Текст книги "Выбраныя творы"

Автор книги: Кузьма Чорный

сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 41 страниц)

Гэты другi меў такi выгляд, што не ўгадаць было б, колькi яму год. Можа ён быў стары, а можа зусiм малады. Ён баяўся холаду, ён грэўся. Шыя яго была абкручана ручнiком. Расейскi салдацкi кажух да кален быў на iм. На нагах салдацкiя чаравiкi без абмотак. Сялянскiя нагавiцы з рудога саматканага сукна, на яго вельмi вузкiя i, дзiўна, нават кароткiя. Бо сам ён быў даволi-такi малога росту, i паводле якога мог здавацца таўстуном. Твар быў круглы i зноў-такi няголены, шчацiнаваты i кiрпаты. Вочы застылыя, i нейкiм дзiўным парадкам у iх нiчога не адлюстроўвалася. Але ўвага i насцярожанасць вельмi востра былi напiсаны на яго твары. Цяжка было зразумець, цi гэта на быка, цi на чалавека ён нарыхтаваўся кiнуцца. Ён здаваўся здаровым i дужым, толькi празмеру змораным. Барада яго хавалася ў ручнiк, вушы закрывалiся бiнтам, шырокiм i ў лапiнах сухой крывi. Бiнт абкручваў лоб, скiвiцы з вушамi, хаваў пад сабою бровы i сядзеў гузамi на патылiцы. Вусы стрыжаныя, пакiненыя двума пукамi пад носам, былi ўжо нейкiм чорным гузам, з якога тырчэў дробны недакурак з папяросы; цi ён там умёрз, цi прылiп, але ён астаўся там i напэўна не заўважаўся тым, хто яго курыў.

Бык выцягнуў шыю i зарыкаў. Незалежна ад сваiх думак, гэтыя два зрабiлi рух, момантны i больш iнстынктыўны як абдуманы. Каб хто сачыў за iмi збоку, той падумаў бы, што гэта яны толькi i чакалi таго моманту, калi зарыкае бык, каб тады кiнуцца на яго i замест ратунку, аб якiм ён так рыкаў, зрабiць яму смерць. Тым часам бык як бы ў знямозе паставiў мысу ўнiз, мусiць да наступнага рыкання. Гэтыя два адразу як бы забылiся на жывёлiну, i вось пачала на iх твары лажыцца пячаць найпiльнейшай увагi аднаго да другога. Увага гэтая межавалася з заядлым узбуджаннем i нянавiсцю, хоць нiводзiн з iх нават i здагадвацца не мог, каго ён бачыць перад сабою. Пачуццё прыкрасцi i смутку адлюстроўвалася на iх тварах. Ужо на адзiн самы найкарацейшы момант яны не спускалi адзiн аднаго з вока. Кожны з iх, здаецца, нават дыхнуць баяўся. Бык некалькi разоў выцягваў шыю i рыкаў, а яны можа нават i не заўважалi гэтага. У кожным разе нiводзiн з iх нават i вачыма не кiнуў у той бок, дзе чатырохногi бадзяга прасiў дапамогi. Праходзiлi хвiлiна за хвiлiнай, i павялiчвалася трывожная ўвага iх у аднаго да другога. Поўная нянавiсць ужо ўладала iмi. Калi каторы з iх рабiў хоць абы-якi рух, другi ўскiдаў руку са зброяй, каб хаця той не зрабiў гэтага раней за яго. Як бы нейкiмi ланцугамi яны былi прыкуты да гэтага агiднага iм самiм занятку. Iх прыгнечвала гэтая злая неабходнасць. У кожным разе, як бы там нi было, памiж усяго iншага, i рыса пакуты была на iхнiх тварах. Напружанне iх даходзiла да найвышэйшага пункта. I раптам чалавечыя галасы, цiхiя i стрыманыя, прыглушаныя iмкненнем быць пачутым толькi тым, да каго гаворыцца, пачулiся недзе зусiм блiзка, вось тут, можа спамiж самых блiжэйшых кустоў. Бадай-што шэптам хтосьцi казаў:

– Я табе кажу, што гэтая жывёлiна рыкае недзе тут.

– А па-мойму, дык у лесе, – адказаў так жа цiха i асцярожна другi нехта.

Хвiлiн колькi цяглося маўчанне. Чутно было, як чыркнула запалка. Мусiць яны закурылi. Значыцца, зусiм блiзка яны былi. З гэтымi двума адбылася змена. Iх увага ўжо накiравалася туды. Хоць яны яшчэ i не паспелi пазнаёмiцца адзiн з адным, але як быццам бы ўжо былi добра знаёмыя. Ужо яны станавiлiся падобныя да змоўшчыкаў, якiя разам, плячо з плячом, павiнны баранiцца ад нейкiх невядомцаў, што выявiлiся так блiзка тут. Так спаткалiся iх позiркi на адзiн момант у такiм сваiм пераломе i з'iначаннi, пасля чаго ўжо спакайней яны глядзелi адзiн на аднаго. Кожны з iх ужо бачыў у другiм свайго аднадумца, i рысы чалавечнасцi i сяброўства зганялi з iх твараў рысы звярынага страху. А як жа! У iх жа цяпер ёсць адна справа, i можа слаўнае i такое жаданае сяброўства запануе памiж iмi. Той, што ў кажуху, тоўсты i нiзкi, нават зрабiў паўкрока да таго, што мерзнуў у летнiм пiнжаку. Бык зноў зарыкаў, i зноў на высокай ноце, з адчаем i як бы з болем.

