Текст книги "Бурятские народные сказки. Бытовые"

Автор книги: авторов Коллектив

сообщить о нарушении

Текущая страница: 19 (всего у книги 33 страниц)

СЛОВАРЬ НЕПЕРЕВЕДЕННЫХ СЛОВ

Абгай – почтительное обращение к старшим

айраг – кислое квашеное молоко

амбань – сановник

арьбан – жир в брюшной полости лошади

архи – молочная водка, вообще водка

баабай – отец

баатар – богатырь, герой

банди – ученик у лам, дамский послушник

богдо – святейший, верховный

боохолдой – черт

бурхан – бог

бухэ – силач

гуран – самец косули

гутал – унты

гэлэн – гэлюн, одна из монашеских степеней у ламаистов

дангина – красавица

дарга – начальник

дэгэл – пальто

лама – буддийский монах

ноён – феодальный князь, господин

орхимжо – широкая полоса красной материн, перекидывающаяся через левое плечо у лам

суглаан – собрание

сэгээн сэбдэг тэнгэри – небожитель, божество

сэсэн – умный, мудрый

тайшаа – тайша, глава степной думы у бурят в царской России

тамхи(н) – табак

тараг – простокваша

төөлэй – сваренная баранья голова, которую подносят самому почетному гостю

тушэмэл – сановник, чиновник

тэнгэри – небо

тэнэг – глупый

хаан – хан

хадак – сложенное вдвое шелковое полотнище, подносившееся в виде приветственного дара почетным гостям

хатабай – жена, супруга

хатан – ханша

хита – брюшина

хурал – ламское богослужение

хурмаста тэнгэри – небожитель, божество

хулэг – аргамак

хурэнгэ – молочный напиток

удаган – шаманка

шолмос – черт, дьявол

УКАЗАТЕЛЬ ИМЕН

Аарне А. финский фольклорист 430, 431, 432, 433, 444, 437, 438, 439, 440, 442

Абидуев А. Б. сказитель 434

Алсыев М. А. сказитель 441

Амуров Ц. сказитель 435

Андреев Н. П. фольклорист 430, 431, 432, 433, 434, 436, 437. 438, 439, 440, 442

Аюшеев С. Э. сказитель 437, 438

Бабушкин С. М. собиратель 441

Баданов X. сказитель 432

Бадмаев Д. сказитель 433, 438

Бадмажапов Д. сказитель 436

Бадмын Будажаб сказитель 441

Базарова Д. собирательница 442

Балдаев С. П. фольклорист 5, 431, 438, 442, 430

Болдаков С. Б. сказитель 441

Бальбуров А. А. писатель 436, 440

Бальчинов Б. X. собиратель 439

Банзаракцаев П. Д. собиратель 437, 439, 440, 441

Баранникова Е. В. фольклорист 2, 3, 4, 5, 430, 431, 432, 433, 434, 435, 436, 437, 438. 439, 440, 441, 442

Бардаханова С. С. фольклорист 4, 5, 430, 431, 432, 434, 436, 437. 438, 439, 441, 442

Батоцыренов Ц, сказитель 442

Бестужев И. А. декабрист 430. 438

Богданова А. Р. географ 438

Болдонова Г. М, собирательница 440

Болотов Л. М. сказитель 433

Болотов Т. П. сказитель 434. 438

Болхоев Б. Б. сказитель 438

Болхоева М. Б. сказительница 438

Борхонова Л. П. собирательница 431, 437

Бурчина Д. А. фольклорист 434, 437, 441, 442

Габеева 3. И. собирательница 435

Гендунов Б. сказитель 442

Гунгаров В. Ш. фольклорист 4, 5. 431, 432, 433. 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442

Гунсынов Ш. сказитель 433, 440

Гэсэгжапова Г. собирательница 433

Дамбуева Н. сказительница 442

Дампилон Д. Д. филолог 432. 433, 438, 449

Дарханай Ш. сказитель 441

Доржиев Д. сказитель 439

Доржеев К. М. сказитель 441

Дугаров Б. сказитель 434

Дугар-Нимаеев Ц.-А. литературовед 438, 441

Евреев Ц. П. сказитель 435

Енхобоо Аргааһан сказитель 433

Жамбалов Б.-С. Л. сказитель 441

Жамцарано Ц. Ж. монголовед 439

Жапова Д. сказительница 431

Жетухаев Б. Е. сказитель 440

Иванова А. И. сказительница 436

Иванова О. В. собирательница 433, 434, 441

Ишиев Ч. сказитель 441

Логинов О. Л. сказитель 431

Ломбоев Д. Ж. сказитель 442

Луговской И. поэт 436, 430

Мадасон И. Н. собиратель 431, 434, 438

Маслов В. Г. сказитель 433

Мунконов В. Ж. собиратель 434

Мунконов Д. А. сказитель 434

Мункуев М. собиратель 442

Мухуев С. И. сказитель 442

Мухуев С. X. сказитель 432

Нагаслаев О. О. сказитель 431

Надмитов Д. Р. сказитель 436

Намсараев Н. Д. сказитель 441

Николаев Б. П. сказитель 438

Нимаев Ч. сказитель 437, 439, 440, 441

Ниндаков Галан сказитель 442

Онгорхоев А. Д. сказитель 431

Очиров Ц. сказитель 438

Петров П. сказитель 431

Петров С. Ш. сказитель 437, 439

Рассадин В. И. языковед 432

Руднев А. Д. монголовед 5. 430, 442

Сонопов Д. Ж. сказитель 432

Тагарова Д. Т. сказительница 431

Тажитов Д. А. сказитель 435

Танхаев Б. Д. сказитель 440

Тороев А. А. сказитель 432, 433, 438, 436, 437, 441

Тушемилов П. М. сказитель 431

Ходаханэ К. А. собиратель 438

Халтуев Н. сказитель 441

Халудорова С. С. сказигельница 437

Хамаганое В. Ж. собиратель 431

Хангалов М. Н. этнограф 430

Хаптаев П. Т. историк 430

Хишиктуев Л. сказитель 439

Хомонов М. Л. фольклорист 432, 436, 437, 441

Цыбекдашиева собирательница 441

Цыдендамбаев Ц. сказитель 433

Цыденов Б. С. сказитель 432, 439

Цыденова Д. Д. собирательница 433, 441

Цыренов Б. Ц. преподаватель 434

Цыренова И. Б. филолог 434

Шадаев А. И. писатель 430, 431, 432, 433, 434. 435, 436, 437, 438, 439, 440, 441, 442

Шадаев Ш. сказитель 436

Шаракшанов Д. Н. сказитель 432, 439, 442

Шобошонов Ш. сказитель 432

Шойдоров Д. сказитель 433

Щербакова А. У. сказительница 434, 437

Элиасов Л. Е. фольклорист 430, 436, 442

БУРЯАД АРАДАЙ ОНТОХОНУУД: АЖАБАЙДАЛ ТУХАЙ ОНТОХОНУУД[5] 5
  Эти же сказки на бурятском.


