Текст книги "Бурятские народные сказки. Бытовые"

Автор книги: авторов Коллектив

сообщить о нарушении

Текущая страница: 30 (всего у книги 33 страниц)

амбан ноён һуудаг байгаа.

Нэгэтэ амбан ноён атар тартан хониной һүүжэ мүлжэжэ һуутараа, тэрэнээ газарта унагаажархиба. Үлөөдэһэ дутаада-һа эдидэг үлэн хоОһон барлагынь арадань адаглан хаража бай-тараа, газарта хэбтэһэн мяхан тээшэ даб гээдхибэ.

– Үдэр унаһан, мяха өодэнь үргэдэггүй юм, – гэжэ ноён дуугараад, барлагые ёгтолон, зэбүү хүрэмөөр эльгэ хатаба ха.

Барлаг ноёнойнгоо шэг шарай шэртэн, шоо үзэн шобто ха-раад, араа шүдөө хам зуужа, абяагүйхэн газаашаа гарашана.

Амбан арад зонһоо алба суглуулха һанаатай, барлагтаа удэ-шүүлэн, хазаар морёор гэртэһээ мордобо. Холохонош ошоо. Талын тунга ногоон соогуур бүншүүлжэ ябаһан моринойнь

хүл дороһоо торхируунууд "дэрд" гэТДп^япяйһаГмо-Шубуунһаа үргэжэ хажуу тээшээ халба һү^"раЛи мо рин дээрээ зоболгоёо даажа И амбан тогтонгүй. ара

Дэргээ алдалшалай. 1 аи ШШ амиды гол-

Эльгэ зүрхөө эбэртэрээ бүглэрэн унаһан амбан

тойхон абяа гаран: $|j. Щ Лплобо ха.

– Амбанаа абарыш, – гэн рЩШ Hi хэлээ л – Үдэр унаһан мяха өөдэнь YP^^aJ даб гүүлээд. бэлэй-гээд, барлаг хүбүүн ЩЯ

гэдэргээшье харангүй хараа далда орош f эдилгэ аба-

Альгадахадаа арбан, ташахадаа ШН шэхээрээ шагнан. Даг амбан нүгэлөө нюдөөрөө Щшт болон хосорион үльгэр тала хээрэ таршаа хорхойн НШ тҮҮхэтэй агша.

71. ХАЙШАН ГЭЭД НЭГЭ ХААН ӨӨРЫНГӨӨ СЭН

Нэгэ хаан намда ямар сэн үгэгшааб гээд нэгэ хэдэн хундэ иимэ захиралта угэ-

бэ. Тэдэнь ехэ муухан болошоод ябажа ябабад. Тиигэжэ ябатараа нэгэ угытэй үтэлһэн убгэнтэй уулзабад.

Тэрэ үбгэн тэдээнһээ хуу һуража абаад, иигэжэ хаанайда ошоод хэлэбэ:

– Ши хаан нэгэшье сагаа хүрэхэгүйш. Юундэб гэхэдэ, шамайе абаашаад худэлгэхэдэ, юушье, нэгэшье сагаанай юумэ хэжэ шадахагүйш. Шинии богоол, барлагуудта сэн оройдоо угэй гээшэ. Юундэб гэхэдэ, тэдэнэр үглөөнһөө абаад удэшэ болотор пара, жэл соо худэлнэ.

Иигэжэ тэрэ убгэн хэдэн зониие абараа пэн.

72. ХУЛГАЙША ХҮБГУН

Гурбан хубүүтэй үбгэ һамган хоёр ажа-һууһан юм ха. Ехэ үгэйтэй ядуу ажа-һуудалта". айл байгаа. Гурбан хүбүүдынь томонууд боложо, юундэ иимэ ядуу һууна гээшэбибди, гурбуулан ондоо тээшээ ошожо ажабайдалда һуража ерэе. Тиигэжэ эхэ эсэгэ хоёртоо хэлээд, холын аянда мордобод. Ябаа… Ябаа… Гурбан һалаа харгын бэлшэр дээрэ ерэжэ, тэдэ гурбан ондо ондоо тээшээ таһарха гэжэ зубшэбэд.

Эгсэ жэл болоһон хойно, хойто үдыдэ, энэ газартаа уулза-хабди гэжэ зүбшөөд, гурбан тээшээ ошобод. WL

Аха хубууннинь дархан болоо. Мүнгэшье нилээхэн Суглуу-лаа. Дунда хубууннинь ноён болоо. Баһал нилээхэн ехэ мун-гэтэй болобо. Дуу хубууннинь аргагуй бэрхэ хулгайшан болоо.

Тэрэ гэһээр жэл унгэржэ, гурбан хубууд уулзаха болобо. Хэлсэһэн сагтаа, хэлсэһэн газартаа хубууд уулзаба. Хоёр аханар гоёор хубсалшаһан дуу хубуугээ түрүүшээр таняа-гуй. Зай юун болообши гэхэдэнь, тэрэнь хулгайша болооб гэбэ. Аханарынь гайхалсаба. Гурбуулаа гэртээ ерэбэ. Ерэхэдэнь – эхэнь үхэшэһэн, абань арайхан гэжэ хул дээрээ байба. Абаяа хубсалуулаа, эдеэлуулээ. "Ехэ хубуумни дархан болоо, дунда хубуумни ноён болоо", – гэжэ хүршэнэртөө һайрхаба. Ойрхон байдаг баян хун һураа: "Бага хүбүүншни юун болоо гээшэб?" – гэжэ. Тиихэдэнь убгэн дуратай дура-гүйгөер: "Хулгайща болоо", – гэжэ харюусаба. "Хулгайшые угэй– хэхэ болоо, энээнһээ хойшо намда амар жаргал үзүүл-хэеэ болёо" – гэжэ баян хун бодобо. Тиигээд: "Бага хубуугээ намда эльгээгыш", – гэжэ баян хун убгэндэ хэлэбэ. Бага хубуун баянайда ошобо. Баян хун хэлэбэ:

– һайн гэгшын хулгайшан болоо байнаш, хоюулаа боос хэе. Би хара азаргатайб, тэрэмни амбаар соогоо газааһаан суургатай, хоёр хун һахюултай байха, ши тэрэ азаргыемни һүииин хахадта хулууха ёһотойш.