– А што? Тут! – пачуўся з кустоў радасны голас, ужо не такi стрыманы. I адразу яны ўдвух апынулiся тут.

Што гэта была за пара такая! Адзiн з iх быў зусiм малады. Калi таму, што мёрз у летнiм пiнжаку было год трыццаць, то гэтаму бадай-што не магло быць больш як дваццаць шэсць. Сляды перажытага ляжалi на яго твары. Нi тое што гэта маршчыны старасцi ўразiлi маладосць. Але такая пячаць бывае на твары толькi ў таго, хто вытрымаў нясцерпныя пакуты i пазнаў тую праўду, што ўсё звыклае чалавеку i нецiкавае, нават апрыкралае, можа стаць яму раптам вялiкiм шчасцем i радасцю. Нейкая як бы паглыбленасць у самога сябе была ў iм. Яна не была закаранелая i застарэлая, i можа гэта былi толькi першыя адзнакi яе. Калi так, то яна магла i не пакiнуць сваiх слядоў у чалавечай натуры. Была i яшчэ адна рыса ў гэтага чалавека. Гэта як бы лёгкая здзiўленасць. Здавалася, што яшчэ ўсё не можа апамятацца ад нейкага нечаканага шчасця i яшчэ ўсё перажывае радасць, якая з'явiлася перад iм як дар чалавеку ад усяго свету. I такiм парадкам свет паказаўся перад iм невядомымi яму раней гранямi: свет не толькi бязлiтасны i жорсткi. Ён яшчэ ласкавы i ясны. I сваю радасць чалавек можа знайсцi ў кожнай травiне. Штосьцi такое было ў чалавеку. Ён быў у чырвонаармейскiм адзеннi, у летнiм. Без шыняля i на галаве зусiм без шапкi. Нiзка абстрыжаны. У гiмнасцёрцы i нагавiцах з той крамнiны, з якое робяцца плашчы-палаткi. Пояса не было. А на босых нагах, без ануч, лапцi з лыка. Усё адзенне на iм было такое старое, такое зношанае, такое ўжо бескаляровае, што, здавалася, яно даўно ўжо сатлела i на чалавеку ледзьве лiпiць, i павiнна неўзабаве спрахнуць пылам на няма нiшто. Твар у гэтага зусiм маладога чзлавека быў як вытачаны, лоб высокi i вочы цiхiя. Праўда, вочы маглi быць такiя не толькi ад прыроды натуры, але i ад нейкага ўражання, успрынятага чалавекам.

Другi, што з'явiўся тут разам з iм, быў немалады. Гэты нават быў не так сярэднiх, як пад старасць блiзкiх год. Выглядам сваiм ён быў такi ж як i ўсе тыя, што былi тут. I гэты быў нечым уражаны i кiнуты ў нязвыклы стан. Але калi ўсе тыя мелi на сабе, у каго слабей, а ў каго мацней, пячаць iмкнення i прагi, то ў гэтага толькi адна рыса панавала над усiм. Гэта – абыякавасць. Холадам павявала ад яго вачэй i нерухомых губ i сабранага ў нерухомыя маршчыны лба. Але холад не пераходзiў у абсалютны спакой i нават не межаваўся з iм. Абыякавасць, нерухомасць, зморанасць, расчараванне. Аднак жа i ў яго тлела нейкае адчуванне, нейкая пакута. Можа гэта голад, можа холад, можа боль якi цi прыдушаны смутак. I паняверка. Без усялякай веры быў чалавек. I гэтае бязвер'е i было яго тым жарам, што дзесьцi яшчэ тлеў у яго душы. Пакута ад таго, што няма веры. Можа яму яшчэ i суджана было стаць на шлях да пошукаў веры. Калi так, то холад яго твару мог быць толькi з'явай гэтай гадзiны цi гэтых дзён i нiяк не вызначаў яго натуры. Ён раптам глянуў на таго таўсматага i невысокага ростам, што быў у кажуху да кален, i момантны бляск, не тое што радасцi, а як бы ажыўлення, перасмыкнуў яго твар. Але толькi на момант. Так ужо ўкаранiлася ў iм безнадзейнасць, што адразу зноў абыякавая ўнуранасць заўладала iм. А хто ведае, цi не быў гэты ў кажуху якi-небудзь яго блiзкi друг, калi iскра ўзбуджанасцi на момант прабiла холад яго твару, як толькi ён яго ўбачыў.

Панавала цiшыня i напружанасць. Усе чакалi. Той малады ў лёгкiм пiнжаку тросся з холаду, сцiскаючы ў кулаку тронак вялiкага фiнскага нажа. Тоўсты ў кажуху да кален кiдаў вачыма па ўсiх, як бы стараючыся дасачыць, хто першы памкнецца зрабiць яму зло. Самы маладзейшы, зусiм малады хлопец у сатлелым чырвонаармейскiм адзеннi таксама абводзiў вачыма ўсiх, як бы шукаючы таго, каму ён мог бы паверыць. Што ж да самага старэйшага, з холадам на твары, то гэты, здавалася, яшчэ больш апанаваўся пакорай да нейкага свайго лёсу. Стаяў сабе i трымаў позiрк на абкарэлым крывёй бычыным хвасце, скручаным у абаранак вакол шыпшынавай папруцiны i безнадзейна ўблытаным разбэрсаным пукам валос у гушчырню калючых зараснiкаў.