[Закрыть]

Осторожно! Дальнейший текст не вычитан. Вообще.

Е. В. Баранниковагай юрэнхы редакцяар хэблэгдэбэ

БУРЯАДАЙ НОМОЙ ХЭБЛЭЛ УЛААН-ҮДЭ 1981

1. УЕНЭЭХЭА ЩШ VEHСЭСЭН АБХАЙ

Урданай үни үнгэрһэн сагта Үенээхэн үбгэн Үен сэсэн басагатайгаа һууна. Бод орогшо гүүтэй аад, хүллэхэ тэргэгүй байгаа. Нэгэтэ түлеэндэ гараха гээд, унагалха болоһон бод борогшо гүүгээ хүтлөөд Баадха баянда ошожо тэргынь эрэбэ. Баадха баян: – тэргээ үгэхэ аргамни үгы, тэрэмни унагалха болоһон юм, – гэнэ.

– Унагалаа хадань, унагайшни асараад үгүүжэм, – гээд, Баадха баян наадажа хэлэжэ пууна гээд, тэргыень хүллсюд тү-леэидэ гараба.

Ой соо түлеэ отолжо байхадань гүүниинь унагалба. Унагаа түншээгээд, гэртээ ерэбэ. Баян Баадхында тэргынь абааша үхэдэнь, тэрэнь унагыень тэргэкһээм гараа гээд буляашхнба. Унагаа гэршэ мэршэшьегүй буляагдгад, Шаажа номин хаак-да ошожо за аба.

Шаажа номин хаан: «Үглөедэр Баадха баянаа асараад ерэхэш», – гээд захирба.

Үглөөдэрынь ерэжэ, Баадха баян Шаажа номин хаанай үүдэнэй баруун эрхиндэнь, Үенээхэн үбгэн зүүн эрхнндэнь байна.

Шаажа номин хаан шэрүүн шарай шарайлжа, Баадха баянһаа:

– Тэргэшни хэзээ унагалааб? – гэжэ пураба.

– Үсхэлдэр.

– Шинии гүүншни хэзээ унагалааб?

– Үсхэлдэр, ойдо түлеэ сабшажа баихадамнн.

– Зэ, шагнагты! Дэлхэй дээрэ эгээл хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Знэ гурбан таабариие маргааша ойлг^лщ

һва хүнтиёЛ унагаа абаха, – гэжэ Шаажа номин хаан за|хирба, *

Үенээхэн үбгэн Баадха баян хоёр гэр гэртээ хариба. Баадха баян бая ноёшуулаа суглуулаад: «Би хаан баабайнхиһаа ерэбэб. Хаан баабай намда гурбан таабари тааха гэжэ үгөм

Эгээн хурса юум? Номогон юум? Тарган юум? Та haйдууд, намда хэлэжэ угыт». Тэдэнь хэлэнэ: «Хай, шинни мүнгэлүүл-һэн тонгор хотигоһоо хурса юумэ угы ха. Номогон юум? Хада: номогон гэхэдэ хамхарна, уһан номогон гэхэдэ үерлэнэ. Тайга номогон гэхэдэ шууяна, ташага улаан нарһан орбонгоороо ур-, балдам унана. Хай, шинни ехэ хүбуүнһээ номогон Хүн үгы ха. Л Тарган юум? – Оложо таажа ядаад, – хай, шинни сагаан че-хоонско гахайһаа тарган юумэ олдохогүй ха», – гэлсэнэ. Баад-ха баян ехэ хухижэ, бая ноёшуулаа хундэлжэ байхадаа: «АЙ| шудха, гэр сооһоон оложо орхихаад, айжа ябаа хаямби», – щ гэнэ. й

Үенээхэн үбгэн гэртээ орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн басага-нннн:

– Баабай, юундэ орлёобши? Унагаа абташхоО гүш? – гэжэ

һурахадань:

Унагаа абаагүйб. Тиигээд Шаажа номин хаан гурбаи таабари хэлэжэ угөө. Дэлхэйдэ юун хурсаб? Юун таргам? Юун номогом? – гэжэ.

– Эдеэлээд, унта! 'Ямар юумын панаан болообта, – гээд, эсэгэез унтуулба.

Үглөэниинь баабайгаа бодхоод, эдеэллээд: Зай, ошо, – гэ-бэ – Юун хурсаб? гэхэдэнь, хаанай хуули хурса гээрэй. Юун номогом? гэхэдэнь, унтахада нойр номогон гээрэй. Юун таргам гэхэдэнь, эдихэдэ үргэн дэлхэйн ногоон тарган гээрэй, – гэбэ. Үеиээхэн үбэгэн ошобо. Баадха баян уртажа ошоод, ба-руун эрхиндэнь энеэбхилжэ байна. Үенээхэн үбгэнзүүн эрхин-дэнь орбойходожо зогсобо.

Хаан Баадха баянһаа: Зэ, таабариин тайлбари хэлэ, – гэнэ.

– Таабариинтнай тайлбарииень олооб. Өөрынгөө гэр соо-һоо олооб. Хурса юум? гэһэнтнай – минии мүнгэлүүлһэн тон-гор хотиго хурса. Номогон юум? гэһэнтнай – минии ехэ хү-буун номогон, түүнһээ номогон юумэ угы, Тарган юум? гэһэнт-най, минии сагаан чехоокско гахай тарган, тэрээнһээ тарган юумэ угы, – гэбэ.

