоройдо орожо ерэбэ.

– Зай, Можогор, энэ ехэ алта мүнгэ хаакаһаа асарбаш?

Можогор хэлэбэ:

– Хаан баабайда тэргын хара нүүрһэн ехэ; үнэтэй сэдпэи байна. Нэгэ мэшээг күүрһэ абаад, нэгэ мэшээг алта мүнгз хэжэ үгэбэ, – гэбэ Можогор. – Харагты, узэпы, – гэжэ харда?

ж а ехэ хүхюун байба.

Долоон' Хожогор дуулаад, гэртээ урнлдажа ябажа ерэбэ ха. Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө хэһэн тэргэеэ галдаба ха. Үглөөгүүр долоон Хожогор нэгэ нэгэ мэшээгтээ нүүрһэеэ хэжэ,

хаанай уруу гэшхэлбэ ха. Хаан баабайнда орожо:

– Нэгэ мэшээг' нүүрһыемнай абажа, нэгэ мэшээг алта

мунгэ үгыт, – гэбэ.

Хаан баабай ехээр уурлажа:

– Хара хүйхэрнүүд, хаанапаа хулгайшад ерэбэт, хүнэй дуулдаа үзэгдөөгүй юумэ хөөрэжэ байнат! – гэжэ үхэһөв HWr; гуур сохижо намнаба ха. Тиигээд долоон – Хожогор "Можогор мании мэхэлбэ" гэжэ ехэ ууртай, сухалтай гэртээ ерэбэ.

Долоон Хожогор нэгэтэ;һүнн Можогоройнгоо ганса улаак

тэмээгынь ерэжэ алаба. Можогорой үглөөгүүр харан гэхэдэнь,

Ганса улаан тэмээнь ухэшеед хэбтэбэ.

Можогор үни удаан бодонгуй, тэмээнэйнгээ шуһыень абаба. Можогор мориёо эмээллэжэ, шуһаяа абаад мордобо. Тиигээд Можогор хаанай эхи заха үгы тэмээн дэ ошожо, табан улаан тэмээень шуһаараа улаан халзан болгобо. Тиигээд хаанай адуу-шанда ошоод:

– Минни табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ ябана угы ха гү? – гэжэ асууба.

– Ямар шинии табан улаан халзан тэмээн ябадаг юм? – гэжэ хаанай адуушан Можргорые улдэбэ.

Хаан баабайда Можогор дахин ерэбэ. Хаан баабайнда орожо, Можогор худал үнэниие хөөрэжэ ехэ хухюулбэ ха.

– Минии табан улаан халзан тэмээн танай һүрэгтэ оро-һоор унн болоо. Танай адуушан угэнэ угыл, ямар бузар зудэр юм гээшэб. Энэ олон тэмээтэй аад, минии табан улаан тэмээё дараха гэбэл.

Халзан хаан баабай:

– Табан улаан халзан тэмээн байбал угэгты, – гэжэ за-хнрба.

Харахадань табан улаан тэмээниинь байба. Можогор табан улаан тэмээгээ туужа ехэ хухюутэй ерэбэ. Долоон Хожогор Можогорһоо ерэжэ асууба:

– Ши энэ табан улаан тэмээ хаанаһаа асарбаш?

– Үхэһэн тэмээнэй шуһан ехэ унэтэй боложо, нэгэ үхэһэн тэмээнэй шуһанда табан улаан тэмээ угэбэл.,

Долоон Хожогор тэрэ һүниндөө нэгэ нэгэ тэмээнүүдээ– алаба. Үглөөгүүр бодожо, тэмээнэйнгээ шуһа абаад, хаанай уруу гэшхэлбэ. Хаанайда ошожо: "Нэгэ тэмээнэймни шуһа абажа, табан улаан тэмээ үгыт", – гэжэ хаанда сохюулаад бусаба.

Бусажа ерээд, долоон Хожогор Можогоройнгоо паМгыень алаха гэлсэбэ. Тэрэ үдэшэндөө долоон Хожогор ерэжэ, Можогоройнгоо һамгыень алаад, гэртэнь тушуулээд ябашаба. Можогорой газаа гарахадань, памганиинь үхэшөөд хэбтэбэ. Можогор унн удаан бодонгуй, гоё һайханаар хубсалуулжа, нэгэ дошхон тэмээндэ унуулаад, өөрөө нэгэ тэмээ унажа, хаанай уруу мордобо.