– Дык што ж, – сказаў раптам шпаркiм тэмпам таўсматы, i вочы яго як бы мiргнулi, – нашто так доўга стаяць, трэба рэзаць быка.

Хто яго ведае, чаго больш было ў тоне яго слоў – гаспадарлiвай практычнасцi цi нейкай затоенай за гэтымi словамi думкi.

Ацвярдзелым позiркам ён шпарка кiнуў на ўсе бакi. Усе маўчалi i чакалi. Трэба думаць, што ён рабiў на ўсiх нейкае адно ўражанне, i ён сам мусiць разумеў гэта. Гаварыў ён па-расейску. Спрактыкаванае вуха магло б злавiць у яго ледзь заўважны нямецкi акцэнт. Такi слабы, што яго можна было i на ўвагу не браць. I мова яго пайшла б за чыстую расейскую, не жывую, а лiтаратурную. Бадай што адразу за першай фразай ён кiнуў i другую:

– Мяса будзем пячы на агнi... Я ўмiраю з голаду.

– I я ўмiраю з голаду, – з нотамi радаснай надзеi абазваўся малады ў летнiм пiнжаку. Ён калацiўся з холаду.

– Памру, – прастагнаў самы старэйшы, у якога на твары была пячаць абыякавасцi. – Я дзiўлюся сам, як я яшчэ жыву.

I цi то гэта ён меў на ўвазе толькi свой голад, цi яшчэ i iншыя прычыны, хто яго ведае. У яго такi жудасны быў нямецкi акцэнт i вымова, што ён як быццам бы хвалiўся: "Я немец". Проста-такi ён i зусiм не ўмеў гаварыць па-расейску i толькi трапляў абы-як, цераз дзесятае ў пятае. Хоць паасобныя словы ён выгаварваў добра.

– Я чацвёртыя суткi не ем, – цiха, як бы сам сабе, прагаварыў самы маладзейшы ў зношаным чырвонаармейскiм адзеннi.

I ён зрабiў нейкi раптоўны рух. Было падобна, што ён хацеў штосьцi дастаць з-пад свае гiмнасцёркi. I ён калацiўся з холаду. Рух яго застыў на месцы, ён быццам адумаўся, што схаванае ў адзежы няхай там i будзе. Шпарка спусцiў ён руку ўнiз i правёў вачыма па ўсiх.

Як быццам бы ўсе яны разумелi адзiн аднаго як не трэба лепш. Згода была памiж iмi i яднанне. На iх насядаў голад. Ратунак! Вось гэта было iх сяброўствам. Тоўсты ў кажуху па-гаспадарску агледзеў быка i падышоў да яго. Малады ў летнiм пiнжаку нарыхтаваў свой фiнскi нож. Самы маладзейшы дастаў з-пад гiмнасцёркi кiнжальчык з медным тронкам i ў раменным чахле. Ён стаяў блiжэй за ўсiх да быка. Тоўсты працягнуў руку, каб узяць гэты кiнжальчык. Вельмi можа быць, а напэўна так i было, што ён сам хацеў гэтым кiнжальчыкам закалоць быка. Малады чалавек з недавер'ем адмахнуў руку назад i адступiў на крок. I гэта было як бы сiгналам да таго, каб усiм iм нават i перад тварам адзiнага свайго ратунку зачынiць наглуха адзiн перад адным свае душы. Усе стаялi ў маўклiвай нерухомасцi. Раптам малады ў летнiм пiнжаку не вытрымаў.

– Ага! – крыкнуў ён, i вочы яго пачырванелi, i твар уздрыгануўся. Ён кiнуўся да быка i хапiў яго аберуч за рогi.

– Завярнi яму галаву набок! – крыкнуў тоўсты i памог яму. Бык апошнi раз зарыкаў. Ён такi дачакаўся свайго ратунку. У кожным разе яго хоць могуць ужо адарваць ад калючай папруцiны. Бык стаяў з паднятай угару мысай, падвернутай набок i нацягненай шыяй. Тоўсты ўзяў з рук маладога ў пiнжаку фiнскi нож i шпарка ўмеркаваў нож у тое месца на бычынай шыi, па якiм трэба было даць. Самы старэйшы i самы маладзейшы апынулiся тут жа.

– Трымайце быка за пярэднiя ногi! Звяжыце iх цесна! – гукнуў тоўсты. Хутчэй!