Хулгайша хубуун. баянай хэлээшээр – һүниин хахадта хара азаргыень хулуухаар түхеэрбэ. Үхэһэи эжынгээ хубсаһаар эхэиэрээр хубсалаад, хоёр домбо архи абаад, таяг тулаад, гуйранша шабганса болоод баян айлайДа оробо. Гуйгаашай болоод, газаа досоотуурхииень хуу хаража абаба. Үдэшэлэи харанхышаг болоходо баһал тэрэ айлдаа хонуулыт гэжэ Wf" заахи харшынь үүдэ түрьюулбэ. Гуйранша шабгансаһаа ха-шараад, харшан соогоо оруулаад, гэрэй хаяада солоомо дэб-

дижэ угэбэ.

Тээ хахад һүниин дүтэлхэ багта хоёр харуулшадта хандан хэлэбэ: "Тугаар тээ тэндэ ябаһамни паар моритой улад ха-жуугаарамни гүйлгэжэ гарахадаа, энэ хоёр домботой мэшээг унагаажархёо, юумэнэй гоожосогоожо байхада абаһамни энэ хоёр домботой шэнгэн юумэ байба, таанарта хэрэгтэй һаань абыт, хэрэггүй һаань адхажархихам". Тиихэлээрэнь нэгэ ха-руулшанайнь һонирхоод харахадань, архи байба. Хүхеэд, ну-хэрөө дуудаба. Домботой архиие нэгэ нэгээр амаа олоигуй уужархибад.

һүниин хахад багта харуулшад хоюулаа гонзойлдожо унашоод, эз. э мэдээгүй хэбтэбэд. Тэрэ һамбаанда эхэнэр хуб-саһаяа тайлажа хаяад, харуулшадай' хажууһаа түлхюурыиь абажа, амбаарынь неэжэ азаргынь гаргаад, газаа тээһээнь баянай сонходонь ошоод, азаргыень харуулба. Баян хун тэрэ һүниндөө унтабагүй.

Үглөө үглөөгүүрынь азаргаяа унаад, баянайда харуулхаяа ошобо. *Баяншье досоогоо хара бэдьхэ ургашоод байһан мүр-төө "һайн", "һайн" гэсэгээн шүдэнэй сагаа үгэбэ.

Досоогоо хара буугаад байһан. баян хүн хоёрдохиёол мэ-хэлэгдэхэгүйл байхаб гэжэ бодоод, баһа шэнээр боос хэбэ. "Би хадаа түйсэ соо мүнгэ хэжэ хабхаглаад, соихо дээрээ табяад, һахижа һуухаб, ши тиихэдэ бапа һүниин хахадта мүнгыем хулууха ёпотойш", – гэжэ баян хун "одоол мунеа шамайе тонгойлгохоб даа" гэһэн һаналаар сээжээ дүүргэжэ, баяртайшаг шэнгеэр хэлэбэ. – г-*Щ

Хулгайша хүбүүншье зүбшээжэ, мүнгыень хулуухаар тү-хеэрбэ. Тэрэ нютагтаа һаяхан үхэһэн хүнэй хүүр задалжа гаргаба. Тэрээнээ өөрынгөө хубсаһаар хубсалуулаад, һүниин хахад багта баянай гэр тээшэ үхэһэн хүнээ шэрээд ошобо. Харахадань, баян хүн сонхондоо буу бариһан, түйсэтэй мүн-гэеэ алдангүй харашоод һууба. Аргааханаар маряа маряа-һаар сонхо доронь ошоод, үхэһэн хүнээ сонхын дорохи харан-хыһаа бултайлгаба. Баян хүн гэнтэ хубсатай үхэһэн хүнине харахалаараа – толгой руунь буудажархиба. "Одоол алааб даа, – гэжэ баян хүн хүлһэншэдтөө, – алуулһан хүниие абаа-шагты", – гэһэн захиралта үгэбэ. – Тэрэ һамбаанда түйсэтэй мүнгыень абшаба.

Азаргаяаш, мүнгэеэш абхуулһан баян хүн хороо ехээр бу* салаад, баһа дахин боос дурадхаба. "Би һаяар басагаяа ха-дамда үгэһэнэйхиие гэжэ ехэ хорим түрэ хэхэмни, ноёд һайд ехэ олоор айлшад сугларха байха. Тиихэдэ ши нэгэ шалдаган, хүниие тэрэ уладта харуулха ёһотойш. Тиигээ haa минии зверине хуу абахаш", – гэжэ баян х^щ^хэлэбэ.

Хулгайша хүбүүншье зүбшөобэ. Ямар хуниие, хайшан гэжэ мэхэлхэ гээшэб? Ямар арга мэхэ һанаха гээшэб? Хулгайша хүбүун хэдэн хоног бодолгото болобо. Баян хүнэй хорим тури ойртожо байба.

Тэрэ нютагай хадын хүшэгтэ хэдэн жэл бүтээлдэһуужа бай-пан лама байгаа. Тиимэ ламыел мэхэлхэ болоо гэжэ хулгай-ша хүбүүн бодобо.

Ехэ гоёор тэргэ хүүлээд, тэргэ дээрээ заахан гэр барюулба. Заахай гэрээ яла сала болотор алта мүнгөөр гоёогоод, бурха-дые залаад, досоонь зулануудые бариба. Хоёр хара азарга тэргэдээ хүллөөд, хорим болохо үдэшэлэн ламын һуудаг хада тээшэ гүйлгэбэ. Юумэнэй хонгир шэнгир гэхэдэ ламашье га-заашаа хараба. Харахадань – яла-сала болоһон, газаа досоо-гүй бадарһан гоё гэгшын тэргэдэ хоёр хөө хара азаргад хүл-лөөтэй, боожондонь – орхимжо хэдэрһэн залуу хүн газаань байба. "Танине бурханай орондо абаашаха гэжэ эльгээгдэһэн хүнби, – гэжэ томоотой янзаар эрхи баряад, маани уншаса-гаан хулгайша хүбүүн һууба. – Буян хэһэнтнай ехэ байжа, энэ бодо маха бэеэрээ бурханай орондо ошохо болоот".

Ламашье этигэжэ, тэргэдэнь һуухаяа һанаба. Хулгайша хүбүүн хэлэбэ: "Газар дээрэхи хубсаһаар ошожо болохогүй, гаисал орхимжо эрхи хоёроо абагты".