Үенээхэн үбгэнһөө:

– Зэ, ши юун гэжэ таабаш? – гэхэдэнь, Үенээхэн үбгэн:

– Хаба соохоноо Үен сэсэн басагатайгаа иижэ таабабди: Хурса юум? – Хаанай хуулиһаа хурса юумэ үгы. Номогон юум? – Унтахада нойр номогон. Тарган юум? – Эдихэдэ үргэи дэлхэйн ногоон тарган, ТэрээиЬээ тарган юумэ угы, – гэбэ.

Шаажа номин хаан:

– Зуб! – гэбэ.

Баадха баянда:

– Шинни тэргэннишни булуу унагалаа гү> Үгытэй хүя

шортоо муу ябахагүй юм, баян хүн булюута булхайлжа ябаха-

гүй юм, – гээд Баадха баинние хара гэртэ хаашхаба.

– Зэ, Үенээхэн үбгэн! Маргааша үнэһэн аргамжа томоод,

манайда ерээрэй, – гэбэ.

Үенээхэн үбгэн гэртээ орлн орлиһоор ерэбэ. Үен сэсэн баса-га ни инь:

– Баабай юундэ орлёобши? Таабарииень буруу таагааб-

дин?

–. Үгы. Таабариин тайлба риие зүб гээ. Баадха баяниие буруу таагааш, буруу унагыень абааш гээд, хара гэртэ хааш-хёо. Намайе үглөө үнэһэн аргамжа томоод, тэрээнээ шэрэад

ерэхэш, – гээ.

– Баабай, ямар юумын һанаан болобош. Эдеэлээд, амар-жа унта, – гэбэ.

Үен сэсэн абхай һүни coo солоомо унтангүй томобо. Хаа-найда хурэхэ багтай болоходонь, баабайгаа бодхожо эдеэллээд: Солоомон аргамжаяа шэрээд хаанайда ошо, – гэнэ. Хаа-нанда хурэхэ барагтань, аргамжынь үзүүр галдана. Тэрэиь дүрэ дүрэһөөр баабайнь гарта хүрэбэ. Тиигээд, Үенээхэн үбгэн:

– Хаан баабай! Аргамжаяа аба, – гэнэ. Хаан гаража ерээд, мүнгэн һорьбоороон дайраад үгэнэ. Үнэһэн аргамжа бу-тараад байна.

– Зэ, үнэһэн аргамжа томоод, асаржа шадааш. Маргааша дахин ерэхэш. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд бай-хаш, – гэбэ.

Үенээхэн үбгэн орлн орлиһоор гэртээ ерэбэ. '.– Баабай, юундэ орлёобши?

– Ехэл айдуутай юумэ хэлэбэ, хаан баабай гээшэмнай.

Унаганһаашье һалахаһаан доротоод байнаб.

– Юун гэбэб?

– Маргааша ерэхэш гээ. Харгыгаар ерэхэгүйш, харгыгүй газараар ерэхэгүйш, ябагаар ерэхэгүйш, морёор ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Үдэрш ерэхэгүйш, һүниш ерэхэгүйш, теэд ерэхэш. Ерээд, газаамниш байхагүйш, гэртэмниш байхагүйш, теэд ерээд байхаш, – гээ.

– Ямар юумын һанаан болобош. Эдеэл, амар, унта, һүниин дунда баабайгаа һэрээжэ бодхооно.

– Тэхэ унуулаад, харгын далан дээгүүр ябахаш. Үглвөнн бүрүүлээр гэртэн ороод, боһого дээрэн гэшхээд, ерээб гээрэй, – гээд табиба.

Үенээхэн үбгэн тэхэеэ унаад, хаанайда хүрээд, боһого дээ-

рэнь байгаад, ерээб гэжэ хухирбэ.

– Юугаар ерээбши?

танаида эээт

Тэхэеэ унаад, харгын далан дээгүүр ерээб.

Хэды хэр болооб?

– Нара нарсаадүй, үүр хираалжа байна.

– Хаана байнаш?

– Үүдэнэй боһого дээрэ байнам.

– Зэ, һайн! Тиигээд, гэртээ хари. Маргааша би ошохоб. Үен сэсэн абхайяа үхэрээ ii а а га ад, эльгэн тараг гүр байха гэжэ хэлээрэй, – гээд Үенээхэн үбгые харюулба.

Харижа ябахадаа: Үхэрһээ һүн гараха юм аал? – гэжэ гай-лажа, орлижо ябана. Гэртээ хүрээд, ушараа орлйжо, уйлажа һуугаад хэлэнэ.

Баабай, түбһэн юумэдэ һанаашэрхажа, орлижо яб'ахаш Эдеэлээд унта, – гэбэ.

Хойто үглөөниинь хаан ухарга морёор ерэбэ. Үен сэсэн абй хай харгын тооһо хараһаар, газаашаа гүйжэ гараад, солоогүй зунгааһа түүжэ байна. Хаан тэргэнһээн буугаад, эли харагша болоод, түлеэнэй хажууда ошоод, зунгааһа түүжэ һууһан баса^ ганһаа:

Ямар мэндээтэйгээр зунгааһа түүгээбши? – гэжэ һу-

раба.

Баабаймни шүлэ эдеэ. – Бэһэтэй хүн шүлэ эдихэемаал?

Үхэрһээ һүн гараха юумэ аал? – гэхэдэнь, хаан дуугай болоод, гэртэнь оробо. Үенээхэн үбгэн хэбтэнэ.

– Боһыш. Худа оролсоеыл, – гэнэ. Тиигээд энэ тэрые хэл-сэнэ. – Гурбан хоногоор болзор гаргажа, басага манайда хү-рэсэ хүргэжэ ошыт.

Үенээхэн үбгэн гурба хоноһон хойно Үен сэсэн абхайгаа абаашшаа ошобо. Тиигээд Шаажа номин хаанайда долоо хо-носо домог зугаа, найма хоног соо найр зугаа, юһэн хоног соо ехэ зугаа хэжэ, арбадахи хоногтоо арай гэжэ тараба. Үенээ-хэн убгэн үе наһандаа иижэ зугаалаагүйе зугаалжа гэртээ хариба.

Нэгэтэ Шаажа номин хаан бодожо Харжа Минаа хүбүүгээ: «Моридоо эмээллэжэ агнахаа гарая», – гэбэ. Тиигээд хоюулаа моридоО унажа, номо һаадагаа ахажа гараба.