Здавалася, што самы старэйшы ў момант скiнуў з сябе холад абыякавасцi. Дзiўна было бачыць, як ён раптам устрапянуўся i сарваў з сябе вяроўку, якой былi падвязаны яго штаны. Шпарка працягнуў ён вяроўку маладому ў чырвонаармейскiм адзеннi. Той хапiў вяроўку i кiнуўся з ею да бычыных ног. На паўсекунды раней, чым ён гэта зрабiў, бык раптам iрвануўся з усiх сваiх сiл, на ўсе жылы скочыў угару, чмыхнуў i збiў з ног усiх, хто толькi быў перад iм. Толькi куст шыпшыны хiстануўся ў самую зямлю. Бык адарваўся ад яго i рынуўся ў бягу. На шыпшыннiку астаўся ўвесь як ёсць пук валасоў з яго хваста. Адразу ж усе ўчатырох апамятавалiся, цi можа, праўдзiвей сказаць, дарэшты страцiлi развагу. Разам усе кiнулiся наўздагон за быком, якi ўжо чмыхаў i тросся за кустамi ў полi. Грудаватая мерзлата стрымлiвала яго бягу. Ён стаў i зарыкаў, i ўсе паддалi ходу. Ён пабег, аслабелы i спуджаны. Бяга яго была роўная, ён бег куды беглася. Чуючы, што за iм гоняцца, ён паддаваў ходу. Але не толькi ён, а i яны тамiлiся, i iх агульны рух павальнеў, але не спыняўся.

– Ахапiць яго з флангаў! – закрычаў тоўсты.

Бяга iшла доўга. Пакуль беглi, дзень яшчэ паяснеў i схiлiўся блiзка да заходу сонца. Беглi роўна, усё ў адзiн кiрунак. Мерзлае поле не мела на сабе нiякiх сцежак нi дарог. Яны прабеглi некалькi разоў паўз дробныя ляскi, мiналi лагчыны i ўзгоркi. Нарэшце ўсе ўзрадавалiся: бык пайшоў цiха. I ўсе пайшлi так, дыхнуўшы на поўныя грудзi. Якое iм было шчасце не бегчы больш! Ногi ў iх чаплялiся адна за адну. Яны хiсталiся ў бакi.

Той, што ў лёгкiм пiнжаку, раптам падняў у сябе з-пад ног нейкi высахлы корань i стаў жаваць яго. Самы старэйшы рвануў з прымерзлай зямлi кусцiк счарнелай травы i сцiснуў яе зубамi.

– Кончуся зараз, – сказаў тоўсты.

– Што вы жуеце? – прахапiўся нейк раптам самы маладзейшы, дапытлiва сочачы за тымi двума. Ён не бачыў, як адзiн iрваў траву, а другi паднiмаў з-пад ног корань.

Бык стаў. Сталi i яны. Бык спусцiў мысу ў зямлю, як бы нюхаючы ў сябе каля капытоў. Усе ўчатырох селi на зямлю.

– Цяпер мы яго дагналi б, – сказаў маладзейшы. – Ой, як холадна. У мяне шыя спацела... Памру з голаду.

– Я ледзьве жыву, – абазваўся той, што ў летнiм пiнжаку.

– Бык лёг! – жвава сказаў самы старэйшы.

Дзiўна было: як адразу апанавала яго такое ўзбуджанне.

Бык сапраўды ляжаў.

– На быка! – гукнуў адразу тоўсты ў кажуху. Усе ўчатырох усхапiлiся i пабеглi. Бык устаў i пабег. Учатырох зноў гналiся за iм, выбiваючыся з сiл. Скрозь мерзлае поле, i паабапал зноў дробныя ляскi. Перад iмi зачарнелася пажарышча. Абкуродымленыя печышчы тырчэлi з халодных асмалкаў. Больш як на кiламетр цягнуўся гэты малюнак. Далей бык абмiнуў пагнутую i збiтую з лафета гармату на краi ямы. I зноў пайшло поле. Сонца ляжала на iм чырвоным бляскам. Дзень канчаўся. Беглi яшчэ, пакуль не зачарнелася перад iмi нейкае як бы чалавечае жытло. Тырчэў журавель ад студнi, i добра вiдна была доўгая i нiзкая хата на тры вокны ў падоўжнай сцяне. Крытая гонтай i абгароджаная жэрдзяным плотам хата здавалася сумнаму воку беспрытульнага чалавека дасягнутым шчасцем. I гэта тым больш таму, што гэтыя ўчатырох, пакуль гналiся за рыжым быком, шмат мiнулi ў чыстым полi вялiкiх i малых пажарышчаў, дзе асмалкi тырчэлi з попелу i попел быў як вечны колер сатлелага жыцця. Гэтае чалавечае жытло з'явiлася перад iмi ў пустэчы, як вялiкi дар ласкавага лёсу. Сонца было ўжо над самым заходам, i чырвоныя водблескi яго люстравалiся ў шыбах гэтай хаты. Непадалёку ад агароджы расло некалькi хвояў, выносiстых i азалочаных сонцам. За iмi быў невялiкi лес. На фоне яловай зелянiны вельмi выразна рысавалася запозненая жаўцiзна нейкага дрэва. Была ў агароджы i брама з нiзкiх шчыкетаў стаяком. Брама была адчынена. На адной шчыкецiне ў ёй вiсела звязаная з сiняй шэрсцi жаночая кофтачка. Усе заўважылi яе, як толькi ўбеглi ў браму. Рыжы бык адно мiльгануўся сваiм колерам паўз вокны ў двары, дапаў да сцяны рагамi ў яе i так застыў на месцы. Тоўсты ў кажуху падняў нож, а самы маладзейшы сказаў:

– А можа тут жыве гаспадар яго? – I пайшоў у сенцы, а ўсе за iм. Тоўсты зачынiў толькi браму i азiрнуўся на быка, якi нават i не паварушыўся. Дзверы не былi замкнёны. Клямка паднялася, i ўчатырох увайшлi ў сенцы. Яны былi вельмi прасторныя пры такой хаце i без столi. Адразу быў дах. Праз вакенца, выразанае ў адным бервяне, падаў сноп сонечнага прамення. Святло лiлося яшчэ i з дзiрак па застрэшшу. Гэта было апошняе святло дня перад яго адыходам у вечнасць.