Ламашье хубсаһаа хуу тайлажа хая ад, тэргэ соонь орхим-жоо нэмэрээд, эрхиеэ баряад һуушаба. Үүдыень хаагаад, мо-рёороо гүйлгэжэрхибэ. Баянай газаа ерээд, хорим боложо байһан гэрэй үүдэндэ зэргэшүүлжэ байлгаад, тэргэ дээрэхи гэрэй ^үдэ неэбэ. Харахадань һаруул, гоё хубсаһатай улад найр наада хэжэ харагдаба. Халта харахалаараа "диваажан гээшэмнай энэ ха юм" гэжэ бодоод, тэрэ лама тэргэнэйнгээ үүдээр дуүлин, хоримшодой үүдээр гэр руунь орошобо. Орхимжо хэдэрһэн шалдаган хүнэй гэнтэ орожо ерэхэдэ, улад зон сошоһондоо дэлбэ һүрэшэбэ.

Хулгайша хүбүүн тиигэжэ баян хүнһээ боосоогоо эдибэ. Хэлсэһэнэйнгээ ёһоор баян хүн зөөриеэ хуу үгэбэ гэлсэгшэ һэн.

73. ОРОСЫН ХААНАЙ ХАРА ХУЛГАЙШАН

Оросын хаанай хара хэсуу бэрхэ хулгайша байгаа. Манзын хаанай орондо ошожо, мунгэн баанхы тонохоо ошобо. Тиижэ ябажа ябахадавь

урдаһаань нэгэ хүн ерэбэ.

– Ши хэмши? – гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

– Би Манзын хаанай шара хулгайшаб, – гэбэ,

– Та хэн гээшэбтэ? – гэжэ асууба тэрэ хулгайша.

– Би оросын хаанай хара хулгайшаб, – гэбэ.

Хоёр хулгайшад уулзаба хаюмбибди даа гэжэ хөөрэлдэ-бэ. Оросын хаанай хара хулгайша асууба:

– Ши хэр пайн хулгайшабши даа. Юу хулуухадва бэр-хэбши?

– Би гэмгүй пайн хулгайшаб даа. Үндэгөө дараад һууһан шубуунай үндэгын хулуугаад абхадамни мэдэдэггүй, – гэжэ хэлэбэ.

– Та хэр пайн хулгайшабта? – гэжэ шара хулгайша асууба.

– Би башмаг гутал үмдөөд ябаһан яба гаи хунзй гута дынь Ула ханди татаад абшахадамни, мэдэнгүй нюеэгэн улаараа

ябашадаг байна. Хара хулгайшан хэлэбэ:

– Шинии тэрэ шубуунай үндэгэ хулгайлжа абахышни ха-Рахамни. Шубуу бэдэрэе. Упанай захын шубуун олдохо гээшэ *0 Али хүдөө шубуун түргэн олдохо гу, – гэжэ зүбшэлдэжэ еРээд _ упанай захадахи түргэн олдохо хадаа, – гэлдэбэ.

Упа зайжа шубуу бэдэрбэ. Тохорюун шубуун үндэгөө дараад Һуужа байба.

*– Зай, нүхэр, тэрээнй үндэгые хулуужа абхышнн харахам-ни" абалдаа, – гэбэ.

ш J^aPa хулгайша ехил аргааханаар гэтэбэ. Гэтэжэ ябаха Дараа гуталаа тайлажа хаяба. Оймоһоо тайлажа ябажа с*

гэбэ, Мүлхнжэ ошоод лэ хоёр хул хоорондонь хоёр үндэгэ байһанаа нэгэ ундэгиин хулуужа абшаба. Үндэгын хулуужа

абаад, гэдэргээ бусажа, хара хулгайшадаа харуулба. Ундэгыи хулуухы хаража, хара хулгайшап һайн хулгайша гээшэш гэбэ. Шара хулгайша хэлэбэ:

– Танай тэрэ хүнэй гуталай ула хулуужа абахые харахам-ни, – гэбэ. Тиижэ хэлэжэ байхадан, башмаг гуталтай нэтэ хун замаар ябажа ябаба.

– Тэрэ хүнэй гуталын ула хулуужа абал даа, би харахам-ни, – гэбэ.

Хара хулгайшан бэедээ абажа ябадаг эрнтэ мүртэни: нэгэ хутагы ехэ хурсадажа, хиб торгондо оройжо абаад ябадаг байба. Ерин дээрэ хилгааһа табихада таһаржа унадаг, иимэ хута-га байба. Тэрэ хутагаа барижа башмаг гуталтай хүн тээшэ ошобо. Ошоод, ябаган хүнэй мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад хөөрэлдэнэ. Ябаха зуураа гуталайн улые ханди татажа абшаба. Баһа нүгөө мүрэн дээрэнь гараа табижа ябаад, тэрэ талын гуталын ула ханди татажа абшаба. Улаа абаад бусажа ерэбэ. Тэрэ ябаган хүн мэдэнгүйгөөр нюсэгэн улаараа ябашаба саашаа.

– Сайн хулгайшад уулзаа байнабди даа, – гэжэ хөөрэл-дэн байба.

Хара хулгайшан хэлэбэ:

– Би танай Манзын хаанай мунгэ баанха тоножо абхаяа

ябжа байнаб. Хоюулан эблэжэ абхамнай гү? – гэбэ.

– Үгэй, абжа болхогүй, шулууи гэртэй юм даа. Хара хулгайшан хэлэбэ:

– Абжа болхо арга байха.

– Хайшан гэжэ абха арга байнаб? Абха арга байбал абаял, – гэбэ шара хулгайша.

Тиилдээд шара хулгайшынгаа байра тээшэ ябашаба. Хара хулгайша хитадын пүүзэнһээ (лавка) ехэ проволхо хулуужа абжа ерэбэ" Тэрэ түмэрөөрөө шара хулгайшантаяа хоюулан мүнгэн баанхын шулуун гэрые прооволхоороо оройжо эхилбэ. Оройһоор байһаар хахад һүни болжо гэшхүүр хэжэ орхибо. Гэшхүүрээрээ гэр дээрэнь гарба. Гэр дээрэһээ онгэйлгохо арга байба. Онгойлгоод, шара хулгайшые досоонь оруулба:

– Ши мунгэ абаад үгжэ бай, би дээрэһээ абжа байһууб, – гэбэ.

