Текст книги "“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”-17"
Автор книги: Akif Nagi
сообщить о нарушении
Текущая страница: 9 (всего у книги 23 страниц)
⃰ 1987-1991
SSRİ-nin dağılması ərəfəsində, erməni millətçiləri tərəfindən həyata. keçirilmiş “etnik təmizləmə” Ermənistan SSR-i monoetnik dövlətə çevirdi və bu da “erməni sindromu” nun parlaq göstəricisidir. Hazırkı dövrdə tseqakronizmi⃰ rəhbər tutan Ermənistan Respublikası rəhbərliyi bu siyasəti davamlı olaraq aparır, erməni irqçilik nəzəriyyəsinin ideoloqu olan Njdeyə İrəvanda abidə ucaldır, dünya xalqlarıının qanına susayan Dronun xatirəsini əbədiləşdirir.
⃰irqçilik
Ədəbiyyat:
1.Arzumanlı Vaqif, Mustafa Nazim. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya. Soyqırım. Qaçqınlıq. Bakı, 1998.
2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin işlər İdarəsinin Siaysi sənədlər Arxivi(sonra-ARP İİ SSA, f.276, siy.8,s.v.277.
3.ARP İİ SSA, surətlər fondu, №1836. Отчет Тюрксекции ЦК КП(Б) Армении.
4.Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi, f.335, siy.1, s.v.1.
5. İsgəndərov Anar. Azərbaycan həqiqətləri 1917-1920. Bakı, 2012.
6.Mustafayev N.Y.1905-1906-cı illərdə İrəvan quberniyasında və Zəngəzur qəzasında ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri kütləvi qırğınlar. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim olunmuş dissertasiyanın avtoreferatı.Bakı, 2014.
7.Армянский вестник. М., 1916.13 ноября. №42.
8.Багиров М.Б., Вердиева Х.Ю.В поисках истины…Лицо армянства. Архив Политических Документов Управления Делами Президента Азербайджанской Республики.Документы свидетельствуют…Баку, 2011.
9.Вердиева Х.Ю. Переселенческая политика Российской империи в Северном Азербайджане. Баку, 1999.
10.Каринян А.Б. К характеристике армянских националистических течений. Журнал «Большевик Закавказья». Тифлис, 1928. №9-10
11.Лалаян А.А. Контрреволюционная деятельность партии Дашнакцутюн. //Исторические записки.1938 .№2.
12.Перинчек Мехмет. Армянский вопрос в 120 документах из российских государственных архивов. Москва, 2011.
İsmayıl Musa
“Madrid sənədi – prinsipləri”: baxışlar və problemlər
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin nizamlanmasına dair “Praqa prosesi”nin gedişində “Madrid sənədi” məsələsi ortaya çıxdı və onun ətrafında diplomatik qalmaqal yaşandı. Belə ki, ATƏT XİNŞ-in 2007-ci il noyabrın 27-də keçirilən iclasından öncəki görüşdə həmsədrlər Ermənistan və Azərbaycanın Xarici İşlər nazirlərinə birgə yazılı təkliflərini təqdim etdilər. Rusiya (S.Lavrov) və Fransa (B.Kuşner) baş diplomatlarının, habelə ABŞ Dövlət katibinin müavini U.Bernsin də qatıldıqları həmin görüşdə münaqişə tərəflərinin Xarici İşlər nazirlərinə verilən təkliflər sənədi öncə tam açıqlanmadı, hətta “gizlədildi”.
Həmsədrlərin təkliflər paketi (“Madrid sənədi”) onun müəlliflərinə görə, münaqişənin dinc yolla tənzimlənməsinin – axırıncı fikir ayrılıqlarını aradan qaldırmalı olan – ədalətli, qarşılıqlı məqbul, qərəzsiz və tarazlaşdırılmış baza prinsipləridir. Buradan da göründüyü kimi, həmsədr dövlətlər və ATƏT baza prinsipləri haqqındakı sənədi “gələcək nizamlama üçün daha real əsas” hesab edirlər. Bir sıra politoloq-ekspertlər isə sənəddə yeniliklərin olmadığını vurğulayaraq, onun sadəcə əvvəlki danışıqların tezislərini özündə cəmləşdirdiyini bildirirlər. Onların nəzər nöqtəsinə görə, həmin təkliflər paketinin təqdimatında (özü də müzakirələrsiz) başlıca məqsədlər bunlar olmuşdur:
1. Tərəflərin məsuliyyətdən yayınmalarının önlənməsi.
2. Hər iki dövlətdə 2008-ci ildə keçiriləcək prezident seçkilərindən sonra da danışıqların davam etdirilməsinə əvvəlcədən təminat alınması.
Bu məqsədlərin detallarına varıldıqda həmsədrlərin (bütövlükdə, ATƏT-in) təklif edilən baza prinsiplərinin qəbulu ilə danışıqların hazırkı mərhələsini bitirib yeni dönəmə-hərtərəfli sülh sazişinin layihəsinin işlənilib hazırlanılmasına-keçirilməsini istədikləri bəlli olur. Sənəd habelə həmsədrlərin bu kimi niyyətlərini də açıqlamağa imkan verir. Yəni prezidentlərin: a) mümkün olan bütün sahələrdə tərəflərarası etimadın möhkəmləndirilməsinə yönəlik tədbirləri davam etdirmələri; b) öz ölkələrinin əhalilərini sülhə hazırlamaları; c) müharibənin münaqişənin həlli vasitəsi olmasına dair bəyanatlarla çıxışlara təcili son qoymaları və s.