Нэгэ хэды ябаад: «Хүбүүн, хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ лаа, – гэнэ. Харжа Минаа хүбүүн моринһоон буугаад, мориноо һүүл хүдэлгэнэ. Тиихэдэнь: „Шудхажа хүбүүн боло! Мо-риной һүул худэлгэхэдөө иижэ хүдэлгэхэ юумэ аал?“ – гээд хүбүүгээ налина. Тиигээд, агнангүй гэртээ тэхэрижэ ерэбэ.

Шаажа номин хаан, бэрэеэ шага а бар доро 'ошоод, щагиа->

на.

– Яагаа нюдэнши нольбоһотойб? – гэжэ Үен сэсэн абхай

Харжа Минаа үбгэнһеөн һурана.

– Баабаймни наляа.

– Юундэ наляаб?

– Мориноо һүүл хүдэлгэ гэхэдэн, моринһоок буугаад, мориноо һуүл хүдэлгэхэдэм, моримой һүүл иижэ хүдэлгэхэ юумэ

аал гээд наляа л даа.

– һэ, багаар наляал. Морнной һүүл тиижэ хүдэлгэхэ юумэ

аал? Би байгаа һаан, бодохоёо болисош налиха һэм. Мориноо

һүүл хүдэлгэ гэхэдэнь, морёо хатаргахадаш һүүлын хүдэлхэ һэмнай, – гэнэ. Хаан шагнаад, гэртээ оробо.

Хойто үглөөниин эсэгэнь: „Хүбүүн агная, моридоо эмээл-лэ“, – гэбэ. Тиигээд агнахаа гарана. Нэгэ хэды ябаад, Шаажа номин хаан: „Хүбүүн, мориноо һүүл хүдэлгэ“, – гэбэ. Хүбүүн морёо хатаргаба. Эсэгэн хүсэжэ ошоод: „Хүбүүн, түгэсэг дээрэ гал түлн“, – гэбэ. Хүбүүн моринһоо буугаад, түгэсэг дээрэ гал түлижэ оробо. Эсэгэнь баһа хүбүүгээ түгэсэг дээрэ гал иижэ түлихэ юумэ аал гэжэ налижа налижа гэртээ тэхэржэ ерэбэ. Харжа Минаа гэртээ ороходонь, Үен сэсэн хатаниин:

– Баһа юундэ орлибош? – гэнэ.

– Баабаймни наляа.

– Баһа ямар зэмэ хэбэш?

– Түгэсэг дээрэ гал түли гэхэдэнь, моринһоон буугаад, тү-гэсэг дээрэ гал носоожо байхадам, түгэсэг дээрэ гал иижэ тү-лихэ юумэ аал гээд наляа, – гэбэ.

– Ухэжэ убгэмни боло даа. Би ябаа лаан, бодохоёо боли* сошни налиха һэм. Баабайшни ялаагүй, мууса наляа. Үбэр-һөөн дааһа хүдэһөө гаргажа, тамхи аһааха гээ хаям. Тамхяа гаргаад, татаа хадашни, налихагүй байгаа, – гэнэ.

Шаажа номин хаан гэртээ орожо, Гэрэл гоохон хатандаа: Бп өөһэрөөншье сэсэм, бэрэмнайшье сэсэн. Шаажагай сэсэн хаанда ошожо сэсэ буляалдахамни, – гэнэ.

Шаажагай сэсэн хаан ехэ сэсэн, ехэ хатуу хуулитай юм. Ошоошон олон, тэхэрээшэн үгы юм гэжэ дуулагша һэм, – гээд Гэрэл гоохон хатаниинь хэлэнэ.

Шаажа номин хаан нуу туугүй намһаа сэсэн сэлдэр хаан байха аал? гэжэ түхөө түхөөржэ ябаба. Гурба хоножо хүрэбэ. Гурба һарада зугаална, ходо дутад гээд лэ байна. Гурбадахи хүүртээ тороод лэ байна. Дүрбэн ha pa болоод байхадаа, Шаажагай сэсэн хаан: энээхэн хабатай аад лэ, юундэ ерээбши гээд, Шаажа номин хаагаа тэргэнэй мөөрэй голһоо хүлеэд, унаад һууна. Унаа болоод хэбтэхэдээ:

– Зэ, Шаажагай сэсэн хаан, намай торгообош.!? Шамда алуулха болоод байнам. Хойто зондоо нэгэ хүүр үгэхэ һанаа-тайб.

– Юу хэлэхымш, хэлыштаа.

– Шаажа номин хаантнай, Шаажагай сэсэн хаае торгоо-гоо. Арбан салдат арадань, хорин салдат хойнонь хараад байна. Боро торгон подуушка дээрэ, ногоон торгон олбог дээрэ, хүхэ торгон хүнжэлөөр хушаад хэбтэнэ гэхэ. Урдаһаа ерэһэи уһа хойшонь хаяжа, 'хойноһоо ерэһэн уһа урайгшан хаяжа ерэхэ гэхэ. Гэртэхи гурбан зуун хонидой зуун табииеиь хан-шалаад, зуун табин хонииень хайшалаагүй асарха. Хоннд соом

I яямлэһэн хоёр борлон ими юм. Нэгэ борохон хоыёо байра] дэзрээ алаха, нүгөөдынь газараа тэгнэжэ ябахадаа алаха гээрэй. Гэртээ үрөеһэн дойлогор үнеэн бни, үрөөһэн нюдэ похож азарга бни юм. Тэдэмнн юу ойлгохо һэм. Алтай барюултай хай-; ша бни юм, ара и тэрэмнн ойлгожо болохо. Ойлгоо хадаа хопн-доо туугаад ерэхэ.