Хара хулгайша үүр сайтар нилээдгүй мүнгэ абба. Үдэр болхо болходо гэшхүүрээ хуряажа абаад, шара хулгайшындаа ерэбэ. Нэгэ сүүдхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхи-лээд, үүр сайтар абба. Гурбадахи сүүдхэдээ үдэшэһээ эхилээд абжа байтарын Манзын хаан мэдэжэ, дороһоон ехэ шара са-буу будажа орхибо. Шара хулгайша досоонь ороод, – абжа у гэжэ байһан аад, тэрэ шара сабуунда няалдашаба. Яажаш тэрэ сабуунһаа һалажа гарха арга үгэй байба.

346

– Биш эндэһээ Һалажа гарха аргамгүй, иигээд дүүрээб.

Тдрхкимни таһалжа абжа үзэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша нрооволхынгоо түмэрөөр тар" хццнь таһалжа абба. Шара хулгайшынгаа һамганда ерзжэ

ряэнэ:

– Манай мүнгэн баанха тоножо байһые Манзыи хаан мэ-дэжэ, шара сабуу билаажа орхиһон байба. Тэрэ шара сабуу-ань шара хулгайша няалдашоод, яажаш һалажа гарха арга байбагүй. Тиижэ байхадаа намда хэлэбэ:

– Минии тархиимни тапалжа аба даа, – гэжэ хэлээ һэн, – Тиигэбэл бидэ хоёр баригдахагүй бэзэбди даа.

Шара хулгайшындаа хоножо байба. һуни гэнтэ һэреэд:

– Манай харшымнай воротаада тамга даржа орхибо ха. Тэрэ зандаа хара хулгайша гүйгеөд гарба. Харахадань

тамга "дараа гаи байба. Тэрэ тамгынь хурса хутагаараа адли* 11 ханаар һиилэжэ зорожо абба. Тэрэ һүниндөө тамга абжа ябаад, бүхы хуиэй харшын воротаае тамгалжа оохибо. Манзыи хаан үглеөгүүр бодожо ерээд, тэрэ тамгаараа бариха гэһээнь бүхы айлнуудай воротаа тамгатай байба. Барижа болхо арга байбагуй. Манзын хаан бэшэг тарааба. Бүхы зоноо хуу суг-ларха гзһзп. Хара хулгайша шара хулгайшынгаа һамганда хэлэбэ:

– Зониие суглуулаад ажаглажа табиха гээ ха даа. Суг-ларһан зоной хоорондуурын үүлинсэ гаргаад, шара хулгайшын бэеые олон зоной дундуур ширээд ябахань гээшэ даа. Тиихэт дэнь бидэ булта ошоод байха ёһотой байнабди. Тэрэ шарч хул-гайшын ширэжэ ябаһан бэеые хараад, шннии досоошни аягуй болжо. нюдэнһөөшни уһа адхарха гээшэ аагү? – гэжэ шара хулгайшын һамгаНһаа асууба.

– Туйлгүй адхархал ха даа, – гэжэ хэлэбэ. 8

– Тиигэбэл нэгэ арга байна, – гэжэ хара хулгайша хэ-' лэбэ.

Хара хулгайша базаарта ошоод, алтан блюудсэ хулуужа асарба. Асараад хэлэбэ:

– Ши энэ блюудсые олон зоной дунда ошоод байхадаа, тархи дээрээ табяад байгаарай. Тэрэ шара хулгайшын бэеые вөрьшгөө дэргэдүүр ширэжэ ерэхын үедэ, туйлгуЙ нюдэнее уһани гарха болоо юм хада тархин дээрээ байһан алтан блюу-Дсээ шулуун дээрэ тэһэ унагаажархёорой. Халаг хухай табижа, шара хулгайшын бэеые харангуй, хайран алтан блюудсэм Даа, аба эжымни юрөөл табижа үгэһэн блюудсэ һэн юм даа. Тэһэ алдзжа орхибоб даа. Ямарш уршагтай юумэтнай бэ, ори бархи табижа байгаад ла, блюудсэнэйнгээ тэһэрһэй уйрхэйе тҮүжэ абһаар үнгэргөерэй.

Манзын хаанай тэрэ ажаглуулжа табнһан тухай юу ойл-г°гдоһон мэдэгдэһэн юумэгүй үнгэрбэ даа.

Тиигээд дахин Манзын хаан хара хулгайшые хүндын ёһоор Урюулба. Тиихэдэнь хара хулгайша ошобо. Ошоходоиь1ШН

347

зын хаан нэгэ гэрые ехэ гоёор һуудал бэлэдхэһэи байба. Хү-' дын шэнээн здэбхитэн һайн нухэдые суглуулжа һуулгаад, ос-тоолын хундэтэ эдеэгээр хундэлжэ, архи та мхи уулгажа ехэ сэнгуулжэ байба. Хара хулгайшаниие тэдэнэй дэргэдэ оруулг жа. остоолын хундэтэ эдеэгээр архи тамхяа барижа, ехэ xylite дэлбэ. Тэрэ сугларһан нухэдууд архи ууггаад, һогтожо мэдээ табижа унажа байна. Хара хулгайша дутуушаг һогтоод, унаг-ша болжо хэбтэжэ байна. Тэрэ сугларһаи нүхэдүүдтэ мэдээтэЙ' һууха нухэд байбагуй. Булта мэдээгээ алдажа унташаһан байба. Тиигээд байхада нэгэ хун орожо ерээд, хара хулгайшын хахад һахалынь хурса хутагаар абжа орхнбо. Үбэр хармаа-наарнь дууртэр мунгэ хээд, гараад үүдынь суургалаад яба-шаба.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша бодожо ерээд, һогтожо унашоод хэбтэһэн нүхэдүүдынгээ һахалыиь хурса хутагаараа хахал-хвХ хад болтор абжа орхнбо. Үбэр хармаанаараа дүүрэн байһан мүнгые тэрэ хэбтэһэн нүхэдэйнь убэр хармаандань тон адли-хан хубаагаад хэжэ орхибо.

Удаа хойто тээнь ерэжэ суургаа онгойлгожо, хара хулгай-шые бариха гэһээй тэрэ байһан чүхэдынь хахад-хахад һаха-лынь хуу абташаһан байба. Бултанайнь үбэр хармаанда ад-лихан мунгэн байба. Хара хулгайшые барижа болхо арга байбагуй.

Тиигээд тэдэ нүхэдүүд мэдээ орожо ерээд, "хахад-хахад һахалнай хайшан гэжэ абгашсо гээшэб. Үбэр хармаандамнай' мунгэн яагаад бии болшобоб". Тон ехэ гайхалсаад тараба.