Хаанай ордоной захада ошоходонь, хаанай хоёр нохой дошхон тэмээень үргөөжэ, һамгыень унагаажа, өөрөө Можогор уналсаба. Тиихэдэнь хун зон ехээр сугларжа, Можогор арай гэжэ мэдээ орожо хаанай уруу ошобо.

– Зай, хаан баабай, хоёр толгой боложо хун болоһоор хани нүхэрөө асаржа мүргүүлхэ хүсэлэнтэй ерэһэн аад лэ, иимэ оһол болобо.

Хаан ехээр мэгдэжэ хэлэбэ:

– Хун зондо бү дуулгаарай, хариин хаан дуулаа хадаа эшхэбтэр болохо. Би гурбан басагадтайб, нэгэ басагаяа ухэб.

Хаан баабай– басагаяа олон адуу малтайн хүргэжэ үгэбэ.

Долоон Хожогор хараад, дахин Можогоройдо ерэжэ, Ш гайхажа тагнаба. Долоон Хожогор Можогорые алаха гэжэ шии. дэбэ. Ехэ пайн хайрсаг бэлдэжэ хээд, Можогороо баряад

хайрсагта хээд, упа уруу түлхижэ орхибо.

Упанда урдажа ябахадань, нэгэ хаанай адуушан бүгтэр убгэн тэрэ хайрсагые гаргаба. Гаргаад узэхэдэнь, Можогор гаража ерэбэ. Можогор адуушанда ехэ баярые хүргэжэ, хонн-дыень туулсаад хаанайда ерэбэ. Долоон Хожогор харажар-хёод, Можогоройдо дахин ерэбэ.

– Бидэ шамайе упа уруу түлхеэ һэмди, хаанаһаа гаража ерэбэш?;

– Уһанай хаан гээшэ аргагуй баян ха юм, ямар ехэ туһа

хүргэжэ намайгаа урдахуулба гээшэбтэ, – гэбэ.

Долоон Хожогор ехээр гайхажа – Намайе, намайе урда-

хуулыш, – гэбэд.

Тиихэдэнь Можогор хэлэбэ:

– Таанад вөһэдөө хайрсагаа хэгты, би урадхуулхыень

мэдэхэб.

Долоон Хожогор үглөөгүүр нэгэ нэгэ хайрсаг асарба. Можогор бултыень хадаад урадхуулба.

Тэрэзнпээ хойшо Можогор дайсанаа даража, жаргажа

һууба.

41. АРГАШХАН ХҮШЭХЭН ХОЕР

Урай, урай Аргашхан Хушэхэи хоёр, ябажа ябана. Аргашханиинь сэсэн аад ла

хушэбэй. Хушэхэниинь хуштэйд лэ тэнэг. Аргашханиинь аргал аргалапаар арбан тэргэ хэнэ. Хушэхэниин хушэл-хушэлиээр гансахан тэргэ хэнэ.

Хушэхэниин Аргашхандаа ерээд, арбан тэргээнь хараад, хардаа унаад, арбан тэргээн бала дэбпэшхэнэ. Тиихэлээрэн Аргашханиинь арбан тэргээ галдаад, арбан мэшээк хөө тээгээд, үхэрөө хүллөөд, хоёр үбдэгтөө шүбгэеэ хадхаад, хаани шагаабар доогуур ябана. Хаани долоон басагад гүйгөөд га-сирна. I

– Аргашхан, Аргашхан, юугаа наймалаабш? – гэнэ. Аргашхан хэлэнэ:, I I Ш

– Айл нохойл, үхэриимни бу үргээгты! Үргээбэл, арбан мэшээк) алта торгойм адхашхат, – гэнэ. "а,"эаи-

– Арбан мэшээк алта-торгойш адхаа хадаа рбан мэшээк алта-торгоо хэжэ угэхэбди, – гэжэ ябаад гуйлдэАрмшаим урдаһаа" гүйлдэнэ. Тиихэлээрэн АргашханBttM гэёо абаад, ухэрээ ууса рууяь х "Ш£ К^ЩШЩ сиржо гүйнэ. Аргашхан тэрэ памаанда Щ лта. адхатьхана газарта. "Айл нохойл харыт! АрбанШ "П торгойм хөө уйгааг болгошхоболта".-гэнэ gg* Щ долоон басаган Аргашханда арбан мэшээк | |