У сенцах быў чалавек, заняты нейкай пiльнай работай. Вельмi можа быць, што ён крыху, а можа i як мае быць прыпалохаўся ад нечаканага з'яўлення гэтых чатырох i схаваўся за пiльнасць работы. Пад нагамi ў яго было пiлавiнне. Ён збiваў з дошак труну, памерам не на дарослага чалавека. Малатком ён заганяў у дошкi старыя адагнутыя цвiкi, спадылба пазiраючы на, здаецца, нежаданых гасцей. Яны маўчалi. Маўчаў i ён. Можа тое, што ён збiваў труну, стрымлiвала ўсiх ад гаворкi. Нават "добры вечар" нiхто не сказаў.

Ён быў драбнатвары, чарнявы, увiшны ў рабоце i жвавы рухам вачэй. Некалькi дзён да гэтага выгалены твар. Валасы на галаве нiзка падстрыжаны. На выгляд год яму было трыццаць. Адзеты ён быў так, як тут, у гэтых месцах, ужо гэтымi часамi не адзявалiся, i гэта адразу заўважыў самы маладзейшы з чатырох, той, што быў у зношанай чырвонаармейскай адзежы. Чалавек, якi рабiў у сенцах труну, быў у шарачковых нагавiцах, зрэбнай кашулi пад кароткай ватоўкай з афарбаванага ў руды колер палатна i ў падшытых скуратом лапцях.

– Добры вечар, – адумаўшыся, сказаў маладзейшы з чатырох.

Той моўчкi скланiўся i зноў пачаў заганяць цвiкi ў дошку.

– Вы гаспадар? – сказаў маладзейшы.

– Я гаспадар i там гаспадар, – паказаў ён рукой на дзверы ў хату. Слова "гаспадар" ён выгаварыў нейк так: "гспдр".

– Рыжы бык у вас ёсць? – запытаў маладзейшы.

Той або не пачуў, або не разабраў цi не разумеў. Ён маўчаў. Маладзейшы стукнуў у хатнiя дзверы, i адтуль адразу ж выйшаў чалавек сярэдняга веку, у ботах, чорным пiнжаку i адкiнутымi назад валасамi.

– Вы гаспадар?

– Я тут жыву.

– Рыжы бык у вас ёсць?

– Нiякага быка тут няма. У мяне няма.

У той жа момант усе шпарка выскачылi на двор i абступiлi быка. Тоўсты злаўчыўся i даў вялiкаю фiнкаю быку ў горла. Бык упаў на сагнутыя ў каленях пярэднiя ногi, i кроў хлынула з яго на мерзлую зямлю. Кроў пахла мокрым сiверам. Чалавек з адкiнутымi назад валасамi выйшаў на двор i разам з усiмi бачыў, як кончыўся бык. Малады ў летнiм пiнжаку сказаў адразу:

– Каб хоць раз укусiць чаго.

– Адзiн раз можна, а два не хопiць. Чаго ж вам прасiць есцi, калi ў вас гэтулькi мяса. Бярыце чыгуны i варыце.

Падазрона ён акiнуў вачыма невядомых прышэльцаў.

Адзежа яго была добрая, калiсьцi франтаватая, цяпер змятая i дзе-нiдзе заплямленая. Востры неспакой жыў у яго вачах i на твары.

– Прыгатуй чыгуны, – сказаў тоўсты.

– Чыгуны гатовы. Стаяць у хаце. Толькi ўзяць.

У яго яшчэ была i прыкрасць, што гэтыя невядомцы тут з'явiлiся. Нi словам, нi намёкам ён не пацiкавiўся, хто яны. Што ж! Брыдкi час, не варты чалавека. Чалавек не верыць сабе падобнаму. Вiдаць было, што гэты, з адкiнутымi валасамi, баяўся чапаць яму невядомых. Цiхом ён пайшоў у хату. Тым часам тоўсты ў кажуху вельмi спрытна ўвiхаўся. Ён ужо дзёр з быка скуру. Ён так увайшоў у гэты занятак, што, здаецца, забыўся на ўсё iншае. Апошняе сонечнае праменне знiкла з двара. Сонца зайшло. Папаўзло змярканне. Абыякавы стары паклыбаў да ганка. За iм i два, апроч тоўстага.

– Памагайце, – сказаў ён, i ўсе вярнулiся.

Быка абдзерлi нешта вельмi хутка, яшчэ завiдна.

– Трэба ж чыгуны ўзяць, – сказаў старэйшы.

– Па чыгуны пойдзем разам, – абазваўся той, што мёрз у летнiм пiнжаку. I гэта было вострае выяўленне таго, што чалавек не верыць нiкому з людзей. Не трэба спускаць другога з вока. Тоўсты ўскiнуў наапашкi кажух, якi ляжаў пры сцяне на зямлi, i ўсе пайшлi ў хату. Першы iшоў старэйшы. Ён пачынаў рабiцца вельмi дзейны. У сенцах той ужо канчаў труну. Яму свяцiла самаробная свяцiльня: у чарапку плаваў у чымсьцi чорным i гарэў кнот. Усе, i трунны майстар следам, увайшлi ў хату.