Дахин Манзын хаан хара хулгайшые хатуу шэрүүнээр| "Ерэ наашаа!" – гэжэ татуулба.

Хара хулгайша тэрэ гэһээр ошобо.

– Ши нүхэр, хулгайша нухэр 'байбаш Даа. Минии мүнгэн баанхые ши тоножо аббал хаш даа, – гэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайшан хэлэбэ:

– Юундэ намайе хулгайша гэбэт? Би хулгай хэжэ шада* даггуйб. Намайе хариин оронһоо ерэһэн байхадамни хулгай! гаар хардажа гүшэрбэ гээшэ аабта. Минии хулгай хэхые юугээрш мэдээгуй аад ла, ямарш фаактагүй аад, намайе харда а гээшэт! – гэжэ хэлэбэ.

Тиихэдэнь Манзын хаан:

– Би шамаар хулгай хүүлэхэмии, – гэбэ. – Найман түшэ-мэлнүүдые нэгэ гэртэ һуулгаад, өөрынгөө малгайе тушэмэл-нүүдынь rap дээгүүрынь гурбан сүүдхэ ябуулхамни. Ши тэрэ малгайе гурбан сүүдхэ дотор хулгайлжа аб! Абжа шадаагуй хадаш Шинии тархиишни таһа сабшажа абахаб. Абжа ша-даал һаашни, найман түшэмЭлнүүдэй тархиинь таһа сабшажа хаяад, шамада хахад зөөригөө үгөед, корооль хаан болго-хоб, – гэжэ) хэлэбэ.

Тиихэдэнь хара хулгайша:

– Хулгай хэжэ шададаггуйб. Намда тиимэ хатузЩидааии

юундэ угэбэт, – гэжэ хэлэбэ.

– Яанаш даа, хулгайлжа абаа хадаа аба даа, угэй хадаа бай даа. Хэлэпэн үгэеэ бусааха аргамгүй; – гэжэ Манзын хаан

хэлэбэ,

Хара хулгайша – Түшэмэлнүүдынгээ һууха гэрынь заажа угэгты. гэжэ хэлэбэ.

– Тэрэ гэртэ һууха юм даа, – гэжэ хэлэжэ угэбэ.

Тэрэ гэһээр хара хулгайша базаарһаа нэгэ хуршааг (хитад архи) хиТад хара архи хулгайлажа асараад, тушэмэлнуудын һууха гэрһээ үргэлжэлүүлэн шара хулгайшын гэр хуртэр хаан-шан архияа зурылгаад адхажа орхибо. Шара хулгайшынгаа поол доропь нүхэ малтаад, адхаһан хара архинайнгаа үнэр дагажа ябаад, газар доогуур нүхэ малтажа, малта малтаһаар ябаад, найман түшэмзлнүүдэй һуужа байһан гэр доронь ошожо орошобо. Хурса хутагаараа поолынь аргаахан зорожо, гарай багтахаар нүхэ гаргаад, тэрэ нүхөврөө хаража шагнажа һууна. Найман /гүшэмэлнүүд тэрэ гэр дотороо Манзын хаанай-малгайе гар дээгуурээ тойруулжа байба. Тиигээд хөөрэлдэнэ тэрэ түшэмэлнүүд:

– Хара хулгайша манай эндэ ерэжэ, Манзын хаанда тар-хияа таһа сабшуулхань хадаа. Бидэ малгайгаа хулуулгаха-гүйбди. Манай тархи таһархагуй дээ. Газаагуурнай нилээд үгэйхэн харуулнууд хаража байгаа хадаа. Бидэ гурбан суудхэ дотор хаанай малгайе гарһаан алдажа хулуулгахагуЙбдц, – гэжэ хөөрэлдэхынь хаража шйгнажа һууна.

Нэгэдэхи суудхэ үнгэрбэ. Хоёрдохи сүүдхэ болжо байна. Хоёрдочиш сүүдхэ үнгэрбэ даа. Гурбадахи сүүдхэдээ хахзд һүниһөө – хрйшо түшэмэлнүүд һажажа захалба. Бултанайнь нюдэ^ аняатай болшобо. Хаанайгаа малгайе гартаа баряад нилээдгүй үни һажажа, нэгэнэйнгэ? гар дээрэ табижа байхынь хаража һууиа. Гар дээрээ табюулһан түшэмэл мун оөригүй гартаа баряад пажажал байна. Тиигэжэ байхада гарай багта-ха нүхэи тушаа ойро хаанай малгай ерэжэ байхынь хараад, хара хулгайша тэрэ нүхөөрөө гараа гаргажа һарбайгаад бай-хадань, нэгэ түшэмэлынь гар гэжэ һанаад, хара хулгайшын тар дээрэ табижа орхйбо. Тэрэ малгайе һуга татажа абаад, хара хулгайша шара хулгайшынгаа гэртэ ерэбэ. Түшэмэлнүүд нойрһоо һэрнжэ, хаан&йнгаа малгай яабаб гэжэ тон ехэ Щ диржэ, олжо ядалсаба. Хара хулгайша хулгайлажа абшаба гээшэ гу? Тархяа таһа сабшуулха саг ерэбэ гээшэ гү? – гэжэ айлдажа зобожо байбад ха.

– Энэ гэһээр шара хулгайшын байрада ошожо, хара хулгайшын лабтан хулуужа абаһые мэдэжэ ерэе, – гэжэ хөөрэл-дэбэ.

Тиигээд шара хулгайшында ошожо харахадань хара хулгайша хаанай малгайе хулгайлажа абапаниинь эли байжа,

барижа хаража һууба.

аь.

Тэрэ гэһээр Манзын хаан найман түшэмэлнүүдынгээ тар-хнинь таһа сабшажа хаяад, хара хулгайшада хахад зэериеэ үгөөд корооль хаан болгобо.

74. ХУЛУУША ДУРБААН

Хулууша Дурбааниие хаани инь ерэ гүү-лэбэ. Хаан һураа:

– Ши хулууша гууш даа?

– Хулуухалби даа, – гэнэ.

– Үнээрээ хулууша болбол энэ шагаабартаа столоо табяад, стол дээрээ мунгэн аяга шанагаа табяад, хажуудань лампа аһаагаад, түүнэй хажууда һахяад һуухаб, түүным хулуужа абааш даа, – гэжэ хаан хэлэбэ.