Həmsədrlər seçkidən sonrakı dönəmdə danışıqlar prosesinin “ağ vərəq” dən, yəni “sıfır”dan başlanılması durumunun yaranmaması üçün prezidentlərin baza prinsipləri ilə bağlı “şifahi razılaşmaları”nı əldə etməkdə də maraqlı olmuşdular. Tələsdikləri gözönündə olan həmsədrlərin prezidentlərin seçkilərə qədər həmin sənədi birgə bəyanat olaraq (guya ki, status-kvonun saxlanması üçün) elan etmələrinə cəhd göstərmələri də alınmadı. Yəni belə bir birgə bəyanat verilmədi. Bu tələskənlik prezidentlərdən birinin (Ermənistanda) və habelə həmsədrlərin dəyişməsi ehtimalı ilə də izah olunurdu.
Çoxlu mübahisəli və ziddiyyətli məqamlara malik olan və bir müddət açıqlanmayan “Madrid sənədi” diplomatik çevrələrdə müxtəlif mövqelər yaratdı:
sülh danışıqlarının “Praqa formatında davamı” imkanı (E.Məmmədyarov);
Azərbaycan üçün “kapitulyasiya aktı”, başqa sözlə, təslimçi sülh (ölkədaxili bəzi qeyri-rəsmi dairələr);
Ermənistanın uğuru və onun maraqlarının ən çox təmin edilməsi və mövqelərinin möhkəmlənməsi (V.Oskanyan);
konfliktin nizamlanması üçün “qızıl şans” (Q.Lenmarker);
“kompromislər üçün ən optimal variant”-“yeni təşəbbüs deyil, təşəbbüslərin sonu” (M.Brayza);
“münaqişənin həlli üçün indiyədək əldə edilən bütün müsbət elementlərin ilk dəfə olaraq bir yerə toplanıldığı və gələcək addımları asanlaşdıracaq sənəd” (S.Lavrov);
“referendum razılaşması” (Beynəlxalq Böhran Qrupu-S.Frayzer);
“status-kvo sənədi”, “kövrək ümidlər” (Qərb mətbuatı: İngiltərənin “Ekonomiks” qəzeti və s.).
Bu kimi konkret tezislərin arxasındakı mövqelərin bir qədər ətraflı açıqlanması “Madrid sənədi” ətrafında yaranan diplomatik mənzərənin (qalmaqal və s.) anlaşılması baxımından faydalıdır. Həmsədrlərin təklif (təqdim) və münaqişə tərəflərininsə inkişaf etdirdikləri bu paketlə bağlı haçalanmış mövqelər mövcuddur.
Ermənistanda da hakimiyyətlə qeyri-rəsmi dairələrin yanaşmaları fərqli olmuşdur. “Madrid sənədi” ilə bağlı açıqlamalarında o vaxtkı Xarici İşlər naziri V.Oskanyan bunları bildirmişdi: bu sənəd bizim uğurumuzdur; ermənilər indiki kimi heç vaxt uğur qazanmayıblar; hazırkı baza prinsipləri mövqeyimizi möhkəmləndirir; diplomatiyamızın mövqeyi indi “müqayisə edilməz dərəcədə” möhkəmdir; Azərbaycan tərəfinin sərt bəyanatlarının xeyri yoxdur və həllə mane olur: biz danışıqlardan çəkilsək, sülh prosesinə ciddi zərbə dəyər; prosesdən imtina və “sıfır vəziyyəti”nə qayıdış Azərbaycana əlavə şans olardı; münaqişənin həllinin əsas prinsipləri sənəddə öz əksini tapıbdır, yəni əsas (açar) məsələ, birinci dərəcəli problem Dağlıq Qarabağın statusudur; Azərbaycan əvvəllər ərazilərin boşaldılmasını və qaçqınların qayıtmalarını başlıca problem sayırdısa, indi statusun aparıcı məsələ olması ilə razılaşmışdır; DQ-nin AR-dən ayrılmaqla öz müqəddəratını təyinetmə hüququ vardır; öz müqəddəratını həlletmə və yekun statusun səsvermə ilə müəyyənləşdirilməsi danışıqların əsas prinsipləridir.
“Madrid sənədi”ni Ermənistan üçün uğurlu sayan ölkə və diaspora-lobbi daxilindəki fikirlərlə əsla razılaşmayan keçmiş prezident L.Ter-Petrosyan isə bu təkliflər paketi ilə onun prezidentliyi vaxtındakılar arasında ciddi fərqlərin olmadığını iddia edir. Əlavə olaraq habelə Ermənistanın danışıqlar prosesindəki mövqeyinin onun zamanında indikindən qat-qat üstün olduğu da bildirilir.