Хэлэһэн хүүрынь хоёр элшэдтэ ойлгуулжа хэлээд, тэрэ эл* шэдээ Шаажа номин хаанай гэртэхиндэ эльгээбэ. Хоёр элшэд гэртэнь хүрээд, захяаень дууһан хэлэбэ. Гэрэл гоохон хатан Харжа Минаа хоёр уһа хаяжа, хони-. доо хайшалжа оробо. за пса барлагуудынь ямар хоёр борлон бариха бэлэй гэлдэн байна. Энэ үедэнь Үен сэсэн абхай ҮенэЯ хэв баабайгаа эрьежэ ошоһоноо ерэбэ. Хадам эхэ Харжа Мм-] наа хоёроо хараад гайхажа, юун болооб гэжэ пураба. Тэрэ. хоёрын энэ тэрэ сохижо эсэгынгээ захяае хэлэбэ. Бэрэнь хоёр, элшэдые урижа асараад, хүндэлжэ байгаад, ерэһэн удхыень^ дууһан һуража абаба. Тниһэн бэеэрээ хадам эхэ Харжа Минаа хоёроо дуудажа асараад хэлэбэ:

– Баабаймнай тороо хаям. Үрөөһэн эбэр дойлогор үнеэн, үрөөһэн нюдэ һохор азарга гэжэ та хоёроо хэлээ хаям. Алтай барюултай хайша гэжэ намай хэлээ. Тэргэнэй мөөртэ хүлёэ-тэй хэбтэнэ. Арба, хорин салдат гэһэниинь мөөрэй хуйһэн, Боро торгон подуушка, ногоон торгон олбог гэһэицинь хагданЬ ногоон/ хүхэ торгон хүнжэл гээшэнь огторгой үүлэн. Гурбан зуун хонин гээшэнь сэрэг суурнай хаям. Зуун табин хун номо һаадагтайгаа ерэхэ, нүгөө зуун табин хүниин хооһоор ерэхэ гээ. уһа хаяха гээшэн улад зондоо түргэн хэлэхэ гээ. Хоёр борлон гээшэнь энэ газаа байһан элшэд хаям, – гэжэ хэлэбэ.'.

Үен сэсэн абхай түргэн сэрэг түхөөрөөд, дайда дээрээ нэгэ' злшые алаад, түргэн ябаба. Газараа тэгнээд, нүгөө элшыенвд алаба. Шаажагай сэсэн хаанайда хүрэхэдэнь, тэрэнь үшөө1 хорд гэхэ амитайхан Шаажа номин хаан дээрээ һуугаад, үшөо хүур буляалдажа һуугаа.

Баабайгаа уялгаһаан мулталжа бодхобо. Үен сэсэн абхай Шаажагай сэсэн хаае хаанашье хүргэнгүй торгоожо, хул га-рыен тэргэнэй мөөртэ хүлеэд, дээрэнь һуугаад: Иимэхэн хаба-тай аад, баабайемнай яахаа зобоогообши? – гэнэ.

– һайн хүн боложо табииштаа, – гэжэ Шаажагай сэсэн хаан мүргэнэ. Табюулһан бэеэрээ: „һайд сэсэшүүл сэсэ буляалдажа илаһан аад, һаншагта хүндэ торооб, доронь орооб“, – гээд, хотоной хойнохи хара нуур уруу орожо үгы болошобо.

Үен сэсэн абхай сэрэг суураа дахуулжа, баабайгаа абажа гэртээ ерэбэ. Гэртээ ерээд, хорото дайсанаа даража, хормоон-гоёо һобойдоо үлгэбэ. Хуушан сагнай тэхэрбэ, амар жаргал ерэбэ. Эртэ дайсанаа илажа, Ьомоёо һобойдоо үлгэбэ. Тиигээд, Шаажа номин хаан бэрэеэ шэрээдээ һуулгажа, ан һуужа аша-та бурхандаа түшэбэ.

2. СЭСЭН ХААНИ БЭРИ – ҮГЭЭТЭЙ ХҮҮНИ БАСАГАН

Нэгэ хаан тэнэгшэг хүбуүтэй байгаа. Нэ-гэтэ модо руу агнажа ошоод, ерэжэ яба-

хадаа хаан хүбүүндээ хэлэнэ: „Зай, шимни моринойнгоо һүүл хүдэлгыш даа“ – гэжэ. Хүбүүниин морннһоон гүйжэ буугаад, юу юугээ моринойнгоо һүүл хүдэлгөөб гэжэ энээ тэрээ руунь һабанана. Хаан моринһоон буужа, бүтүү наншаба. „Ши яа-гаабши, морини һүүл хүдэлгэхэ гээшэ замай дуу дуула гээ хамнайб“, – гээд мориндоо мордоод ябашана. Хойноһоонь хү-бүүн мориндоо мордожо баһал хатаргана. Тиижэ ябасараа модон тогоо тогооло гэжэ хэлэхэдэнь, хүбүүн морннһоон буужа, бүдүүн гэгшын модо унагаажа, тогоо тогоолжо захалба. Баһа тэндэнь» голдон хүрөод, боли гэжэ болюулаад, мориндоо мордобод.

Гэртээ ерэжэ, хаан төөбиидөө хэлэнэ:

– Хүбүүмнай уһан тулам тэнэг, юуш ойлгогкой, ехэ буруу юумэ түрээ, – гэнэ.

Төөбиинь: Хайша алахаан гүбдидээ, – гэнэ. – Харин нэгэ һайн бэри оложо үгөө, тиибэл ухаа оронгой яаха һэм, – гэнэ.

Хажуудань нэгэ үбгэн басагатаяа ажапуудаг байгаа. Тэрэ үбгэнэй басагаар бэри хэхэ гэжэ хаан шиидэбэ. Тиигээд хоёр. хүү хадагтай эльгээжэ үбгэнһөө һуруулна: «Үрэ бэеэ анда болгохомнай гу?» – гэнэ.

Хаани хүүды үбгэнэйдэ ерэхэдэ, как раз басаганиинь үгэй байшоо. Үбгэн басаганһаан һуруужаб даа гээд. хадагаар ерэ-һэн хүнуүдые бусааба. Басаганиинь ерэжэ, үбгэн басагандаа хуу зугаалба. Басаган бодожо узээд хэлэнэ: «Мининнгээ ту* лөө урсаар дүүрэн мал, малгайгаар дүүрэн алта үгэбэлтнаи үхэб гэжэ хэлээрэйш», – гэнэ.

Хойто удзрынь хаанн хадагшан ерэжэ, гар гарга барилсаад Һ ал аба д. Үбгэн урсаяа уһании ольторог дээрэ, намаатай наб-шатай газар дээрэ бариба.