– Тиижэ, хулуухаб, – гэжэ Дурбаан хэлэбэ.

Үдэшэлэн Дурбаан тиимэ үхээшэнэй хүүртэ ошоно. Нэгэ һаяхан үхэһэн хүүе үргэлээд ерэбэ. Хаанай шагаабарта ерээд харана. Хаан булта юумэ табяад һахяад һууна. Шагаабарынь модоор соо сохёод, үнөөхи үхэһэн хүнэйгээ гар хиигээд ap-балзуулна. Хаан гарынь таһа сабшаад хаяжархиба. Толгой-ень оруулаад монсогошуулна. Толгойень таһа сабшаба хаан. "Одоол Дурбааниие алабаб даа", – гэжэ хаан дотороо бодобо. Тиижэ һанаад, "дахин хэн ерэхэ һэм", – гээд ламп а а ун-тараагаад, хаан ошожо унташаба. Хаанай унтапан хойно Дурбаан һэмээхэнээр ороод, аяга шанагынь абаад ябашаба. Хаанай хойто үглөөнь бодоходО аяга шанагань үгы байба. Дурбаанайда ошоходон, Дурбаан хаанай аяга шанагаар ндеэл-жэ һууба. Тиигээд хаан Дурбааниие ерэ гүүлнэ.

– Зуун шарые зуун хүүгээр сахюулнаб, түүниие хулуужа абааша, – гэжэ хаан Дурбаанда хэлэбэ.

– Яаха.һэм даа, хулуухаб, – гэжэ Дурбаан хаанда хэлэ-

бэ.

Шараа дундаа хээд, зуун хүн тойроод байнад. Нэгэ тахяа абаашаад шарын дунда табихадань, тэрэнь бархирба. Тиихэ-дэнь шарнууд бутараад харяалдаба. Нэгэ шарынь абаашаад, Дурбаан алажархиба. һүүлдэнь Дурбаанайда ошоходо мя-хаяа улгэжэ отолжо байба.

75. ГРИШКА

Гришка гэжэ үншэн хүбүүн ябаа. Мал-

гаяа хээсэш саана ябха. Нэгэ мангад, нэгэ еврей ерэбэ.

– Юу хэжэ байнаш? – гэжэ һураба.

– Хулуужа һуржа ябанаб.

Гришкэеэ тэргэндээ һуулгаад, гэртээ асарба.

– Малгаарша нэгэ үнеэ хүлтэ асар, – гэбэ.

– Би хулуухаб, – гэнэ Гришка.

Мангад хоёр пастух табина хархын. Хайшан гэжэ хулуу-хаимааб гэжэ-. Модон соо орохолоорон үнеэеын хоолойн хадхаад, һүүлиин абаад ама руун шихэнэ. Үнеэн гүйгээ, хахажа үгхэеэ һанана.

– Үнеэниин үнеэгээ идеэ, зай, мяха абахатнай, али мүнгэ абахат? – гэнэ. Үнеэгээ худалдаад абаба.

– Азаргайм хулуужа шадахыт? – гэбэ.

– Азаргытнай абажа шадахаб, – гэбэ.

Хара азаргаяа сара'й соо оруулаад, гурбан харуул табина.

"Үүлэн үбээдэ уһан хаанаһаа грршхым", – гэнэд гурбан харуул. ДээрэһээН унаа. Гартаа метла а баряад, метлаа үгөө. Шагаабарта ерээд хонсиргоно Гришка.

Ьүү, хэды морин унаад һүернэ. Азарга үбээ. Тиигээд азаргаяа һөөрэгшын худалдвад абана. Гурбан үдэр срок үхэб:

– " Зай, ши минии изын хубсаһай хулуужа шадахыш, —

г™ЙаШка орои Д0Р °Р°0Д хэбтэнэ– Хүгшэниин талхаа һай-nvifS' ^*!?00 амһаР со° хээд табина– Изы эрэ хоёр орон-aw ороод хэотэнэд. Мүноөхи шанага сооси хилеэмэйн идхуүр-гэйи адхаа орон соон.

"все

һүни болобо. Үбгэ һамган хоёп J I дороо шүдээ. Гришка хубсаһайн IH ПМаад ЯШ лоороон эрэ эмэ хоёр: "ХулуугааS ябашо°– И§ШШ

Саашаа утархай пара cob 1Яя Ы* ^ < хыш", – гэжэ. СР<* В "Изыйим хулуу.

Изыеэ паар мориндо һуулгаад МШ хын. Гришка харгы дээр боймолдоодBill Hi

– Ээ, Гришка үхээ, – гэлдээя ШШI Ерхэдэн Гриппе Ш^ЩШ^Ш 1

бежаадлаа", – гэлдээд ошоод харанаi Тэп,1#"ШШ ка гурбан паар мориндо һуугаад, изыен ГРИШ"

Тиижэ үншэн хүбүүн үнеэтэй, НКШИН ложо, изы абаад, баяжаад арляшоо. ЭЗаргатай' хУбсаһатай Щ

76. МУУ БААНСИ

Убээтэй ядуу хун байна. Ган гэхэ нохой

үбээ, газар гэшхэхэ адуу үбээ. Өөрёо

үе наһан соо һүхэеэ барижа, модо щабшажа ажал хэдэг байгаа пан. Хаа хаана айл тииргэндэ байсан дайдымайе хэнз. Модошо дархан болоо пан. Ехэ бэрхэ модошо дархан гэжэ хаа хаана дуулдана, тайшаа убэгэн муу Баансийи hypraa-ран дуулажа, татуулажа асараа пан. Муу Баансн ержэ, тайшаа үбэгэнһөө һурана:

– Яахай намай татуулааш?