""Арбан мэшээк алта-торго(ВШИ ЛИ ерээд, байхадан, Хушэхэи ерээд: "Хайшан цд шээк алта-торго асараабши?" В^на ^ Щ абаад> хаани – Арбан тэргээ галдаад, ароан щ хэн абахаб,

шагаабар доогуур ябааһам. Ароан щ ябаапам. Тиихэдэм арбан мэшээк алта-торго хэн у шш

fe"

хаани басагад гуйжэ гасирээд, "бидэ абахабди, бидэ абахаб-ди" гээд, хеенм абаад, арбан мэшээк алта-торго хэжэ үгөө һэн,

Хушэхэн тэрээниинь дуулаад, гэртээ ошоод, гансахан тэргээ бала дэбһээд, галдаад, нэгэ мэшээк соогоо хээд, ээм дээрээ ургеед, хаани шагаабар доогуур ябана: "Нэгэ мэшээк хөө хэн абахаб, нэгэ мэшээк алта-торго хэн үхэ ааб?" – гэнэ.

Хаанн долоон басагад гуйжэ гасирээд: "Мэшээк хөөнш хэн' абахым, мэшээк алта-торго хэн үхым", – гээд, сосижо, сосижо табина.

Хушэхэн ехэ уурлажа ерэнэ Аргашхандаа. Гүйжэ ороод, Аргашханаа һамгайе алашхана. Аргашхан айжа хорголһоноо гасирээд, үхэрөө хуллөөд үхэһэн эзыеэ тээгээд, хоёр үбдэгтөө шүбгэ хадхаад, хаани хажуугаар ябана. Хаани долоон басагад гүйлдөөд гасирна.

– Аргашхан, Аргашхан, юугаар баршаалаабши? – гэлдэнэ.

– Айл, нохойл! Үхэриим үргээжэ, абхайим алабат!

– Үхэрииш үргээжэ алаахадамнай, долоон басаганһаа һайхынь шэлэжэ абаарайш, – гэнэд.

Тиихэлээрэн Аргашхан хоёр шүбгэёо абаад, үхэрөө ууса руун хадхана. Үхэр орсироод, шошоод гүйшэнэ. Үхэрөө гүй-хэлээр, Аргашхан үхэһэн эзыеэ түльхээд унгаагаатьхаба. "Хари хэлээһэмнээб. даа, танда, – гэнэ, – ^ абхайемни алахат гэжэ, аб-хайемни алашхаба шиидтаа".

Долоон басагад хүүртээ торжо, долоон басагад сооһоон һаихаинь шэлжэ Аргашханда эзы хэжэ үгэбэ. Аргашхан хаани һайхан басагаар һамга хэжэ гэртээ асарба.

Хушэхэн Аргашхандаа ерэбэ. "Хайшан гээд иимэ һайхан эзытэй болообши?" – гэнэ.

– Эзыем алаахамнээш, тэрээнээ тээгээд, хаани хажуугаар: "ухэһэн эзы хэн абахаб, һайхан басагаа хэн үгэхэб?" гээ Һэм, – гэнэ..

Хаани долоон басагад гүйлдэжэ ябаад:

– Үхэһэн эзыеэ үгыщтаа, һайхан басага бидэ үгэхэбди гэлдэнэ. Тиигээд һайхан эзытэй болоод ерээльбидаа, – гэнэ.

Хушэхэн тэрээни дуулаад, гэртээ гүйжэ ороод, өөрьёо эзые сосижо алашхана. "Үхэһэн эзые хэн абахаб, һайхан басагаа хэн ухэ ааб?" – гэнэ.

Хаани ёргоон басагад гүйлдэжэ гасирээд: "Үхэһэн эзыиш хэн абахым, һайхан басагаа хэн үхым!" – гээд, сосижо, сосижо табишхана.

Хушэхэн Аргашхандаа ехэ уурлажа ерээд, Аргашханаа ба-ряад, хээрэ абаадажа ехэ нарһанда хоёр гарһаань баряад, хоёр тээшэнь татаад, үлгэшхөөд озирно.