Хааня хүлһэншэһы малаа гуугаад ерэхэдэ, тэрэ урсаяа үүдынь неэгээд, нүгөө үүдээрэнь гаргажа саашань ольторог. дээрэ нюужа байба. Хаанн малшад дасин дасин хэдэн дасин асаржа дуүргэнэгэй, тиихэдэнь убгэн болоо гэжэ өөрөө хэлэбэ.

Длтаа абахадаа малгайгаа оёбрые соолоод, ехэ нухэ мал-

тажа тэрээн дээрээ малгайгаа табяад, алтаа хүүлэнэ, юрдеө дуүргэжэ ядабад. Ошоод лэ хаанайснһаан асарна, юумэ боло-ногуй. Дуургэжэ ядаад байнад. Тиихэдэнь убгэн болоо даа гэжэ болюулба. Тиигээд малаа тооложо узэхэдэнь, табан зуун толгой болошоод байна. Мүнгөө тооложо узэхэдэнь, табан мянга бол обо.

– Болоо даа, зуу хурэсэр эдихэ юумээ олобоб, – ^– гээд уси-буугээ хаанайда хүргэбэ.

Бэриингээ сэсэн ухаае туршахам гэжэ хаан ондоо хаанайда ошобо. Ошоод нүгөө хаандаа диилдээд, хубсаһаа тайлуул-жа хулюулээд, газаа хаягдашаба. Газаа хэбтэхэдээ, тэрэ сэсэн хаан гэртээ һэмээхэнээр бэшэнэ: «Битнай һайн ябанаб, хүхэ ногоон хунжэл доро, ногоон торгон дэбидхэр дээрэ хоёр селдаад һахюултай, эбэр шэбэрээр эдеэлжэ, алтан һайхан үл-хөөгөөр бэеэ оройжо ябанаб. Намда айлшаар ерыт. Ерэхэ-Дээ гурбан зуун эрьеэ урдаа туугаад, эбэртэ малаа урдаа туулсаад, эбэргүй малаа хойноо туугаад, муу улаан бухая а абаад, муу сагаагша үнеэем асараарайгты, алтан гэнжэтэй са-моварыем асараарайгты», – гэжэ бэшэнэ.

Бэшэгэй хурэжэ ерэхэдэ, хаанай баруун гарай ахамад тү-шэмэлнүүД уншаад, хаамнай һайн газар ябашоо гэжэ ехэ һү-сеэтэй. Хаанн мунхаг хүбүүн тзрээни дуулаад ехэл һүсеэтэй, ябахаяа тусеэрнэ, бэшэг сооси хэлээшээр. Ганса*хан бэри бо-лоһон үгээтэй хүүни басаган энээнии ондоогоор бодожо иигэжэ хэлэнэ: *Щг

– Хүхэ ногоон дэбидхэр гээшэнь алтан дэлхэнмнай гээшэ. Хүхэ сэнтир торгон гээшэ огторгоймнай гэнэ. Эбэр шэбэрээр эдеэлиэб гэхэдээ хурайн дуһаагаар эдеэлнэб гэнэ. Газаа хоёр һахюултай, тумэр гэнжээр гэнжэлээтэй хэбтэнэб гэнэ ха юм. Намдаа түргэн ерэгты гэнэ, эбэртэй мал гээшэмнай буутай жа-датай сэрэгүүдээ хэлэнэ, буугүй жадагүй сэрэгүүдээ эбэргүн мал гэжэ хэлэнэ, муу улаан буха гээшэ минии эрэ болнааб даа, муу сагаагша үнеэн гэхэдээ та минии хадам эхэ болнот. Алтан гэнжэтэй самовар гэхэдээ бил болоно гээшэ бизэб даа.

Тиигээд тургэн сэрэг суураа бэлдээд ошобод, ошожо хүрэ-хэдэнь мэнэ мэнэ хаании алаха гэжэ түсеэржэ байба.

Дайгаар бушуу түргэнөөр добтолжо ороод, тэрэ хаанн сэрэ-гүүд сээлЭ үдэр дайлалдаад, үй бута сосёод диилтибэ. Тиигээд хааниие ахамад түшэмэлнүүдтэйнь бараниинь барижа хүлеэд,

өөһэдынгөө хаан хадам баабайгаа абажа солбог толбог дээрэ гэртээ абаад ерэбэ.

Тиигээд тэрэ хаан энэ бэрэмни ямаршье хүнһөө сэсэн бэрхэ байба гэжэ ехэ һүсеэтэй, Һанаа амар барандаа жаргажа һууба.

3. БАЯН ХҮНЭЙ СЭСЭН БЭРИ

Урай хада нэгэ баян хүн байгаа. Тэрэ баян газар дээрэ гансахан хүбүүтэй байгаад, ямар бэри ерэхэб гэжэ ехэ һанаашархана. Нэгэ хэды болоод хүбүүниинь гэрлээ.

Нэгэтэ эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ хээрэ гараа. Хү-бууеэ һуулгаад, эсэгэнь хэлэнэ:

– Минии тэрээгүүр адууяа эрьеэд ерэхэдэмни, модон то-гоондо мяха шанаад байгаарайш. Дщ

Эсэгэеэ хэды дайда эрьеэд ерэхэдэнь, хүбүүниинь мяхашье шанаагүй, тогоо хэхэмни гэжэ нойтон уляаһа нүхэлжэ һуугаа. Эсэгэнь тэрэ хүбүүеэ яһалаар мйнаадажа-минаадажа гэртэнь харюулаа. Гэртээ ерээд тэрэ хүбүүн һамгандаа хэлэнэ:

– Эсэгэмни модон тогоо хэхэ гээ, минии модон тогоо хэхэ гэжэ уляаһа нүхэлжэ һуухадамни ерээд минаадажа хаяа.

Тиихэдэнь Ьамгаииин хэлэнэ:

– Шангалаад нүхэлөөд тогоо хэхой, удаан болосор шии-галжа һуугааламши. лиихэдэшни һабаалам.

Саада үдэрынь эсэгэ хүбүүн хоёр баһа хээрэ гараба. Эсэгэнь хүбүүндээ мяха модон тогоон соо шанаха гээд, адуугаа эрьехэеэ ошоо. Ерэн гэхэдэнь, мүнөөхи хүбүүниинь баһа модо нүхэлжэ тогоо хэхэмни гэжэ зобожо, ядажа һууба. Эсэгэнь ха-р ah а ар лэ мэдээдтиба, тиигээд хүбүүндээ хэлэнэ:

– һамганшни толгоёор обор хүн байна. Ябандаа шинииеэ толгой бариха, тэрэ һамгаяа харюула, ондоо һамга асара.