Azərbaycan iqtidarı ilə ölkənin qeyri-rəsmi dairələri (siyasətçiləri, politoloqları,ekspertləri) də həmsədrlərin bu təkliflər paketinə münasibətdə həmrəy deyillər. Azərbaycan Xarici İşlər nazirliyi:
“Madrid sənədi”nə normal yanaşdığını bəyan edərək danışıqların Praqa formatında davamını mümkün (faydalı) sayır;
sənədin münaqişənin “mərhələli həll”ə üstünlük verdiyini iddia edir (Bu zaman başlıca dəlil kimi , 5 və ya 7 rayondan işğalçı qoşunların çıxarılması, demilitarizasiya tədbirləri, bərpa-tikinti işləri, sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi, kommunikasiyaların açılması, qaçqınların qayıtmaları və yalnız bunlardan sonra statusun müəyyənləşdirilməsi ardıcıllığı gətirilir;
DQ-yə AR daxilində status (Tatarıstan, Başqırdıstan və s. kimi) verilməsinə problem olmadığını bildirir (Bununla yanaşı rəsmi İrəvanın sənəddə əksini tapdığını iddia etdiyi məsələlər, yəni Azərbaycanın da statusu birinci dərəcəli problem və danışıqların əsas prinsipi sayması təkzib olunur);
ATƏT Xarici İşlər nazirlərinin bu (Madrid) toplantısında E.Məmmədyarovun vurğuladığı kimi, “Azərbaycanın bir sm torpağını da verməyəcəyi”nə dair mövqeyini təkrarlayır.
Respublikamızın qeyri-rəsmi dairələrinin yanaşmasına görə isə “Madrid sənədi”-Azərbaycan üçün “kapitulyasiya aktı, yəni təslimçi (“ədalətli”) sülh deməkdir. DQ-yə de-yure müstəqillik vəd edən bu sənəd əslində “Kosovo həll modeli” deməkdir. Belə bir mövqe isə bu kimi dəlillərlə əsaslandırılır:
yalnız 5 rayonun, özü də tədricən boşaldılması;
məhdud erməni silahlı qüvvə kontingentinin bir müddət Kəlbəcərdə qalması;
DQ-də bir müddət beynəlxalq idarəçiliyin tətbiq edilməsi;
Ermənistanın nəqliyyat blokadasının bəribaşdan götürülməsi;
Azərbaycan ordusunun işğaldan azad edilən rayonlara dərhal daxil olmaması və həmin ərazilərə sülhməramlı qüvvələrin gətirilməsi (Bunun da AR-in statusdan yayınmaması üçün edildiyi vurğulanır);
ermənilərin referendum hüququndan faydalanması və DQ-nin Azərbaycandan ayrılması, bununla da, AR-in suverenliyi prinsipinə riayət olunmaması (Ermənilər referendumu Azərbaycandan ayrılma kimi qəbul edirlər);
AR-in ərazi bütövlüyünün və BMT-nin Dağlıq Qarabağa dair məlum qətnamələrinin sənəddə əksini tapmaması və orada “işğal” ifadəsinin işlənməməsi. (Bu da geriyə doğru addım sayılır, çünki bu məsələ Lissabon sammitinin sənədində qeyd edilmişdi).
ATƏT rəhbərliyi və strukturlarının həmsədrlərin təkliflərinə münasibətinə gəldikdə Parlament Assambleyasının sədri Q.Lenmarker Madrid toplantısında onları münaqişənin tənzimlənməsi üçün “qızıl şans” kimi dəyərləndirmişdi. Baza prinsipləri haqqındakı bu sənəd ATƏT, rəsmi Moskva, Paris və Vaşinqton tərəfindən həm də “nizamlanmanın həyat qabiliyyətli təməli” olaraq səciyyələndirilmişdi. ABŞ-dan olan təmsilçi M.Brayza “Dağlıq Qarabağ problemi”ni “zərif, kövrək məsələ” olaraq səciyyələndirərək “Madrid sənədi”ni belə dəyərləndirmişdi: “kompromislər üçün ən yaxşı, optimal variant”, “yeni təşəbbüs deyil, təşəbbüsün sonu”. (Bu iki mənada başa düşülə bilər: indiyə qədərki işlərin (təkliflərin) yekunu və ya danışıqların davamının önəmsizliyi, yəni sona (özü də uğursuzluqla) yetməsi). “Hər hansı tərəfin hərbi uğuru məğlubun qisas almaq niyyətilə törədə biləcəyi növbəti müharibə üçün əsas yaradır” mülahizəsini söyləyən amerikalı həmsədr də seçkilər öncəsi yürüdülən “məkik diplomatiyası” vasitəsilə prezidentlərin şifahi razılığının alınması mövqeyində olmuş, özü də buna çalışmışdı.”Seçkilərə qədər heç bir fasilə olmayacaqdır, biz iki ölkə prezidentləri arasında şifahi razılaşmaların əldə olunacağını gözləyirik”.
M.Brayza “Madrid sənədi”nin ortaya çıxmasından bir il sonra (XI.2008) APA-ya müsahibəsində “prinsiplər üzərində işi sona çatdırmağa çalışacaqlarını” bildirmişdi. O habelə danışıqlarda başlıca məsələ və diskussiyaların əsas məğzinin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü ilə Dağlıq Qarabağ ermənilərinin öz müqəddəratını təyinetmə prinsiplərini uzlaşdırmaqdan ibarət olduğunu açıqlayıbdır. Amerikalı diplomat bunu da vurğulayıbdır ki, onun həmsədrliyi müddətində prezidentlərin razılığa gəlməyə bu dərəcədə hazır-yaxın olduqlarını heç bir zaman xatırlamır və onlar konstruktiv dialoqa çox meyllidirlər.