Тайшаа үбэгэн хэлнэ: Шж пяохан гэ-

– Шамай ехэ бэрхэ һурагта гарапан модошо дархан

жэ дуулаа һам, – гэбэ. хойно– "Гоёор

ТЙ" Муу Баанс, тайшааЩ|НИ байсан барихам", – гэнэ. тэрэ ШВШЙ барина, модоо халба. Тэрэ Муу Баанси байсанииьЩНИв! ехэ гоёор заһажа байба. Нэгэ хоер плраииi д шж болно ехэ байсан бодхоожо байба. ШШ" ожо ерэхэм", – гэжэ тэрэ һайн үдэр Муу ЩщШш^ЯЯ хэлнэ. тайшаа үбэгэнһөө һурана. Тайшаа убэгэн

– Харижа ерыштаа^З^НшШ ""Т" Хт1"

Муу Баанси айл тээшэ ЦШШ тайшаа үбэгэ" Даа. Нэгэ долоо хоноги доторсоо зугаа Щ

Две хүдэмшэдеө тэхэржэ Щ Щ "уга соогоо хаагаад. т бии байна. Баян хүн гунтаии к Баанси хабхар?лажа идехэм гэжэ шахажа байна ВД баряаД тайш һон хойно тэрэ нуга сооси МШ Ш нуга соогоо унГжа. Үбэгэндөө хүтэлжэ ябана. байна. һайн Щ

Дан, гунтай үхэриин үбээ болшоощ

хуяууша үлдэхэм гэжэ баян хун хойноһоон ябалдана. Үүр сайхын урайхана Муу Баансиие хусэжэ ерэнэ. Муу Баанси ухэрнин хутэлеөд ябажа ябана.

– Зяй, ухэриим яахай хулуубаш, яба, тайшаа үбэгэидэ эаахам.

Саб сагаан болоһон хойно тайшаа үбэгэндэ ерэнэд. Ерээд, баян хун морёо, үхэрээ уяад, тайшаа үбэгэндэ ороно. Муу Баанси ухэриин дасин хулуугаад, харгуй газарта абаашаад, убээтэй ядуу хүдтэ үхэриин алаад хуу хубаажа үгэшхэнэ. Баян хун тайшаа хундэ ороод байжа байна. Тайшаа убэгэн пурана:

– Хаанаһаа ябааш, хэрэгтэй ябайш? Баян хүн хэлэбэ:

– Муу Баанси гунан ухэриим хулуугаал, – гэбэ. – Хойно-һоон улдэжэ ерэжэ эндэ баряалби.

Тайшаа үбэгэн пураба: т$ш

– Үхэртанай хаанаб?

– Эндэ газаа уяатай.

– Ябаад харайи, – гэжэ тайшаа үбэгэн хараба. Хараан-гайн ганса мориниин уяатай, ухэриин убээ байба. Тайшаа убэгэн тэрэ баян хүйи хараана, хашана: Л^И

– Ши намайе туршайш, үхэри бариһан хойно үхэр шинии хаана ошохым? Худалаар хэлээш, – гэнэ.

Тиихэдэн тэрэ баян хүн тайшаа үбэгэндэ хараалгаад: "Худалаар хэлэһэн ёродоо түрмэдэ орохош, – гэнэ. – Улаан бур-гааһан ураг шинии бэшэ, тайгын бургааһан танил шинии бэшэ, нюргайш шуһа гарсара сосёо һаа болихолши худалаар хэлэхэеэ". Баян хун морёо унаад, үхэр үбээеэр гэр тээшээ бусана. Бусапан хойнонь Муу Баанси тайшаа үбэгэндэ ороно. Тайшаа убэгэн һурана:

– Зяа, хэр зугаалжа ерэбэш?

– Баа үбээ, долоон хоног соо зугаалбаб.

– Тэрэ баян хуни гунан үхэри яахай хулуугааш? Тиихэдэ муу Баанси хэлнэ:

– Тайшаа убэгэн, булагай уһа худхаа үбээ хада, булан-хайр гарха үбэйма. Муу Баансиин хулуугаа убээ хада, хулу-ушан хаанаһайм, – гэнэ. Тиижэ тайшаа үбэгэн Муу" Баансида тороод, тажаганса неэгээд, Муу Баансиин толгойе эльбээд: "Энэ байсангаа дуупыштаа", – гээд эльгэбэ.

Муу Баанси тэрэ байсангаа ехэ гоёор барижа дууһаад байхадан, хатуу арсияа үгэжэ, тарган мяхаа идюулэжэ хуб-салуулажа, мунгэ угэжэ: "Тиижэ унаһан гараһан нютагтаа гаража амарыштаа", – гэнэ.

Тиижэ Муу. Баанси хубсалажа, мүнгэтэй болжо, тайшаа убэгэйе торгожо, мүнөө болсо хэлүүлэн дурдуулан байнал.

77. ЯЛА

Эртэ урда сагта нэгэтэ Яла гэжэ хун тээрмэдэ ошоо. Тээрмэдээ һүня хуреэд талхаяа буулгаад, нэгэ мангадта хонохоёо ошоо Тэрэ квао тира дань, гэрээнь тойроод олон амитад байба Эдэ амитад хулгайшад байжа, амбаарайнь уудые домкраадаар уЬгээд, орхо хуугээ олжо ядажа байгаа. Тэрэ хунэй ойрын ошохо-донь: «Ши энээ уруу оро, биде олзонпоонь хубаалдахабдн», – гэнэ. Яла олон амитадһаа айхадаа саглаасяа үгөөд, амбаар соо оробо. Орходонь, амбаар дуурэн мяха, топо, гульмэ ха-нада улгээтэй байба. Байһан юумыень хуу ообордожо дүүр-гэжэ байхадань, газаа байгаашад юумыень гаргаад, домкраа-даа табижархёод, гуйлдэжэ арилшаба.

Тэрэ хун улээ амбаар соо харанхыда. Амбаар соогуурна УРУУ өөдэ ябжа ябжа эсээд, доошоо һуушаба. Тамхяа татажа байтарни, спичкын гал гүлмэдэнь аһашоо. Амбаарынь хуу дурэжэ захалаа. Үүдэнэй холоод дуржэ унашахаа байба. тэрэ һамаанда Яла гуйжэ ой уруу ошобо. Хунууд шууяа гарган гуйлдэжэ ерээд, унтаргаахаяа забданад. Яла ШШЩЙ шугы, соогуур, харгыгаар. Гэнтэ харан, гэхэдэнь. ^0РГ0Й хүрэтэр галУ дурэжэ байгаа. Тэдэнэй ойро ошобо. Ошходонь Үнөөхи хулгайшадиинь байба. Өөрынгөө мориео танишаоа

– Мориимни угэгты, ябхамни. "LrtAU ихэбди, – гэжэ

– Бу мэндэ, бидэ шамда энэ олзоһоон ухзоди.