Хүбүүниинь һамгаяа гэртэнь харюулжа, ондоо һамгагай бо-лобо.

Тиигээд эсэгэ хүбүүн хоёр адуугаа эрьехэеэ гараба. Эсэгэнь баһа тиимэ юумэ хээд байгаарайш гэжэ хүбүүндээ хэ-

лээд ошобо.

Хүбүүниинь баһал модо нүхэлжэ тогоо хэхэ гэжэ оролдожо һууба. Эсэгэнь хүбүүеэ бургааһаар яһалаар һабаад, гэртэнь ха

рюулаа. Гэртээ ерээд һамгандаа юунн түлөө сохюулһанаа хэлэжэ үгэбэ.

Тннхэлэнь һамганиииь хэлэнэ:

– Сохюулхой юумэдэ сохюулжа һуугааламши, эсэгэеэ ерэхэдэ модо узуурлээд шоро хээд, мяха шараад байхой.

Тэрээнһээн пуулдэ хээрэ гарахадаа һамганаа хүүрээр хү-бүүц мяха модондо хадхаад, шараад байба.

Эсэгэнь ехээр баярлаа. «Одоол энэ хүбүүмни сэсэн һамга-тай болоод байна, иибэл үхэхэдөөшьс һанаашархахагонб», – гээд ойндоо панама.

Нэгэтэ эсэгэнь холо газар найма а хэхэм гэжэ ошоод, ондоо хаанда баригдаба. Алахаяа байхадань хэлэнэ:

– Минии ганса бэе алаад хооһоор үлэнхаар. баян минии зөөриһөө нэгэ заримайнь хубаалдажа асарагтайла, – гэнэ. – Би танда гурбан зуун сагаан хони, гурбан хара хуса үгэхэ арга-тайб.

Мүнөөхи хаан зөерндэнь здеэрхээд, гурбан һэлмэтэй хүуе баян хүүни дайда тээшэ гаргаба. Тиихэдээ тэрэ баян хүн гэртэ-хиндээ иимэ бэшэг бэшээд үгөө: – Гурбан зуун сагаан хонёо абаад ерээрэйт. Гурбан хара хусаяа нэгэ хусайнь дайда дээрээ алаарайт, нугөөдэ хусайнь зуураа алаарайт, гурбадхиин эндээ ерээд алаарайт, – гэбэ. Тэрэ зурапан юумэйн хэншье ойлгожО ядаа. Ганса сэсэн бэринь ойлгоод, гурбан зуун сэрэг абаад гараба.

Тиихэдээ хаанн хүүши нэгэйнь дайда дээрээ алаад, хоёрдо-хиинь харгыдаа, гурбадахиинь харгы заалгажа ошоод, дайда дээрэнь алаа. Гурбан зуун сэрэгшэдээрээ дайлаад; эсэгэеэ

абаад ерээлан. Эсэгэнь тэргэни мөэртэ уяатай пуугаа.

4. Ерэнтэй сэсэн далаНтай тэнэг хоёр

Урдын урда сагта Далантай тэнэг, Ерэнтэй сэсэн гэжэ байһан байгаа. Тиигээд Далантай тэнэг нэгэ хүүхэнтэй – байгаа.

Ерэнтэй сэсэн нэгэ хүбүүнтэй байгаа. Ерэнтэй сэсэн Харзагайн хаантай сэсэ буляасалдаха гэжэ ошожо ябажай. Тиитэл Далантай тэнэгы хүүхэн харгы дээрэнь наадажа байба, гэр бараа барижа. Ерэнтэй сэсэн хүбүүнтэйгээ ябаад: «Гэр бараа зайл-.даггуй, тэргэ норин зайлдаг», – гэбэ. Тиихэдэнь Ерэнтэй сэсэн харгыгаас гаража үгэбэ. Тннгээд Ерэнтэй сэсэн тэрэ хүүхэндэ хэлэжэй:

– Абынгаа ерээгээ үдэр ерэхэдэнъ, үнэһвөр аргамжа томоод байгаарай. Тиигээд хэрбээ томоогуй бол, толгой абхаб, – гэжэй.

Хүүхэни абань аргагүй тэнэг байһан тулада айжа орилжо байба. Хүүхзниинь: «Аба, бү орило, үнэһөөр аргамжа томожо 'болохогуй, солоомоор томоод галда», – гэбэ.

Абань солоомоор аргамжа томоод галдаба. Галдахадань, үнэһэн аргамжа болоод байжай.

Ерэнтэй сэсэн:

– Аргамжа томоо гүш? – гэбэ.

– Томооб, – гэбэ.

Үнэһөөр томоотой аргамжань байба. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн ҮЗҮҮР узуурынь мэдэгдэхэгуй нэгэ модо угэжэ, да хин хэлэбэ: «Энээнэй узуурынь олоод байгаарай. Олоогүй бол, толгой аба-на»

Тиигээд Далантай тэнэг хүүхэндээ хэлэхэдэнь, хүүхэниинь:

– Модо уһанда абаашажа таби, ткигэбэлшни узуураггь уһаи уруугаа урдаха, – гэбэ.

Үбгэн модоо уһанда абаашажа табиба, Табихадань, уэуу-рань түрүүлжэ урдаа гэжэ модоо асаржа байтар, Ерэнтэй сэсэн ерээд:

– Зэ, убгэн, модонойнгоо узуур үзүүрынь олоо гүш? – гэбэ.

Үбгэн хэлэбэ:

– Модоныгоо узуур үзүүрынь олооб.

– Зөб олоо байнаш, – гэжэ Ерэнтэй сэсэн хэлэбэ. Дахин Ерэнтэй сэсэн убгэндэ хоёр гуү үгэбэ.

– Энээни унаганиин алим, тэрээнииги олоорой. Хэрбээ олоогүй бол, толгой абана, – гэбэ.

Үбгэн хүүхзндээ хэлэбэ. I– Ерэнтэй сэсэн тиигэжэ хэлээ, Хэрбээ энэ даабари дүур-гээгуй болшни, толгой абана.