Fransalı həmsədr B.Fasyenin yanaşmasına görə, təklif olunan prinsiplər razılaşdırılardısa, onların detalları seçkilərdən sonra da müzakirə edilə və konkretləşdirilə bilərdi.”Gəlin, münaqişənin həlli üçün 50 il gözləməyək” deyən B.Fasye onların təkliflərində heç bir tələ və ikimənalılıq olmadığının tərəflərə izah edildiyini də bildirmişdi. O, xülasə səciyyəli açıqlamasında həmsədrlərin “yeni” paketini, yəni “Madrid sənədi”ni “bizim ölkələrin Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi prosesində kompromis əldə olunması üçün təklif edə biləcəyi yaxşı tövsiyə kimi” qiymətləndirmişdi. Fransalı həmsədrin şərhləri “Madrid sənədi”nin Qarabağ danışıqlarının baza razılaşdırılması çərçivəsində “əsas prinsiplər üzrə kompromislər layihəsi” olduğunu da söyləməyə əsas verir.
Rusiyanın mövqeyini onun Xarici İşlər naziri S.Lavrov belə ifadə etmişdi: həmsədrlərin təkliflərinə münaqişənin həlli yolunda indiyədək əldə olunan bütün müsbət nəticələrin toplu (ümumiləşdirilmiş) ifadəsi və gələcək fəaliyyəti asanlaşdıran sənəd kimi baxmaq lazımdır. Həmin ölkədən olan həmsədr Y.Merzlyakov isə baza prinsiplərinin razılaşdırılmasından sonra bütün münaqişə tərəfdarlarının müzakirələrə cəlb olunmasının zəruriliyini bildirmişdi: “Əgər Azərbaycan istəyərsə, azərbaycanlı icması da müzakirələrlə iştirak edə bilər”.
Beynəlxalq Böhran Qrupu (S.Frayzer) də həmsədrlərin Madriddə tərəflərə təqdim etdikləri sənəddə zor tətbiqindən imtina, erməni qoşunlarının tutulan ərazilərdən çıxarılması, məcburi köçkünlərin (azərbaycanlıların) yerlərinə qayıtmaları, müvəqqəti status, sülhməramlı qüvvələr də daxil olmaqla əhəmiyyətli beynəlxalq yardım, qəti status haqqında referenduma dair qarşılıqlı razılaşma və digər məsələlərin özünə yer aldığını iddia edirdi.
Bir müddət məqsədli olaraq “gizlədilən” və bu üzdən də ətrafında müxtəlif şərh-izahlar verilən, barəsində çoxlu məlumatlar yayılan “Madrid sənədi”, nəhayət ki, açıqlandı, rəsmən elan edildi. Bu, diplomatik hərəkət (akt) “Böyük səkkiz”lərin İtaliyanın Akvila şəhərində keçirilən sammitində (VII.2009) razılaşdırıldı (Həmin razılaşmaya dair ilkin anlaşmanın hələ B.Obamanın Rusiyaya rəsmi səfəri zamanı (IV.2009) əldə edildiyi bildirilir). Belə ki, həmsədr dövlətlərin prezidentləri (D.Medvedyev, B.Obama, N.Sarkozi) Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasına dair birgə bəyanat qəbul (10.VII.2009) etdilər.
Üç prezidentin bəyanatı ilə “Madrid sənədi”nin “mövcudluğu barədəki şübhələr”ə ziddiyyətli inkar və təsdiqlərə son qoyuldu. Yəni həmin bəyanatla “Madrid prinsipləri”nin mövcudluğu rəsmən etiraf edildi. Orada “2007-ci il noyabrın 27-də tərəflərə təqdim olunmuş “Madrid sənədi”ndən bəhs olunurdu. Birgə bəyanatın əsas qayəsini və məzmununu bunlar təşkil edirdi:
həmsədrlərin “Madrid sənədi”nin münaqişənin nizamlanmasının baza prinsiplərinə dair son təkliflər əsasında yeniləşdirilmiş variantını Ermənistan və Azərbaycan prezidentlərinə vermələri;
Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin konfliktin tənzimlənməsinə dair həll edilməmiş qalan bir neçə məsələni də öz aralarında razılaşdırmaları və baza prinsipləri ətrafında danışıqları başa çatdırmaları.
Rəsmən açıqlanan “Madrid prinsipləri” aşağıdakılardan ibarətdir:
Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonların Azərbaycanın nəzarətinə qaytarılması.
Dağlıq Qarabağa keçid statusu verməklə onun təhlükəsizliyi və özünüidarəsinə təminat verilməsi.
Ermənistanla Dağlıq Qarabağı birləşdirən dəhlizin yaradılması.
Dağlıq Qarabağın yekun statusunu müəyyənləşdirəcək hüquqi səlahiyyətli iradəni ifadə etmək hüququ.
Bütün qaçqın və köçkünlərin münaqişədən əvvəl yaşadıqları ərazilərə qayıtmaq hüququ.
Sülhməramlı əməliyyatları nəzərdə tutan beynəlxalq təhlükəsizlik təminatının verilməsi.
Bu, bənd və şərtlərdən açıqca göründüyü kimi, “Madrid sənədi-prinsipləri” Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasına dair sülh prosesinin belə bir prosedurunu (mexanizmini) əsas tutur: ilk mərhələdə ─ hələlik beş rayonun boşaldılması+ qaçqınların qayıtması+ sülhməramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi+ bərpa işlərinə başlanılması və kommunikasiyaların açılması; ikinci mərhələdə isə ─ digər iki rayonun qaytarılması və “Laçın dəhlizi məsələsi”nin həlli + yekun statusunun referendumla razılaşdırılması.
Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tənzimlənməsi prosesində keçilən yola nəzər saldıqda aydın şəkildə bunu görmək olar: baza prinsipləri sayılan “Madrid sənədi” əslində ermənilərin daima irəli sürdükləri üç şərt əsasında qurulubdur. Yəni həmin məlum şərtlərlə Madrid prinsiplərini qarşılaşdırdıqda belə bir siyasi-diplomatik mənzərə ortaya çıxır. Belə ki, ermənilərin birinci şərti (“DQ ilə AR arasında hər hansə bir şaquli idarəçilik – tabeçilik və asılılıq ola bilməz”) “Madrid sənədi”nin ikinci və dördüncü prinsipləri,yəni müvafiq surətdə “keçid statusu” və “referendum hüququ” məsələlərində ifadə olunubdur. Onların ikinci şərti (“Dağlıq Qarabağla Ermənistan arasında quru yolu ilə əlaqələrin təmin edilməsi”) Madrid prinsiplərinin üçüncüsü ilə (“dəhliz yaradılmasıyla”) səsləşir. 3-cü şərtsə (DQ-nin təhlükəsizliyinə beynəlxalq təminatın verilməsi”) həmsədrlərin təkliflərinin altıncı bəndində (“beynəlxalq təhlükəsizlik təminatlı sülhməramlı əməliyyatlar”) öz əksini tapmışdır.
“Madrid sənədi”nin üzərindən “məxvi”liyin götürülməsi və onun “yeniləşdirilmiş” variantının tərəflərə təqdim ediləcəyinin elanı da müxtəlif yönlü diskussiyalara və xeyli sayda mövqe-yanaşmanın ərsəyə gəlməsinə rəvac vermişdir. Yəni açıqlanan sənədin ayrı-ayrı bəndləri (müddəaları) barədə çoxlu diplomatik və elmi dəyərləndirmələr ortaya çıxmışdır. Onların yığcam xülasəsi aşağıdakılarda ehtiva olunur:
1) Dağlıq Qarabağ ətrafında işğal olunan 7 rayonun “5+2” formulu üzrə boşaldılması planlaşdırılır. Buna əsasən gerçəkləşdirilən boşaldılma prosesi əvvəlcə beş rayonun qaytarılmasını nəzərdə tutur və işğalçı qoşunların Kəlbəcərlə Laçını tərk etmələrini isə sazişin imzalanmasından 5 il sonraya saxlayır. (Azərbaycandakı bəzi yanaşmalara görə isə, bu halda ermənilər DQ-nin 7 rayonu da daxil olmaqla işğal etdikləri 14 rayonumuzun yalnız yarısını qaytarmış olurlar). Burada M.Brayzanın açıqlamalarından birində özünə yer alan müddəaya istinad olunur. İrəvanda verilən (VII.2009) həmin açıqlama-bəyanatdan məlum olur ki, həmsədrlər “ərazi bütövlüyü” dedikdə BMT-nin Azərbaycan ərazisi kimi tanıdığı torpaqları, yəni DQ-ni nəzərdə tutmurlar. Onlar yalnız DQ ətrafındakı 7 rayonun qaytarılmasına AR-in ərazi bütövlüyünün təmin olunması kimi yanaşırlar.
2) Azərbaycan tərəfi, dəfələrlə bildirildiyi kimi, AR-in tərkibində Dağlıq Qarabağa yüksək muxtariyyət və onun təhlükəsizliyinə təminat verilməsinə etiraz etmir. (AR prezidentinin Dağlıq Qarabağ danışıqları üzrə xüsusi nümayəndəsi, XİN-in müavini A.Əzimov bununla bağlı baxışını belə ifadə etmişdir: Azərbaycan prinsipial mövqeyində dayanaraq hansısa kompromisə gedə bilər və Dağlıq Qarabağa (orada yaşayacaq iki icmaya) ölkəmizin ərazi bütövlüyü çərçivəsində ən yüksək səviyyəli idarəetmə statusu verməyə hazırdır; AR öz kompromis yolunu gələrək körpünün ortasında dayanıbdır və Ermənistan da maksimalist mövqeyindən çəkilərək körpünün ortasına gəlməli, məsələlərin Azərbaycanın ərazi bütövlüyü çərçivəsində həllinə razılığını qəti bildirməlidir. Diplomatın bu yanaşma-mövqeyi dövlət başçısının “Rossiya” telekanalının “Vesti v Subbotu” proqramına (4.VII.2009), Kişinyovda “AzTV” televiziyasına (9.X.2009) verdiyi müsahibələrdə də dəstəklənmişdir). Ancaq “keçid-aralıq statusu” və ondan sonrakı referendum məsələsinin ölkəmizdə doğurduğu rahatsızlıq gözönündədir. (Proseslərin belə inkişaf ssenarisinin verə biləcəyi nəticələrlə bağlı burada “Kosovo təcrübəsi”xatırlanır).
3)“Laçın dəhlizi məsələsi” münaqişənin nizamlanmasında “açar problem”lərdən biri olmaqla yanaşı Azərbaycan tərəfini daha çox qayğılandıran məqamlardandır. O, Ermənistanın konfliktin tənzimlənməsinə dair şərtləri sırasında mərkəzi yerlərdən birini tutur. “Madrid prinsipləri”ndən Kəlbəcərlə Laçının taleyinin müəyyənləşdirilməsinin (qoşunların çıxarılması, “dəhliz məsələsi”nin rəsmiləşdirilməsi və s.) sülh sazişindən, hətta ola bilsin ki, referendumdan sonraya saxlanılması mexanizmi görünür.