Аргашхани үлгүүлээд гурба хоноод байхадань, зүүн урай-һаа ехэ хүпеэс (тургуубай) гурбан тэргээр бараа тээжэ ерэбэ. Тэрэ Аргашхани уяатай нарһан дор озироод өөдөө харана. Тиихэдээ Аргашханһаа һурана:

• АЙл нохой, яагаабши, юундэ эндэ үлгэлдээбши?. – Нюргаа гажаһиимаад, хэр эдэгкимааб гэжэ байиальби,—

ГЭНЭ: ^|

– Хэрэбтеэ? – гэнэ тургуубайн.

Хэр яма'рааш мэдэнэбэйб, биш^йха дээрэ болообиб яа-

гааби, ажаглахадамни.

– АЙл нохой, Аргашхан, Аргашхан, бишни ехэ нюурга

эбшэн хүн эльби, намайяа байлгыштаа, – гэнэ.

– Үшөө иижэ байхамнн хадаа, үшөө һайн болохынь,—

гэнэ. Тиихэдэн тургуубай хэлэнэ: щМ

– Намайяа хайрлыштаа, юуш эрээ хадаш, юуш үгэхэльби

даа, – гэнэ. Тиихэдэн:

– Зай, хайрлахиимааб даа, нэгэ үдэр һүни хоёр соо үлэг-каа биб, – гэнэ.

– Зай, зай, – гэжэ тэрэнь шургаба. Аргашханаа гаража тайлаба. Тайлуулжа буугаад, тургуубайяа өврэёо байраһаа дорошог уяба. Тургуубайяа доронь гал табяад, хуһан хүрзэ хээд, хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхзэд, гурбан тээбэри бараа дээрэнь һуугаад, нэгэ морёойн боожол-?жо, хоёр морёойн хүтэлжэ, гурбан тээбэри бараатай боложо, Аргашхан ожирно.

Хүшэхэн гудрээд ерэнэ: "Би шамай нарһанда үлгээһэмнэйб, хайшан гээд иимииматай болоод ознрообши?" ^ гэнэ. Тиихэдэн Аргашханиинь хэлэнэ:

– Шинии галдаһан уняар Тэньертэ гараад, Тэньери хүүд

зөөриһөөн зөөжэ гаргажа үгөө,– гэнэ.

– Мүнөө дууһайдаа? – гэнэ Хүшэхэн.

– Юу хэлээбши, мүнөө дуудха гэжэ!

– Намаяа абаадалаа, намаяа абаадалаа, – гэнэ Хүшэчэн. Дурта дурабьеэр Хүшэхэнээ хүүртэ ороно.

Хүшэхэнээ абаашажа тэрэ иарһандаа уяна. Тэндээ. гараха-дань, тургуубай үнэр танар бээ хуу уйгааг болшоод байна. Тиигээд, Атргашхан гараад, тэрэ нарһандаа уяад ла, дорон гал түлеэд, Хүшэхэнээ галдаад, хуһан хүрзэ хээд хойшон хиидхээд, уляаһан хүрзэ хээд урайкшаи хиидхээд озироо даа гэртээ. Гэртээ озиржо хаани һайхан басагаар эзы хэжэ, гурбан тээбэри эд бараатай боложо; арбан мэшээк алта-торготой боложо, ажа яргаба.

42. ШАДАМАР ШАЛХАГАР ХОЁР

ОҺойн голдо юм гү, али Эдэйн голдо гү. * ' ттт ЬҮ мЭДэе! Тэдэ нютагуудай нэгэндэ Шадамар барлаг Шалхагар баян гэжэ хоёр айлайхи һууһан гэхЭ. Эдэ хоёр айл хоорондоо ехэшье холо бэшэ һуудаг байгаа. Шадамар барлагайхи газаагаа ган гэхэ нохойгуй, газар гэш-хэхэ малгуй юм Һэн ха. Гээшье паа тэрэ хун уран гоё угэтэй, хурдан хурса ухаатай, һүбэлгэн бодолтой, хухюу зантай, шии-раг задарюун бэетэй байһан гэхэ. Тиихэдэ Шалхагар баян гээшэнь тоогуй олон малтай, тоог дуурэн таряатай аад, абаха эдихын хойноһоо хомхой 'хобдог, али бухы юумэндэ атаар-хуу хэнтэг, зузаан мяхатай, зоболго бэетэй хун байгаа тэл-сэхэ.