нэгэ тоһотой боошхо хооһолжо ВШ гаргаад, тэрэ ху-Яла хүлеэн хүлеэнэ. Тоһотой боошхо о г v'ЖМ$ Ш№ ниие досоонь хээд хабхуултёо." ШОНо тоһоной баД. Тэрэнэй боошхо соогоо пуужа ц к забхараарня Үнэрөөр боошхынь долёожо байба. Щ J алдаад гүйбэ хээд, шоные һүүлһээнь баришаба. шин Щ

боошхо хүн хоерые шэрээд. Гүйнэ, гүйнэ һүүлыень табиногой. Хэдышье саг соо гүйжэ ябатараа. боошхонь түгсздэ тороод бадаршоо. Тэрэ хүн гараад, гэртээ моришьегүй, талхашьегүй бусаа юм гэхэ.

78. МОЛОНТОЙ ҮБЭГЭН

Урдани сагта Молонтой гэжэ үбэгэн яба-Нан гэхэ. Хүйлэн хүхэ бухатай байгаа

ха Тэрэ буха унаад Эрлэн хаанда ошохо гэжэ ябаба.

Харгуйгаар ябажа ябахадан урдаһаан Альбаша хара хү-бүүн золгобо. Алтан шарга мори унаһан юмэ.

– Мэндээ, Молонтой үбэгэн! Хаа хүрхэеэ ябаабта, Молонтой үбэгэн?.J

– Эрлэн хаанда ошожо, газар дэлхэй мэдаээр зарлиг

абаха гэжэ ябанаб.

– һм… газар дэлхэй мэдэхээр зарлиг абахамни гэнэ

гүүш?

– Тиимэ, тиимэ, хүбүүдэй үри!

– Бишни бапа тиимэ панаатай ябанаби. Шимни ехээр үбэгэрөөд байнаш. Газар дэлхэйн хаан болжо ялахагүйш. Намайгаа даалгагша болго. Бишни залууб, бүхэб, мэргэм. Шамда а ехэ тупатай байхаби.

– Тэрэ хүүршни ехэ зүбтэй байна даа. Тиибэл хоюулаа хаан болое.

Тиижэ зугаалажа һуутараа, Альбаша хүбүүн. хэлэбэ:

– Минии морин ехэ хурдан, эшэгын мяха эргүүлээгүйдэ, гунан ехэ дайдые гурба эргэхэ, дүнэн ехэ двйдые дүрбэ эргэ-

*э байха.

– Миниишье буха дан юумаһаа таһархагүй байха юм.

Дэлхэй дээрэ хүсэхэ галдан ганса нэгэн байха даа!

– уһм, Һм. Энэ муу муухай бухашни юу хүсэхэ байнабн?

ь°ли, боли, үбэгэн.

Зам, тиигээ пааш, боосоо табилсая.

Табилсая. Юугаар? ГГ" Толгой, толгойгоорон.

ШШ

– Зай, тиимэ, тннмэ.

Хоюулаа rap гараа барилсажа, боосолдобо. Альбаша. хара хубуун морёо унажа, баруун тээшээ ябаба, Молонтой убэгэн яун тээшээ ябаха гэжэ бухая а унаба. Альбаша хара хубуун газар тэнгэри хоёрон тэг дундууран бургэд мэтэ бурэлзэжэ, харабсар мэтэ хабталзажа, арбаад нюрга алад барижа, хо-рёод нюрга ходо барижа, хии мэтэ ниидэжэ, сог мэтэ һүрэ-жэ ябашаба.

Молонтой убэгэн байраһаан занлаагүйгөөр бухаяа үргүү-лээд, зуугшээ яарапан толгойень баруугшан харуулаад байба ха.

Альбаша хара хубуун гунан дайдые тойроод, дунэн дай– j дые эргээд ерхэдэн, Молонтой убэгэн мэн хэмдээ байжа] байна.

– Зай, убэгэмнн, яабабта? Байһан газарта а байһаар бай– < аа гуут?

– Юугаа хэлэнэбши?! Бухаймни толгойен харыш, зуун (тээшээ хаража байһан юумаад, баруун тээшээ хаража бай-нал. Яабабши ннхэдээ? Нааданшни шог – нааданай хун бэ-шэби.

– Дэлхэй тойроод ерэбэб гэжэ, хорон худал' хэлэжэ һо-роһо буу-бур юума эндэ. Сэгтэ Сэмбэр уулайн хормойдон орьёл сагаан буга тала дундуураа таһа харбуулаад, шупаа гаража хэбтээ һэн. Түунн саада тээ, шара далайн (хажууда) шандаган, загал ерэһэн хандагай баабгайда барюулаад шупаа гаража, бааяжа хэбтээ һэн. Туунн саада тээ Арсалан (нэгэ) хуниие улдэжэ ябаа пан. Тэдэни хараа гууш?

– Орьёл сагаан бугышни би харбажа унагаагаа һам, загал эреэн хандагайешни минии буха гуйдэл дундань сүмэрэ мургэжэ орхёо Ьан. Арсаланшни минии муута хуниие улдэжэ Ябаа һан.

Түүниимни мэдэнгүйгөөр хуниие зэмэлэжэ, талада тарбаганам шэхые таһара татажа байналта. Боосоон минии, морёо угэ!

Альбаша хара хубуун морёо угэжэ бухайн абаба.

– Буха мни эжээ танидаг юма. Уняхадашни ябажа угэ-хэгуйбзэ, энэ тумэр балтаар хоёр эбэрынь тала дундуурань сохёорой. Тиигэбэлшни хии мэтэ хиидэжэ ошохо, хэрмэн мэтэ гульдаржа ошохо.

Молонтой убэгэн тиижэ хэлээд, алтан шарга морйёо унажа, харбаһан һомон мэтэ, шүдэһэн шулуун мэтэ ябажа угэбэ гэхэ.

Альбаша хара хубуун бухаяа унаад, тумэр хара балтаа-раа тархи руун буулгаба, тиихэдэн бухан ухэтхэжэ унашаба. Бухаяа ухуулээд, Альбаша хара хубуун баряад саашаа ошо-һониннь тэрэ гэлсэхэ.

79. ХАЙБАЙ МЭРГЭН

Урай урай Хайбай мэргэн ябба. Даатита боро даагатай, таар тохомтой, тальти эмээлтэй, үнгэрсэг хара башлагтай байгаа. Саашаа болходоо, харуу Хара хаан ахатай байгаа. Харуу Хара хаан ахан болходоо Нугаржан хүбүүтэй, хоёр шэгэшхээхэн басагатай байгаа, харуу хатуу хатантай байгаа.