4) “Madrid prinsipləri” nizamlama prosesinin ikinci mərhələsində Dağlıq Qarabağın yekun statusunun müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu şərt sənədin hazırda başlıca mübahisələrə səbəb olan 4-cü bəndində (prinsipində) əks olunmuşdur. AR-də müəyyən çevrələr bunu Azərbaycana qarşı qurulan hiylə təki səciyyələndirirlər (Belə bir hal beynəlxalq diplomatiyada evfemizm sayılır. Yəni qarşı tərəfin narazılığına səbəb ola biləcək hansısa arzuolunmaz ifadə və ya termin mənası onunla eyni anlama gələn digər ifadə ilə (anlayışla) əvəzlənir). Bununla əlaqədar olaraq da yenə M.Brayzanın Ermənistan mətbuatına açıqlamasında (VII.2009) özünə yer alan izaha dayanılır: “öz iradəsini ifadəetmə anlayışı ilə “referendum” və ya “plebissit” terminləri arasında heç bir fərq yoxdur. Bu isə teferendumla bağlı diskussiya, mübahisə və s. yeni təkan olmuşdur.
Azərbaycan tərəfi belə hesab edir ki, Dağlıq Qarabağın yekun statusu─“Madrid prinsipləri”nin 4-cü bəndindəki kimi─ öz müqəddəratını təyinetmə yolu ilə deyil, yalnız danışıqlarla və özü də azərbaycanlıların DQ-yə, o cümlədən də Şuşaya qayıtmalarından sonra müəyyən edilə bilər. İ.Əliyev son vaxtlardakı çıxışlarında Dağlıq Qarabağın heç vaxt, hətta 100 ildən sonra belə müstəqilliyə çıxmayacağını, yəni bunun gülünc və perspektivsiz ideya olduğunu dəfələrlə vurğulamışdır. Bəzi yanaşma və təhlillərə görə isə, “Madrid sənədi”nin yekun statusa dair ibarəli (üstüörtülü) referendum təklifi əslində DQ-yə verilən “müstəqillik vədi”dir.
“Madrid sənədi”nin açıqlanmasından sonrakı dönəmdə, xüsusilə də MDB-nin Kişinyov sammiti və Türkiyə-Ermənistan protokollarının imzalanması öncəsi referendumun detalları ilə bağlı da yeni nüanslar ortaya çıxmışdır. Bəzi ekspertlərin fikrincə, referendum məsələsi danışıqlar prosesinin başlıca əngəllərindən biridir və münaqişənin özündən də mürəkkəbdir. Azərbaycan üçün referenduma razılıq, bir tərəfdən, Dağlıq Qarabağı “mübahisəli ərazi” kimi qəbul etmək, digər yandansa, artıq DQ-nin müstəqilliyinin tanınması deməkdir.
Ermənistanda isə referendum, təbii olaraq, tam dəstəklənir. Referenduma erməniləri əvvəlcə (hələlik) “bir millət, iki dövlət” edəcək tarixi imkan kimi yanaşılır. Ancaq referendumla bağlı onların da müəyyən “problem və qayğıları” yox deyil. Keçiriləcəyi hələlik ehtimal olunan referendumda uğur qazanmaq üçün ermənilər neçə illərdir ki, DQ-də öz “saylarını artırmaqla” məşğuldurlar. Bundan ötrü də, bir tərəfdən, rəqəmlər şişirdilir, digər yandansa, xaricdə və Ermənistanda yaşayan ermənilər Dağlıq Qarabağda və işğal edilən ətraf ərazilərdə məskunlaşdırılır (Ermənistan belə bir məskunlaşdırma ilə bağlı da problemlə üzləşmişdir. Ermənilərin işğal olunan rayonlarımızda məskunlaşmaları müşkülə çevrilmişdir. Onların çoxu həmin ərazilərdə qalmaq istəmirlər.
Ermənistan hökuməti bu prosesi (geriyə qayıdışı) əngəlləmək üçün müxtəlif üsul və vasitələrə əl atır. Məsələn, hər bir sakinə min dollarlıq səhm paketinin verilməsi və s.”DQR rəhbərliyi” 2009-cu ildə Qarabağa erməni köçünü gücləndirmək məqsədilə xüsusi konsepsiyanın həyata keçirilməsinə başlamışdır. Sözgəlişi, Azərbaycanla həm də “İnformasiya müharibəsi” aparan Ermənistan KİV-i və bütün təbliğat maşını azərbaycanlı qaçqınların da öz yerlərinə dönməkdə maraqlı olmadıqlarına dair fikirlər yayırlar .