Нэгэтэ Шадамар барлаг Шалхагар баянайда орошобо. Хоймортоо забилжа һуугаад, табагаар дүүрэн тарган. мяха табюулһан баян хүлһэ һалһан болотороо мяхаяа хүлхэн, жаб-жаараа тоһо өөхэ бушхуулан байба. Шадамар барлагые хара-

һаар:

– Ээ, тоймог, хаанаһаа ерэбэбши. Шамайе ехэ мэхэшэ хүн гэжэ дуулааб. Намайе мэхэлжэ шадаа һааш, тэошээр дүүрэн мяха шанажа эдюулхэб, – гэбэ. йШШ

– Зүб лэ даа, мэхэтэйл байхаб. Танай хэлээшые зубшее-иэб, – гээд дохихо зуураа, – харин мэхэеэ гэртээ мартаад яба-наб. Абаад ерэхыемни морйёо хайралыт, – гэлэи.

– Яаха һэм, ошоод ерэ. иНяҺан Шадамар ПТялуягяп Ляянай хуодан жороо мори унапан щш шалхагар оаянаи ЩЩН Ш| МОрёор ошоо хадаа,

барлаг хаба соонь ЦНдабаагаар УДахагүй ерэхэ байха гээд баян хүлеэнэ ЩШ ш

– Уһа уруу хаяһан шулуун шэнги ошонгоо ошолдоо. нэгэ, хоер, гурбан "^ногхүлеэбдҮгыл гээ^^үгы эм99Ллүүлжэ унаад.

Гайхашаагаа барапан оаян шщ

233

Шадамар барлагайда ошобо. Орон гэһээнь урдаа обоо собое* мяха уурал һаарал һабһатар табяад, барлаг дуугархашье су-аоөгуй эдижэ һууба.

– Иихэдээ яаһан шолмобши. Юундэ тонилонгоо тонил-шообши, морям яаһам? – гэжэ ами арпан да а бүтэһэн баян абяа гаража ядан хашхарба.

– Намайе мэхэлэ гээ пэмнайт. Мэхэлээлби 'даа. Моринт-най уусэ болоо. Мяхыень эдижэ һуунаб, – гэбэ.

– Муухай хооһон, хобдог хубхай яидан. Тэрээнлээ дээрэ"; шамда юун байха пэм, – гэжэ Шалхагар баян сухал дундаа газаа гуйжэ гараад, барлагай гэртэ гал аһаагаад ябашаба.

Галдуулпан гэрэй һуурида ганса унэһэнһээ ондоо юушье-гуй. Шадамар барлаг дүрэһэц гэрэйнгээ үнэһэ суглуулжа, гулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошобо ха.

Хартагай хаанай хэрэмэй гаэаагуур ту лам үргэлһэн хунэй ябажа ябахые хараһан хаанай басагад ордонһоо гүйлдэжэ гараад, Шадамар барлагые тойрошобо.

– Гулам соотнай юун бэ? Харуулыт, – гэлдээд һалана һан> данагуй.

– Хараад яахатнайб. Энээн соотнай эшэгы гэр ни юумэл. ~ Тулам соо эшэгы гэр хайшан гээд багтаха юм? – Хаанай гайхалдзһан басагад харуулхые бүри ехээр гуйба.

– Иара бороо, хүйтэн халуунһаа бэеэ халхалха – һанаха-байха ганса гэрни юм. Хэрбээ таанад шэнги пара, наран шэнги пайхан дангинарта харуулаа паам, гэрни үнэһэн болошохол.

һара, наран шэнги һайханаа мэдэхые хусэпэн хаанай басагад хамсы шуурэн:

– Заалһаа харуула. Гэрэйш унэпэн болоо паань, абамнай шэнэ гэр шамда табюулжа угэхэ, – гэлдэбэ.

Туламай амһар тайлан сасуунь хаанай басагад урдилдэн байжа харабад. Тулам соо унэлэнлээ ондоо юушьегуй.

– Бидэнэр үиэхөөрөө һайхан дангинар байгаа, байнабди, – гэлдэһэн басагад хаан аба да а хандажа, Шадамар барлагта шэнэ гэр табюулжа үгүүлбэ гэхэ.