Перш за ўсё было штосьцi падобнае да кухнi ў сялянскiм дамку. Цеснаваты пакой з глiняным токам замест падлогi, пабеленыя сцены, варыстая печ i свечка на лаве. Яна i асвятляла ўсё. Але самае першае, што кiнулася ў вочы ўсiм чатыром, гэта вось што было. На засланым белым прасцiрадлам тапчане ляжала мёртвая дзяўчына. Гэта быў яшчэ падростак. Сiняя паркалёвая спаднiца абгортвала яе ногi. Роўна ляжалi ступенi яе ног у толькi што пашытых (швы з белых нiтак былi свежыя) пантоплiках з чорнага корту. Твар васковага колеру, худзенькi i дробны, лобiк высокi. Завостраны нос i такiя ж плечы ў рудой кофтачцы, вельмi падобнай (каб толькi не колер iншы!) на тую, што вiсела на двары. Самаробная, звязаная з нiтак. Спушчаныя шчыльна вейкi цёмнага колеру, i было ўражанне, што з-пад iх глядзяць i сочаць за ўсiм вочы. Зусiм яшчэ дзiця была гэтая нябожчыца. Год пятнаццацi цi чатырнаццацi дзяўчына сядзела каля гэтай нябожчыцы ў галавах i глядзела на чатырох, што ўвайшлi ў хату. Позiрк яе быў спакойны i ўраўнаважаны, ён як бы гаварыў: няхай вас увойдзе сюды хоць сто чатыры, нiчога на свеце ад гэтага не зменiцца. Валасы на яе галаве былi густыя i цемнаватыя, лоб высокi, выпраўка бадзёрая, i ў вачах веданне нейкага вялiкага сэнсу. I гэтая была ў сiняй паркалёвай спаднiцы i ў самаробным кафтанiку з ваўняных нiтак, толькi ўжо вiшнёвага колеру. Твар у гэтай быў як вытачаны, з пэўнымi цвёрдымi рысамi, i ў сцiснутых губах вызначалася адлюстраванне таго, што хутка ўжо тут усталюецца натура. Адна рыса iшла цераз увесь твар i перакрывала сабою ўсё: як бы ўсё гэтай дзяўчынцы здавалася звыклым i нiчога дзiўнага нiдзе. На свеце няма з чаго дзiвiцца, бо ўсё такое, якое яно ёсць.

З другога канца тапчана стаяў на каленях на зямлi той, з адкiнутымi назад валасамi, i, схiлiўшы галаву, трымаў лоб на канцы тапчана, каля ног мёртвай дзяўчынкi. Тое, што ўвайшлi ў хату i стукалi нагамi, не падняло яго з калень. Ён i не зварухнуўся. Не зварухнулася i дзяўчынка, што сядзела ў галавах нябожчыцы. Той, што рабiў у сенцах труну, на пальчыках падышоў да ўкленчанага чалавека i далiкатна паклаў яму руку на галаву. Ён як бы гладзiў яго па галаве. Цiха ён сказаў:

– Труна гатова.

Чалавек падняўся з калень i ўтрапёным позiркам азiрнуўся. Невядомыя прышэльцы стаялi ля парога i маўчалi. Тоўсты, у кажуху, першы абазваўся:

– Мы прыйшлi па чыгуны.

Чалавек перасмыкнуў сцiснутымi губамi i сказаў да дзяўчыны:

– Ганна, дай людзям чыгуны.

Пакуль Ганна даставала з-пад печы два вялiкiя чыгуны, ён паглядзеў у твар кожнаму i роўным тонам сказаў да ўсiх:

– Калi вы, або каторы з вас напроцi ночы не пойдзе ў дарогу або яшчэ i заўтра будзе тут адпачываць цi як там яму выйдзе, то можа хто з вас, браткi, памог бы мне пахаваць яе. Выкапаць яму трэба, занесцi i зрабiць што трэба.

– Вы ж тут удвух, – абазваўся тоўсты.

Як толькi ён так сказаў, той, што рабiў труну, зiрнуў на яго з маўклiвым дакорам, i ён, з выглядам абвiнавачанага, спусцiў доле вочы. Вельмi ж вiдно было ў гэты момант, якая гэта добрая, мяккая, лагодная натура. Выгляд у яго стаў адразу такi, што яму ўжо як бы i не патрэбна стала чужая дапамога. Ён маўчаў i беспарадна як бы чагосьцi шукаў вачыма ў пустых кутох.

Тады абазваўся ў чырвонаармейскай зношанай адзежы. Ён сказаў:

– Я памагу, толькi раней каб мяса прычакаць i хоць колькi разоў укусiць. Я не вытрымаю з голаду. Мае зубы могуць цяпер раструшчыць камень.

Ледзьве ён паспеў сказаць палову гэтай фразы, як шпарка выткнуўся паперад той самы старэйшы, у якога халодная абыякавасць i безнадзейнасць, здавалася, навекi асталявалiся на твары. Ён паволi перасмыкнуў губамi i нейкай адной рысай у сябе памiж вачэй i з жудасным акцэнтам сказаў шпарка, быццам баючыся, што яго не захочуць слухаць:

– Я пайду памагаць.