Rəsmi İrəvanın digər bir rahatsızlığı da var. Bu da Dağlıq Qarabağın erməni və hazırda qaçqınlıq həyatı yaşayan azərbaycanlı əhalisinin artım dinamikasındakı göstəricilərin onların xeyrinə olmaması ilə əlaqədardır. Bunu nəzərə alan rəsmi İrəvan DQ azərbaycanlılarının referendumda iştirakına tərəfdar olsa da, belə bir hüququn yalnız münaqişəyədək orada yaşayan soydaşlarımıza verilməsində israr edir. Bu halda “gözlənilən referendum”adək səsvermə hüququna malikolma yaşına çatacaq, ancaq DQ-dən kənarda doğulmuş qarabağlı azərbaycanlılar həmin hüquqdan məhrum edilmiş olurlar. (Münaqişə ərəfəsində, yəni 1989-cu il siyahıyaalmasına əsasən DQ-nin erməni və azərbaycanlı əhalisinin nisbəti 70-30% olaraq götürülmüşdür). Ehtimal edilən referendumun nəticəsinin legitimliyi üçün çoxluq faizinin nə qədər olacağının bilinmədiyi bir şəraitdə xeyli rahatsız olan ermənilər “orijinal” təkliflər irəli sürüblər: statusun müəyyənlşdirilməsi (bunun üçün tələb olunan referendumun keçirilməsi) azərbaycanlılar DQ-yə qayıtmazdan əvvəl reallaşdırılsın; azərbaycanlılar hazırda yaşadıqları yerlərdən səs verməklə də referendumda iştirak edə bilərlər. Bu “üsul” Ermənistana ikiqat sərfəlidir. Ona görə ki, DQ ermənilərinin də nəzərəçarpacaq hissəsi vilayətdən kənarda yaşayır.
5) Regionun təhlükəsizliyinə beynəlxalq təminat verilməsi adı altında oraya sülhməramlı qüvvələrin göndərilməsi də “Madrid sənəsi”nin sütun prinsiplərindən sayılır. Diplomatik çevrələrdə yayılan məlumatlar artıq Ermənistanla Azərbaycanın münaqişə bölgəsində beynəlxalq sülhyaradıcı qüvvələrin yerləşdirilməsi ilə razılaşmalarını təsdiqləyir. Bu işdə hələlik uzlaşma olmayan məqamsa həmin qüvvələrin tərkibi ilə bağlıdır. Ortalıqda olan mülahizə və variantlardan birinə görə, sülhməramlı qüvvələrin tərkibinə həmsədr ölkələrin heç birinin hərbi kontingenti daxil edilməyəcəkdir. Bu halda sülhyaratma missiyasının Avropa İttifaqının təhlükəsizlik qüvvələrinin üzərinə düşəcəyi (qoyulacağı) gözlənilir.
Sülh razılaşmasının qarantı olmağa iddia edən Rusiya münaqişə bölgəsinə MDB ölkələri qoşunlarının, xüsusilə də KTMT-nin Çevik Reaksiya Qüvvələri kontingentinin yerləşdirilməsi niyyətini gizlətmir. Bunu isə, bir yandan, münaqişə tərəflərinin (Ermənistanla Azərbaycanın) hər ikisinin razılığının problemli görünməsi və habelə birincinin KTMT-nin üzvü olması bəribaşdan istisna (mümkünsüz) edir. Digər tərəfədən də, Ermənistanın beynəlxalq sülhməramlı qüvvələrin tərkibinə rus qoşun hissələrinin daxil edilməsində israrı Azərbaycanın orada türk əsgərlərinin də özünə yer almaları tələbi ilə üzləşə bilər.
Ekspertlərin bir qismi belə hesab edir ki, DQ-də qonşu dövlətlərin yox, ABŞ-ın və Avropa ölkələrinin sülhməramlılarının yerləşdirilməsinə dair təkliflər təxribat səciyyəlidir və Rusiyanı qıcıqlandırmağa yönəlik (özü də əsla yolverilməz) addımdır. Politoloq V.Quluzadənin qənaətinə görə: Kremlin iştirak etdiyi bütün danışıqlarda təhlükə var və onun əsas planı Azərbaycanı Ermənistanın gününə salmaqdır; Kreml bir neçə rayonun boşaldılmasının əvəzində DQ-nin Ermənistana verilməsində və regiona Rusiya sülhməramlılarının yerləşdirilməsində imperiya durduqca onların orada qalmasında maraqlıdır; Rusiya ilə oyun oynamaq təhlükəlidir və ona taleyüklü güzəştlərə getmək (təslimçilik) bağışlanılmaz hərəkət olardı.
“Madrid prinsipləri”nin rəsmən elan edilməsi ilə həm də onun ─ həmsədr dövlətlərin başçılarının məlum birgə bəyanatında (10.VII.2009) nəzərdə tutulan─“yeniləşdirilməsi prosesi – (dönəmi)”nə başlanıldı. Bu sırada Azərbaycan və Ermənistan prezidentlərinin “baza prinsiplərinin əsas elementləri üzrə indiyəcən ən detallı, dərin məzmunlu və konstruktiv müzakirələrinin aparıldığı” (M.Brayza) Moskva görüşü (17.VII.2009) və sonra D.Medvedyevin də iştirakı ilə keçirilən qeyri-rəsmi danışıqlar diqqət mərkəzində olmuşdur. Bunu E.Məmmədyarovun həmin danışıqlara dair açıqlamalarında özünə yer alan bu fikirdən də görmək olar: “Rusiya prezidenti D.Medvedyev öz təşəbbüsü ilə Qarabağ münaqişəsinin nizamlanması ilə bağlı ən xırda detalları belə müzakirə edir”. Müxtəlif siyasi-diplomatik çevrələrdən Rusiya, Azərbaycan, Türkiyə və Ermənistan KİV-lərinə sız(dırıl)an məlumatlara görə isə, həmin detallar “ərazilər=referendum” variantını, bu kontekstdə də “aralıq statusu” və yekun statusdan ötrü keçirilməli olan səsvermə proseduru, sülhməramlı qüvvələrin konkret tərkibi, habelə digər məqamları əhatə etmişdir.