Гэргүй болоһон барлаг юугээ хэжэ байна ааб гэжэ Шалхагар баянай эрьежэ ерэхэдэ, Шадамар барлаг шэб шэнЪхэн сагаан гэртэ орошоод үрхөөрнь уулэ тулама утаан пуунаг-тажа байна ха. Ороходонь Шадамар барлаг бандаб дээрээ дабшалаад, бапал мяха эдижэ пуугаа пэн. Шалхагар баян гайхаһандаа амаа ангайгаад уудэндэ зогсошобо.

– Гэрым галдажа, намда һайн юумэ хээш даа. Үнэһынь суглуулжа, Хартагай хаанайда ошожо, хамуурһан бужуурлан малынь үнэһөөр угаажа эдэгээгээб. Үбшэн малынь үшөө олон. Энэ гэрээ галдаад бапа дахин ошохо болоо хаб. Тиигээ haa бури ехэ, бури гоё гэртэй болохо байнаб, – гээд миһэлзэбэ.

Шалхагар баян шамдан гаража, гэр тээшээ тургэхэн гуйл-гөө. Нэгэ гэрээ галдаад үнэһыень тулам соо хээд, Хартагай хаанайда ошожо:

– Хаан баабай! Малтнай тахалтаа гэжэ дуулаад, аргалха,

тупалхаяа ерэбэ гээшэлби, – гэбэ ха. Хартагай хаан ехээр су-

халдажа:

– Толгойгүй той мог! Мал айм үбшэи тахалда дайралдахые

зүгнөо гүш. Энэ муу ёротодо хуули үзүүлэгты, – гээд сагдаа-нартаа зах'ирба.

Шалхагар баян арай шамай амитай голтой юумэ тэргээ ерэбэ. Хойто үдэрынь Шалхагар баян хоёр барлагаа дахуулаад, Шадамар барлагые барижа, гар, хүлынь хүлюулээд, тулам соо хүүлээд:

– Зай, иихэдээ гартам ороош, һабарһаам мултархаа бо-лёог… Шамайе галдахам, – гэнэ.

– Зүб даа, баян баабай, – гэжэ тулам сооһоо. дуугарба. – Бнш онготой хүн гээшэб. Гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаа-аиаад, арса жодоо тулнжэ галдаарай, – гээ.

Шадамар барлагые гурбан харгын бэлшэр дээрэ абаашажа, туламтай барлагые үндэр шэнэһэндэ үлгөө һэн. Барлагууд-тэйгаа хамта арса жодоо бэдэржэ, холын тайгын гүн руу арилба.

Шуһан зээрдэ моритой, шунха мүнгэн эмээлтэй, үрөөһэн нюдэтэй хүн харгыгаар ябажа ябатараа, модондо үлгөөтэй туламтай юумэ харажархиба ха. "Ямар амитан туламаа эндэ * – үлгөө юм", – гэжэ дуугарба.

– Нюдөө аргалуулжа һуунаб. Дайнда ябатараа хоёр ню-дэгүй болоод, эндэ һууһаар гурба хонобоб. Нэгэ нюдэндэм хараа ороо. Үшөө гурбан хоног хэбтээ һаа, нүгөө нюдэм хара-лаг болохо, – гэжэ Шадамар барлаг дуугарба..

– Тингээ haa, ши гурбан хоног соо амара. Орондоо намайе оруула, – гэжэ үрөөһэн нюдэтэ гуйба.

– Аргам үгы. Үрөөһэн нюдөөр юу харахабши. Харюулжа;ял5апан малаа алдажархёо һаа яахабшн, – гэжэ Шадамар барлаг нэгэ нюдөө аняад, нүгөөдөөрөө хараад хэлэбэ.

– Хүбүүн, хүбүүн! Ши малшан, би хаан. Хэмнай нюдэтэй "ябаa haa дээрэ гэжэ һананаш. Би шамда унажа ябапан морёо, үмдэжэ ябаһан хубсаһаяа үгэһүү. Намаяал эндээ һуулга, – гэбэ хаш. Арсажа байһан шэнги болоод, Шадамар барлаг мо-донһоо буулгуулжа, туламһаа гаргуулаад, хаанине хүлижэ, тулам руу хэжэ, модондо шагтагалжархёод, хубсаһыень үмдэ-*бэ, морииень унаба. "Баяртай" гЭжэ хэлээд, гэртээ харишоо.