I ў той жа момант плечы яго страсянулiся, i ён хапiўся за твар рукамi. Ён плакаў. Што такое здарылася? Адкуль гэта ў такi час, калi спарахнелыя ў зямлi лацiняне нiколi яшчэ не мелi такога блiскучага апраўдання сваёй прымаўцы: "чалавек чалавеку воўк". I нiхто гэтаму не здзiвiўся i як бы не заўважыў нават гэтага здарэння. Толькi таўсматы нездаволена зiрнуў на слабавольнага плаксуна, i нават як бы пагрозай зварухнулiся яго вочы.

– I я памагу, – сказаў той, што быў у летнiм пiнжаку.

– Зварым мяса, паямо, бо ўмiраем з голаду, i паможам усе. У момант усё зробiм, – сказаў таўсматы. – Дзе чыгуны?

I ўсе яны выйшлi з чыгунамi i сталi валтузiцца з мясам. Вады набралi з студнi i напоўнiлi ею i мясам чыгуны, але мяса не мылi. Нiхто пра гэта i не падумаў. Прайшло можа тры хвiлiны, не больш, як два чыгуны стаялi па каменнях i пад iмi гарэў агонь. Раптам з хаты шпарка выйшаў той, што рабiў труну. Ён здаваўся вельмi ўстрывожаны. Шпарка ён прагаварыў:

– Сцямнела. Агонь здалёку вiдаць.

Таўсматы, як бы раптам адумаўшыся, залiў вадою з чыгуноў агнi i сказаў:

– Варыць трэба ў печы.

I ўсе, з выглядам выратаваных з бяды, панеслi ў хату чыгуны з мясам.

– Гануся, – сказаў чалавек з адкiнутымi назад валасамi, – запалi ў печы. Я яшчэ пазаўчора туды наклаў дроў.

Гануся сышла з свайго месца i ўзялася за работу. Рукi яе былi малыя i рухавыя. Далiкатнае хараство было ў яе руках. Бадай што напалову яна сама ўлезла ў печ i, лежачы на чаране, падпалiла дровы. Людзi самi прыставiлi свае чыгуны да агню. Вiдно стала ўсiм, якое дзiця яшчэ гэтая Гануся. Тоненькая, з рухавымi плечыкамi, але з вачыма спакойнымi. Качаргой яна пачала падгортаць агонь блiжэй да чыгуноў. Здавалася, што ёй вельмi патрэбна, каб хутчэй усё гэта скончылася. Час пацягнуўся так марудна i так нядобра! Усе ўчатырох сядзелi поплеч на лаве, апанаваныя прыкрым чаканнем. Гануся варыла мяса. Чалавек з адкiнутымi назад валасамi стаяў нерухома над нябожчыцай. Той, што рабiў труну, стаяў у самым парозе i таксама не варушыўся. Штосьцi было ў яго паставе такое, што быццам гэта ён сумысля заняў сваю пазiцыю ў самых дзвярах, каб быць блiжэй да выхаду з хаты. Самы ж маладзейшы з чатырох i таўсматы некалькi разоў, як згаварыўшыся, выходзiлi на двор. Калi паднiмецца iсцi таўсматы, iдзе малады за iм, тонкi, як травiна, перад тым. Вышмарганае чырвонаармейскае адзенне на iм сядзела вельмi шчыгульна. Калi ён паднiмаўся iсцi, за iм спяшаўся i таўсматы. Вельмi было падобна да таго, што яны не хочуць спусцiць адзiн другога з вока. Кожны раз, як толькi яны выходзiлi на двор, абодва пiльна прыглядалiся да цёмных абрысаў вечара навакол i прыслухоўвалiся да той вялiкай цiшынi, што бытавала тут. Магло б здавацца, што памiж гэтымi двума жыве вялiкая згода i аднадумнасць. У хвiлiны гэтага прыслухоўвання яны можа i сапраўды рабiлiся роўнымi iмклiўцамi да аднаго. Iм жа важна было на гэты хоць вечар усцерагчыся ад таго, хто б уздумаў натрапiць на iх след. З гэтага яны i пачалi рабiць першыя спробы пазнаць адзiн аднаго. Кожнаму было ясна, што другi баiцца свету i хоча ўхавацца ад людскога вока. За час гэтых выхадаў з хаты яны не сказалi адзiн аднаму нi слова, але гэта магло б быць лiшнiм. Яны ўжо, на гэты вечар, пачалi разумець, што аднаму важна тое, без чаго не можа абысцiся другi. Настаў нарэшце момант, што калi тоўсты паварушыўся, каб iсцi, малады сказаў вельмi цiха:

– Iзноў хiба выйдзем?

– Ну, як там, цiха? Нiчога падазронага? – абазваўся той, што ў летнiм пiнжаку.

– Прыглядайцеся ў бок лесу, – заўважыў самы старэйшы.

I ўсё памiж iмi як бы высветлiлася. Чаго ж iм яшчэ крывiцца адзiн на другога цi ўсiм на аднаго, калi яны разам павiнны сцерагчыся нежаданага прыйсця таго, хто можа iсцi iхнiмi слядамi? Такая атмасфера раптам навiсла ў гэтай хаце. Здаецца, яе адчуў нават i той, што зрабiў труну. Ён паглядзеў на ўсiх чатырох i сам сабе ўздыхнуў: "Божа мой, Божа". Як бы там нi было, ён сам выйшаў з хаты i, калi вярнуўся, сказаў:

– Цiха i пуста. Нiкога нiдзе. Месяц узыходзiць.