Y.Merzlyakovun “prezidentləri konstruktiv mövqedə və nəticə əldə etməyə meylli” gördüyü Moskva danışıqlarının nəticələri ─ “Madrid prinsipləri”nin yeniləşdirilməsinə dair yanaşma və təkliflər həmsədrlərin Krakov görüşündə (25-26.VII.2009) intensiv müzakirə olundu. “Madrid sənədi”nin təzələnməsi səyləri MDB-nin Kişinyov sammiti (X.2009) çərçivəsindəki “ikili” (Əliyev-Sərkisyan) və “üçlü” (“ikilik” + D.Medvedyev) formatlarda baş tutan rəsmi və qeyri-formal görüşlər, danışıqlar vasitəsilə də davam etdirildi.
“Madrid prinsipləri”nin yeniləşdirilməsi prosesi Ermənistanda köhnə-təzə bir çox maddə və şərtləri gündəmə gətirmiş və qarışıq reaksiyalar, çoxçalarlı rəylər doğurmuşdur. Bu ölkənin bəzi siyasi-hərbi-diplomatik dairələrində “Madrid prinsipləri”– antiErmənistan, antiQarabağ prinsipləridir”, “Koçaryanla Oskanyan buna görə məsuliyyətə cəlb olunmalıdır” kimi fikirlər səsləndirildi.
Yeniləşməkdə olan “Madrid sənədi” ilə əlaqədar Ermənistandakı köhnə-təzə yanaşmalar (şərtlər) arasında onun 4-cü bəndinə aid “qayğı, rahatsızlıq” diqqəti çəkir. Ölkənin başlıca müxalifət qüvvəsi sayılan Erməni Milli Konqresinin təmsilçilərindən keçmiş Xarici İşlər naziri A.Arzumanyan həmin bənddə əks olunan “hüquqi səlahiyyətli iradəni ifadə etmə” anlayışını sübhəli, danışıqların gedişindən asılı olaraq müxtəlif yönlərdə yozula-şərh oluna bilən yanaşma sayır. Erməni diplomatının fikrincə, beynəlxalq hüquqda “referendum” anlayışı var və onun “Madrid sənədi”ndə öz əksini tapmamasıyla, habelə Azərbaycanın yekun statusuna dair ehtimal edilən gələcək səsvermə prinsipi ilə razılaşmaq olmaz. (Az öncə də qeyd edildiyi kimi, M.Brayza “öz iradəsini ifadə etmə” ilə referendumun arasında fərq olmadığını bildirmişdi). Sabiq baş diplomat həmçinin “Madrid prinsipləri”nin DQ ətrafındakı regionlardan çıxarılan erməni qoşunlarını kimin əvəzləyəcəyi, Azərbaycana həmin ərazilərə silahlı qüvvə yerləşdirmək hüququnun verilib-verilməyəcəyi və digər məsələlərə konkret aydınlıq gətirmədiyini də bildirirdi.
Ermənilərin maraqlarını təmin edən “Madrid prinsipləri”nə Ermənistandakı etirazlara (onları diplomatik gediş, məqsədyönlü hərəkətlər sayan yanaşmalar da vardır) Dağlıq Qarabağ separatçıları da qoşulmuşlar. “DQR” Ermənistanı indiyədək “rəsmi Xankəndi”ni sülh danışıqları prosesinin üçüncü tərəfi etməyə müvəffəq olmamaqda “günahlandırır”. Separatçılar Ermənistandan ətraf rayonların boşaldılması və referendum barədə uzunsürən müzakirələr aparmaqdansa, Dağlıq Qarabağın da danışıqların (münaqişənin) tərəfi kimi tanınması şərtini qoymasını istəyirlər. DQ-nin danışıqlarda tərəf kimi tanınmayacağı şəraitdə əldə olunacaq hər hansı bir razılaşmanı qəbul etməyəcəkləri ilə hədələyən qarabağlı ermənilər “rəsmi Xankəndi”nin AR-lə birbaşa müzakirələrində israrlıdırlar.
Onların bu israrı, bir sıra digər amillərlə yanaşı, habelə həmsədrlərin “sözdəki dəstəyi-açıqlamaları”ndan qaynaqlanır. Vaxtılə V.Kazimirov, son zamanlarsa Y.Merzlyakov, artıq sabiq həmsədr olan M.Brayza vaxtaşırı Azərbaycan tərəfini bu məsələdə də güzəştə getməyə “dəvət ediblər”. M.Brayzanın qənaətinə görə, “Dağlıq Qarabağ hakimiyyətinin (?!-İ.M.) danışıqlarda birbaşa iştirakına ehtiyac vardır”. Amerikalı diplomat “DQ erməniləri nümayəndələrinin bir neçə il əvvəl danışıqlar masası arxasında oturduqlarını” bildirmişdi. Həm də əlavə etmişdi ki, rəsmi İrəvanın danışıqlarda onları da təmsil etməsinə dair öz qərarı üzündən müzakirələrə qatılmayan qarabağlı erməni nümayəndələrinin yenidən danışıqlar masası arxasına dönmələri üçün qarşılıqlı razılıq olmalıdır. “Uğursuz həmsədr” kimi də səciyyələndirilən M.Brayza onların gec-tez danışıqlarda birbaşa iştirak edəcəklərinə ümidli olduğunu da söyləmişdi.