Арса, жодоо асаруулһан Шалхагар баян шэнэһэнэй узуур-та түүдэг табиба ха. "Яагаабта, болиит. Би хаан хүн гээшэлби", – гэжэ тулам соо хашхарба.

– Үхэ саашаа, шамда мэхэлүүлһэм хүрөө,—тээд Шалха-тар баян барлагуудтайгаа арилшоо.

Одоош Шадамар барлагһаа үһөөгөө абааб. Энээнһээ хойшо. тэрэнэй мэхэдэ орохоёо болёоб гэһэн баян барлагай гэр асар-хаяа хоёр тэмээгээр тэдэнэй руу ошоо һэн гэхэ.

Шадамар барлагай газаа ошон гэхэдэнь, сэргэдэнь хадамал табло хазааргай, хажа мүнгэн эмээлтэй, шуһа улаац эээрд" моряк уиатай бай лай.

Гайхаһаар гэртэяь орожо ерэхэдэнь, Шадамар барлаг хам-6.1 торгом хубсаһа умдөвд, ташаалдажа һуугаа һэн ха. Баян n I угэеэ оложо ядан, уүдэндэиь байжа байжа:

– гурбан хартыш бэлшэр дээрэ шамайе шатаага*а пэмнайб. Нихэдэ" юугээ хаража байнабиб, – гэбэ.

– Арса жодоогой аднс ехэ. Тэрэнэй хусэндэ тэнгэридэ дэг-дэм. ошон гэЬээм ехын найр и ладан боложо байбал даа. Сэгээн Сэбдэг тэнгэриин Сэсэн гоохон басаганнинь убгэмнф-боло пал. холонхой гарымни барин гэхэдээ холодошоо. "Доодо тубидэтнай холоогүй зеелэн гартай хүн бии гү гээ һэн". 'Тиихэдэнь танннгаал заажа үгөөб. һайн моря угэжэ, гоёор хубса-луулаад, наашам эльгээбэл. Ошохол болоо гээшэт, – гэбэ.

Шадамар барлаг Шалхагар баянаа шатаажа, огторгойдо. тургөвгөед, орон нютагтаа амар жаргал тогтоогоо һэн ха.

43. АРНАЙ

Арнай ябана. Алаг моритэй, алган шар-гатай, алтан малгайтай, алтан дүгээтэй. Алаг мориндоо пуугаад, дуулжа ябна: «Алаг моритэйб, алтан шаргатайб, алтан малгайтайб, алтан дугээтэйб», – гээд. Тиижэ ябсаран нэгэ хун ушараад:

– Хэмши? – гэнэ.

– Нэрэеэ марташхээльби, – гэнэ. – Нэрымни хэлыш, алтан шаргаа ухэб, – гэжэ.

– Арнайш, – гээд, шаргайн абаад ябашана. Дугыгоо, морёо баряад ябжа ябна. Дахяад ушарна.

– Нэр'эш хэм? – гэнэ хун.

– Нэрэеэ марташхээльби! Нэрэйм хэлыш! – гэнэ.

– Арнайш! – гээд, алаг морииен абаад арилшана. Бала нэгэ хун ушарна:

– Хэмши? – гэнэ.

– Марташхээб нэрэеэ. Нэрэйм хэлыш! – гэнэ.

– Арнайш! – гээд, алтан душен абаад арилшана. Послед* ни алтан малгайтай ябжа ябна.

– Нэрэш хэм? – гээд дахяад хун ушараад һурна,

– Марташхээб нэрэеэ, – гэнэ. – Нэрэймни хэлыш! Алтан малгайяа ухэб! – гэнэ.

Алтан малгайин абаад арлишана. Юушье убэй болоод ябжа ябана. Нэгэ добуун дээрэ хубхай дала олоод убэртөө хэнэ. Нэгэ хүүнэйдэ хонохоёо орно. ~ Хонуулыт, – гэжэ.

– Хоныштаа!

– Мяхандатнай мяха хэхэдэ баабэй? – гэнэ. Мяханиин бусалжайна тогоои соо.

– Баабэй л даа! – гэнэ.

– Мяхантнай мяхаймни эдехэ бэй? – гэнэ.

– Мяхан мяхаа эдихымаал? Мяхан мяхаа эдеэ хадан, хара