– Гүүгээ гурбан хоног уяад табибалшни, нэгэнь ошоод нэ-гыгээ хүхэхэ, тиихэдэнь тэрэ хүхэһэниинь унаганиинь гэжэ мэ-дэхэш, – гэбэ.

Тиигээд үбгэн гүүгээ гурбан хоног уяба. Уяад табихадань,

нэгэнь нэгыгээ хүхэбэ. Тиигээд Ерэнтэй сэсэн асууба:

– Хоёр гүүгээ нэгынь унаган гэжэ олобууш?

Үбгэн хэлэбэ.

– Олооб. Ерэнтэй сэсэн:

– Зөб олоо байнаш, – гэбэ. Далантай тэнэгтэ дахин хэлэбэ:

– Эрэ үхэр һаажа, эльгэн тараг бүреэрэй.,

Үбгэн баһа хүүхэндээ хэлэбэ. Тиихэдэнь хүүхэниинь аба-даа:

– Ши орон дээрээ гараад хэбтээрэй, Ерэнтэй сэсэнии ерэхэдэ. Ерэнтэй сэсэн ерээд, хүүхэнһээнь асууба:

– Далантай тэнэг байнуу? Хүүхэниинь хэлэбэ:

– Абамнай хүнгэрһөөр эбэдөөд байна.

Ерэнтэй сэсэн: «Эрэ хүн хүнгэрһөөр эбдэхэ» гээшэмнай хай-

шаа юм.

Хүүхэн хэлэнэ:

– Та эрэ.үхэр лаажа эльгэн тараг бүрөөрэй гэжэ хэлээ һэн-

та.

Тиигээд Ерэнтэй сэсэн энэ яагаа сэсэн хүүхэн гээшэб гэжэ хүбүүндээ гэргэн бол гон абжа угэбэ. Ерэнтэй сэсэн хубуунтэй-гээ Харзагай хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ябаба. Ябажа бай-тараа, нэгэ арын захада ошоод:

– Би, хүбүүн, агнахамни, – гэжэ хүбүүндээ хэлээд ябаба. – Зэ, хубүүн моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай, – гэбэ.

Моринойнгоо һүүл сэгсэржэ, модон тогоо хэжэ байгаарай гэһэн үгэнь сайгаа шанажа, маха шаыажа байгаарай гэһэн үгз".

байба. Абынгаа ерэхэдэ хубуун моринии һүүл сэгсэржэ, модоор тогоо хэжэ байба. Абань ерээд асууба:

– Зэ. хубуун, гоу хэжэ байнаш? Тэнэг байнаш, – гээд хү-буүнээ гэртээ бусааба.

Абань Харзагын хаантай сэсэ буляалдаха гэжэ ошобо. Ошоод, Харзагын хаантай сэсэ буляалдаад, Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэн хоёр сэсээ алдаһан хүн бүхы тойроод байһан ал-бата харьяатани ухэ гэлсээд, тиигээд ерэнтэй сэсэн сэсээ бу-ляалдаба. Харзагын хаан Ерэнтэй сэсэнни тэргын турбиисэнээс. уяжархиба… Харзагы хаан Ерэнтэй сэсэнни албата харьяаты-ги асаруулха гэжэ найма и хуниие эльгэбэ. Ошохо гэжэ бай тарань, Ерэнтэй сэсэн тэрэ найман хундэ захиба:

– Манайда адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии. Тэрэ юуш мэдэхэгуй. Орониимнай шэрээн хулдэ нэгэ алтан хайша бии. Тэрэл мэдэхээ ядахагуй. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табиг-ты гээрэй. Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты, гээрэй. Урдаа байһан найман алтан хайлаашании зургаагын таһа саб-шагты. Абатнай. хорин солдат һахюултай, хоёр хониной туушэ-тэй, хоёр боонно уһатай байнаб, – гэһэн байгаа абань.

Найман эмээл моритой хун ерээд, хүбүүндэнь хэлэбэ. Хубуун хамаг дээбэрээ бултынь солижорхибо. Бэрэнь угэй байба. Бэрэнь ерээд асууба:

– Зай, энэ юун болооб? Хубуун хэлэбэ:

– Абамнай тиигэжэ захюулаа. Бэрэнь:

– Ай, ухэһэн тэнэг убгэмни, юу гэжэ байнаш. Тиигэжэ за-хиһан угэ, адуунаарамнай нэгэ хара азарга бии, тэрэ юуш мэ-дэхэгуй гээшэ шамайе хэлээ юм. Үхэрээрэмнай нэгэ харагша унеэн бии, тэрэ юуш мэдэхэгуй гэжэ эжыгии хэлээ. Орониимнай хул зууртэ нэгэ алтан хайша бии, тэрэ мэдэхээ ядахагуй гэжэ намайе хэлээ юм гэбэ. Хойноо байһан дээбэрээ урдаа табигты гэжэ хойноо байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм гэбэ, Урдаа байһан дээбэрээ хойноо табигты гэжэ урдаа байһан албата харьяатанаа суглуулагты гээ юм ха. Урдуурам-най найман алтан хойлоос бии, тэрээнии зургаан хойлоосиинь таса сабша гэжэ, хоёрынь улээ гэхэдээ энэ ерэһэи хүнии зур-гааень таһа сабшажа ала гээ юм. Абамнай хорин солдат са-хюулта'й, хоёр эргиин түүшэтэй, хоёр боонно уһатай байнаб, хорнн солдат сахюултай гэжэ тэргиин паалисанаас уяатай гээ байна. Хоёр боонно уһатай гэжэ нюдэниинь нёлбосо гэбэ.

– Зэ, абамнай энэ найман хунии зургаагынь ала гээ юм байна, – гэжэ зургааень алаба, хоёрынь үлдээбэ/ Үбгэииигөө дээлээ таил гэжэ дээлынь тайлуулжа өмөдөөд, эрэ хун мэтэ болоод ябаба.

– Харзагайн хаанда абамнай сэсээ алдаба байна, тэргын турбиисэнээс уяатай байгаа байна, – гэжэ хэлээд, тэрэ хуухэк U

Харзагайн хаанайда ошопониин, тэндэ тэргын турбиисэнээс абан уяатай байба. Абыгаа харанаш угэй. Гэртэнь ороһониинь,