Пра месяц ён сказаў праўду, але гэта была ўжо лiшняя фраза, i iшла яна ад пошукаў хоць якой блiзасцi з людзьмi. Можа яно было i так. I гэтак усiм здалося. Тым часам самы маладзейшы зноў падняўся, каб выйсцi. Падняўся i тоўсты. Раптам малады не вытрымаў:

– Чаго ты не спускаеш мяне з вока?! Мы тут роўныя ўсе!

– Я не дзеля цябе, а дзеля сябе. Я сам хачу бачыць i слухаць. Але ж i ты за мною ходзiш.

– Няхай, калi так, хто iншы выйдзе, – сказаў малады.

– Я пайду i доўга буду стаяць на варце, – сказаў старэйшы.

Таўсматы з нейкiм расчараваннем унурыўся i перабiў:

– Мяса павiнна зварыцца ўжо.

Усе апынулiся ля самай печы. Гануся выцягнула адзiн чыгун i ткнула ў яго ашчэпкам лучынкi.

– Гатова! – сказала яна.

Тоўсты паставiў на лаву ў кут чыгуны. Адзiн i другi.

– Есцi ў сенцах – сказаў самы малады.

З якой удзячнасцю паглядзеў на яго той, што ўвесь гэты час стаяў над нябожчыцай! Самы старэйшы зразумеў гэты позiрк. Ён хапiў чыгун i паiмчаў у сенцы. Шпарка ўсе пайшлi за iм. Той з размаху паставiў чыгун на зямлю, выхапiў кавалак мяса i, абдзьмухваючы яго, пачаў iрваць зубамi. Здавалася, што калi ён будзе чакаць, пакуль мяса астыне, то гэта будзе каштаваць яму сканання. Але i не толькi ён. Ужо ўсе падкiдалi на руках гарачыя кавалкi, кусалi як толькi маглi i елi, елi. Пасля тоўсты прынёс другi чыгун. Два чыгуны мяса яны з'елi не больш як за дзесяць хвiлiн i адчулi, што не пад'елi як мае быць. Але нейкая сiла, можа нават мацнейшая за голад, стрымала iх ад якiх бы там нi было пошукаў спосабу задушыць да канца прагу да яды. Усе, як згаварыўшыся, выйшлi на ганак i сталi самi не свае. Вельмi можа быць, што цяпер iм усiм лепш бы было разысцiся хто куды i век больш не сыходзiцца разам. Як бы яно там нi было, але колькi момантаў усе пастаялi моўчкi, i тоўсты раптам пачаў спускацца з ганка. Можа ён нiчога такога i не думаў, але ўсе гукнулi ў адзiн голас:

– Куды? Чаго? Як гэта?!

Ён падняўся зноў на ганак, i ўсiм стала ясна: не ўстанавiлася памiж iмi згода, i вялiкае недавер'е жыло i не зменшвалася. Самы старэйшы раптам уздыхнуў i штосьцi як бы прашаптаў сам сабе.

– А памагчы таму хаваць, – сказаў ён мацней.

– Я кончуся з холаду ў гэтым пiнжаку, – сказаў той, лёгка адзеты.

Ён шпарка рушыў у хату. I ўсе за iм. Таўсматы сеў на лаву. Усе ж астатнiя сцiснулiся пры печы, у якой яшчэ датляваў жар. У момант цяпло размарыла iх. Дрымота агарнула iх усiх трох. Усе яны нейк адразу тут жа ляглi на падлогу i сцiшылiся. Яны спалi. Але ў неспакоi. Колькi яны паспалi, хвiлiн можа дзесяць, не больш, а раз-поразу то той, то другi ўсхватваўся, паднiмаў галаву, акiдаў цяжкiмi вачыма хату i зноў кiдаўся на падлогу i спаў. Тоўсты таксама спаў, седзячы на лаве. Два тутэйшыя мужчыны тым часам унеслi з сянец труну, паклалi ў яе нябожчыцу i паставiлi труну з нябожчыцай на той самы тапчан. Той, што рабiў труну, выйшаў у сенцы i зноў з'явiўся ў дзвярах з рыдлёўкаю ў руках. Ён быў пануры, але вочы яго, здавалася, лiлi святло на твар.

– Цяпер пайду капаць, – сказаў ён.

– Добра было б каб удвух, – адказаў другi. – Але як я тут пакiну.

Раптам моцны кашаль перарваў не толькi гаворку, але можа нават i думкi гэтых людзей. На падлозе нехта з тых трох так кашляў, быццам бы грудзi яго разрывалiся. З хрыпам i свiстам кашляў ён i адкашляўшыся ўстаў. Гэта быў той самы старэйшы з чатырох. Абыякавасцi i холаду цяпер на яго твары не было. Была пакута i смутак. Цяпер ён здаваўся гарбаты, быў ускудлычаны, чырванатвары i з прыгнутымi ў каленях нагамi. Так ён стаяў, пагойдваючыся на нагах, у поўным маўчаннi гэтай нейкай нешчаслiвай хаты i прахрыпеў, усё з тым жа сваiм жудасным акцэнтам i вымоваю: