Текст книги "“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”-17"

Автор книги: Akif Nagi

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 23 страниц)

Позднее 28 мая 1918г. в состав образовавшейся Азербайджанской Демократической Республики входил и Карабах. Далее в том же году 4 июня, согласно Батумскому договору, подписанному между Турцией и Арменией, территория последней ограничивалась районами Араратской долины и Севанского бассейна (см 2). С этого периода, продолжавшийся процесс переселения армян на территорию Карабаха рождает жесткие противоборства между Арменией и Азербайджанской Демократической Республикой. Причиной тому было то, что Карабахская земля приютила десятки тысяч зарубежных армян, которым грозило физическое истребление со стороны Ирана и Турции.

Вековая экономическая и культурная связь Карабаха с другими областями Азербайджана, в частности, с Баку, и полная оторванность от Армении, от Еревана, были причиной того, что армянское крестьянство Карабаха в 1919 г. решило присоединиться к Азербайджану. Тем временем «Дашнаки-агенты» армянского правительства добиваются присоединения Карабаха к Армении, хоть это и значило бы лишиться источника своей жизни в Баку и связаться с Эриванью, с которой никогда и ничем не были связаны. Уже через год 28 апреля 1920 года в Азербайджане установилась Советская власть – это и спасло трудящихся Карабаха от новых страшных злодеяний дашнаков (см 3).

Карабах, издавна включавший в себя и низменную, и верхнюю части, сложился как единый регион с неразрывными экономическими, социальными, административно-политическими связями и исконно был органически связан со всем остальным Азербайджаном. Трудящееся крестьянство НК, составляющее основную массу населения области, получало благоприятные возможности разрешения земельного вопроса, поскольку Азербайджан, в отличие от Армении, располагал значительными плодородными земельными площадями. Отметим, что благодаря наличию крупнейшего индустриального центра Баку, немало выходцев из Нагорного Карабаха трудились на нефтяных промыслах и в строительстве. Тем временем, на протяжение всех десятилетий всякий раз, когда в политической жизни страны начинались перемены (1945-1977г.), армяне направляли в Москву петиции, требуя воссоединить Нагорный Карабах с Советской Арменией.

Новым поворотом в истории Нагорного Карабаха становится 1988 год после распада Союза, когда оба новообразованных государства оказались вовлеченными в кровавый вооруженный конфликт с самого момента обретения независимости. Военные действия, унесшие десятки тысяч жизней мирного населения привели к появлению более 800 тыс. беженцев и вынужденных переселенцев – азербайджанцев в своей стране.

В 1992-1994 гг. для азербайджанских властей стала очевидной невозможность военного решения карабахской проблемы, в следствии чего главный упор был сделан на дипломатию. В Баку всерьез рассчитывали на США и Европейский союз по делу возврата Карабаха в рамках формулы «нефть в обмен на Карабах». Но в дальнейшем стало очевидно, что подобные дипломатические маневры оказались безрезультатными, а это в свою очередь, привело к разочарованию в политике США, ЕС в азербайджанском обществе. Тем временем, все попытки выработать взаимоприемлемое мирное решение в ходе переговоров под эгидой Минской группы ОБСЕ также заканчиваются безрезультатно. Азербайджанская власть вынуждена вписать карабахскую проблему в «новую главу» политической жизни страны; возврат «оккупированных территорий» превращается в главную национальную идею, призванную объединить общество. Цель данной политики состоит в том, чтобы заставить армянскую сторону капитулировать путем постоянного давления по всем возможным направлениям. В настоящее время отказ от этой идеи для Баку практически невозможен.

Следует отметить, что по сей день не достигнуто решение конфликта, несмотря на многочисленные усилия, как сторон конфликтующих, так и многочисленных международных посредников. Наименование «Четырехдневная война» 2-5 апреля 2016 г. в зоне карабахского конфликта получило широкое распространение, хотя и не отражает всю суть происходящих событий. Война фактически возобновилась уже много лет назад, продолжилась она и после заключения договоренности о прекращении военных действий. События 2-5 апреля 2016 г. были лишь эпизодом этой многолетней войны, но во многом определяющим будущие перспективы развития карабахского конфликта.

Сегодняшний Азербайджан уже не исключает военное решение карабахской проблемы, о чем свидетельствуют масштабные закупки современного вооружения. Страна также повышает уровень напряженности на линии фронта, демонстрирую военное превосходство над армянской армией. Правительство также ведет активную дипломатическую работу по ослаблению позиций Армении на международной арене. Можно сказать, что Баку удалось использовать в своих целях сотрудничество с Россией в военно-технической области: поставки российского вооружения азербайджанской армии превратились в одну из наиболее болезненных проблем в российско-армянских отношениях. Нашим государством были подписаны соглашения о сотрудничестве в военной области и поставке соответствующих видов российского вооружения.

Под влиянием коммерческой привлекательности сделок с Азербайджаном как для российский, так и для производителей вооружения из других стран, Азербайджан по ряду видов вооружения (танки, артиллерия, тяжелые огнеметные системы, разведывательные и ударные беспилотники и др.), во многом превосходит Армению. Наращивание потенциала азербайджанской армии сопровождается постоянным ростом военной напряженности в зоне конфликта.

Список литературы

1.Алиев И. Г. Нагорный Карабах: история, факты, события. – Баку, 1989.

2.Балаев А. Карабах от периода независимости АДР к советской автономии // Международный Азербайджанский журнал «Irs» – Москва, 2005. – № 2-3 (14-15).

3.Конфликт в Нагорном Карабахе: Сборник статей. – Баку, 1990.

4.Мамедов И., Асадов С. Азербайджанцы А

Firuzə Əliyeva

Qarabağ müharibəsi və milli tarixi yaddaşımız

Tariximiz bizim üçün dərs olmalıdır.

Heydər Əliyev

Bəli, əsrlər boyu ermənilərin Azərbaycana qarşı yeritdiyi soyqırım siyasəti XXI əsrin əvvəllərində özünü büruzə verdi. Əslində biz azərbaycanlılar ermənilərin illər boyu xalqımıza qarşı törətdikləri vəhşilikləri H.Əliyevin qeyd etdiyi kimi tarix boyu unutmamalı və bizə dərs olmalıdır. Belə ki, ermənilər bildiyimiz kimi Rusiyanın Azərbaycana qarşı yeritdiyi işğalçılıq siyasəti nəticəsində Naxçıvanda və Qarabağda ən yaxşı xan-bəy torpaqlarında yerləşdirilməyə başlandılar. Qriboyedov bununla bağlı yazırdı: “Ermənilərin ilk dəfə buraxıldıqları torpaqlara əbədi sahib duracaqlarından müsəlmanlar içərisində yaranan qorxunu aradan qaldırmaq üçün mövcud ağır vəziyyətin uzun sürməyəcəyini bildirməklə onları sakitləşdirmək məqsədlərini dəfələrlə götür-qoy etmişik. Lakin Qarabağ və Naxçıvanda çar hökuməti tərəfindən elə bir siyasət yeridilirdi ki, öz başlarının hayına qalan xalq ermənilərin orada məskunlaşmasını unutmalı oldu”[44] (1,2).

Bəli, əsrin əvvəllərində öz dədə-baba torpaqlarımızda məskunlaşan, bizim ərazimizin hesabına Ermənistan respublikası adlandırılan yerləri artıq biz unutmuşuq. Bu torpaqlar yalnız kağız üzərində qalmışdır. Onlar xəritədən belə Azərbaycan torpaqlarını silmişlər. Ermənilərin əsas ideyası “Böyük Ermənistan” və ya “Dənizdən-dənizə dövlət yaratmaq” olmuş və bu yolda bütün vasitələrdən, o cümlədən kütləvi teerror, soyğunçuluq və s. kimi vəhşiliklərdən istifadə edərək, istədiklərinə nail olmuşlar. Qeyd etdiyimiz kimi əsrin əvvəllərindən Azərbaycan torpaqları işğal olunaraq ermənilərə verilmiş, müxtəlif regionlarda azərbaycanlıların soyqırımını həyata keçirmişlər.

Bildiyimiz kimi ermənilər işğal etdikləri ərazilərdə vəhşiliklər etmiş, qədim mədəni abidələrimizi öz adlarına çıxartmaq üçün məhv etmişlər. Azərbaycanın görkəmli yazıçısı M.S.Ordubadi “Qanlı illər” və M.M.Nəvvab “1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası” kitablarında azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilən soyqırımını ətraflı qələmə almışlar. M.S.Ordubadi yazırdı: “Süni və çoxdan bəri hər iki millətin zatına qondarılmış ixtişaş bombası partladıldı və bütün Qafqaz aləmi bu bombanın təsiri şiddətindən yanıb-yaxıldı. Görəsən, o partlayıcı maddə həqiqətən bomba imiş? Bəli, bu bomba fevralın 6-da baş verən Bakı faciəsidir ki, bütün Qafqaza buradan atəş açıldı”.[45]

M.S. Ordubadinin bu fikirlərini təsdiqləyən ermənilərin “Qnçaq” qəzeti özünün 26 may tarixli sayında yazırdı: “Dünən axşam saat 6-dək biz azərbaycanlılarla atışdıq. Bizə bunun üçün əlavə olaraq 166 müxtəlif tüfənglər paylanıldı, böyük sayda patron verildi, biz təmiz vicdanla şəhərimizi (yəni Naxçıvanı) müdafiə etdik, türkləri layiqincə qırdıq. Qnçaqçılar 2, daşnaklar isə 1 bombadan istifadə etdilər. Çoxlu türk evləri qarət edildi. Bizə silah paylayan adam yenidən silah dalınca getdi”.[46](2,5) Təxminən iki ilə qədər davam edən qanlı toqquşmalar nəticəsində Azərbaycan şəhərlərinə böyük zərər dəymiş 300-dən çox müsəlman kəndi dağıdılmış, 10 min nəfərə qədər insan vəhşiliklə məhv edilmişdir. Bakıda erməni daşnaqları 17 min azərbaycanlını məhv etmiş, A.Mikoyanın “Qızıl qvardiyası” İçərişəhərdə yaralılar yatan xəstəxanaya od vurmuş 2 minədək xəstəni yandırmış, qaçanları isə güllələmişdir.

Erməni vəhşiliyini hələ 1905-ci ildə Almaniyanın dövlət xadimi və alimi bildirirdi ki, “ermənilər ki, bu cür yoil tutublar, çox tezliklə dünya üzündən məhv olub gedəcəklər, yer üzərində onlardan bir əsər-əlamət qalmayacaqdır”.[47] (3,47) Ermənilərin qəddarlığı nəticəsində insanlarla bərabər 900 yaşayış məntəqəsi, 7 min sənaye və kənd təsərrüfat obyekti, 131 min ev, 1025 məktəb, 798 səhiyyə ocağı, 800 km avtomobil yolu, 160 körpü, 23 min km su və 15 min km elektrik xətləri məhv edilmişdir. Onlar mədəniyyət ocaqlarını – 22 muzeyi, 4 rəsm qalereyasını, tarixi əhəmiyyətli 9 sarayı qarət edib yandırmışlar. Nadir tarixi əhəmiyyətli 40 min muzey sərvəti və ekspanatı talan olunmuş, 44 məbəd və 9 məscid dağıdılmışdır. 927 kitabxanada 4,6 milyon kitab və qiymətli tarixi əlyazmalar məhv edilmişdir. İşğalçılar tərəfindən 220 min baş iribuynuzlu mal-qara Ermənistana aparılmışdır.[48] (1,79) Bildiyimiz kimi ermənilərin əsas havadarları Rusiya və İran hökuməti olmuşdur. Rusiya imperiyasının o vaxtlar əsas məqsədi Xəzər dənizinə çıxmaq, burada hərbi donanma yaratmaq, Qafqaz regionuna sahiblik etmək olmuşdur. Çarizmin regionda öz imperiya siyasətini yeritməsini artıran “şanslardan” biri ermənilərin Rusiyanın hakim dairələri ilə əlbir hərəkəti idi. Erməni millətçiləri özlərinin “böyük siyasətlərinə” atılarkən başlıca məqsədləri Türkiyə Ermənistanında “azad hökmranlıq edən demokratik respublika”, “dənizdən dənizə qədər (Bakpı da daxil olmaqla) Böyük Ermənistan” dövlətini yaratmaq olmuşdur. Həyata keçirilməsi mümkün olmayan bu siyasi utopiyanı erməni ideoloqları əsrlər boyu təbliğ etməyə başlamış və bu siyasətlərində çox incə “üsullardan” istifadə etmişlər. Məsələn, 1608-ci ildə İran dövlətinin başçısı Şah Abbasın müşaviri olmuş Xoca Səfər (Şah İranın xarici siyasət məsələləri ilə məşğul olmağı və Avropa ölkələri ilə danışıalar aparmaq səlahiyyətini ona həvalə etmişdi) Roma papasına, İspaniya kralına, Toskano hersoquna və Venetsiya dojuna şahın məktubunu çatdırmaq fürsətindən istifadə edərək ermənilərin də məktubunun olduğunu bildirmiş, Avropanın o dövrdə nüfuzlu ölkələrinin başçılarının diqqətini “məzlum ermənilərin” problemlərinə cəlb etmişdi.[49] (2,2) Bu erməni millətçilərinin Avropaya açdıqları “siyasi pəncərə” oldu. Erməni millətçilərinin Rusiya ilə yaxınlaşmasında İranla Rusiya arasında ticarət əlaqələrində ermənilərin fəal iştirakı danılmaz faktdır. Ermənilər öz milli məqsədlərinə nail olmaq üçün rus məmurlarına bahalı hədiyyələr rüşvət verirdilər.[50] (3,3) Belə ki, tarixə nəzər salsaq görərik ki, 1660-cı il avqustun 28-də Rusiyada İran ipəyi alveri ilə məşğul olan İsfahan taciri Xoca Zakur Sarhadov (Sarhadyan) özünün şirnikləşdirici hədiyyələri ilə çar Aleksey Mixayloviçin qəbulunda olur. Göründüyü kimi ermənilər belə rüşvətləri ilə özlərinə dost tapırlar. Onlar Rusiya ilə əlaqələrini genişləndirmək üçün əsrlər boyu dəridən-qabıqdan çıxmışlar. Vaxtı ilə I Pyotr Şərq bazarlarında Rusiyanın mövqeyini möhkəmləndirmək üçün Avropa ilə aparılan ipək ticarət yolunu Volqa-Xəzər yolu istiqamətinə döndərərək, Osmanlı İmperiyasının xəzinəsinə axan “ipək gəlirini” öz əlinə keçirmək istəmişdir. Belə ki, həmin dövrdə Asiyadan Avropaya aparılan ipək mallar İran və Qafqaz yolu ilə daşınırdı.

Qeyd etmək lazımdır ki, ermənilərin əsrlər boyu azərbaycanlılara qarşı yeritdiyi təcavüzkar siyasəti torpaqlarımızın itirilməsi ilə bitdi. Hal-hazırkı dövrdə də onlar heç bir danışıqlara gəlmir, dövlətlərin, müxztəlif etnik qrupların təşkil etdikləri Mədəniyyətlərarası Dialoqu Forumlarında iştirak etməkdən çəkinirlər. Çünki ermənilərin heç bir mədəniyyəti yoxdur. Onlar yalnız başqa xalqların (azərbaycanlıların) mədəni irsini mənimsəməklə özününküləşdirirlər.

Firdovsiyyə Əhmədova

100 YAŞLI TƏHQİQAT İŞİ:

TARİX NƏ DEYİR?

Azərbaycan ərazisində 1918-ci ilin yazından başlayaraq dinc müsəlman əhalinin kütləvi qırğınlarını təhqiq etmək üçün xüsusi təhqiqat aparılması zərurəti yaranmışdı. Azərbaycan hökuməti Bakı uğrunda savaş getdiyi bir zamanda Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yaradılmasına qərar verdi. Gərgin və mürəkkəb iş şəraitində, 1918-ci il iyulun 15-də qəbul edilmiş hökumət qərarı olduqca əhəmiyyətli, strateji məzmunlu sənəd oldu. Cümhuriyyətin xarici işlər naziri M.-H.Hacınski hökumətə məruzə ilə müraciətində artıq dörd ayı keçən son müddətdə «Azərbaycan ərazisinin müxtəlif bölgələrində bolşevik adı ilə məsuliyyətsiz erməni hərbi hissələri»nin «mülki müsəlman əhalisinin həyatı və əmlakına qarşı eşidilməmiş vəhşiliklər» törətdiyini yazırdı (1, c.1, s.379). Belə bir məruzənin – müraciətin məhz xarici işlər naziri tərəfindən edilməsi ilə əsassız deyildi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin beynəlxalq aləmdə tanıdılmasına nail olmaq üçün formalaşan ictimai rəy olduqca önəmli idi. Yeni yaradılmış gənc Azərbaycan dövlətini nəinki qəbul etdirmək, hətta varlığından xəbərdar etmək çətinliyini yaşayan hökumət əks təbliğatla üzləşmişdi. Müsəlmanları qətliama məruz qoymuş «quldur dəstələri tərəfindən göndərilən yalan məlumatlar əsasında Avropada bütün ictimai fikir tamamilə əks istiqamətə», yəni, azərbaycanlılara qarşı yönəldilmişdi. Bu məqamı vurğulayan xarici işlər naziri «fövqəladə təhqiqat komissiyası» xarakterli bir təşkilatın yaradılmasını zəruri sayırdı ki, «komissiyanın işinin nəticələri başlıca Avropa dillərində – rus, fransız, alman dillərində və əlbəttə ki, türk dilində» elan edilməliydi. Komissiyanın yaradılması 2 cəhətdən əsaslandırılırdı: «ümumi dövlət mənafeyi» və «əhalinin zərərçəkən qruplarının mənafeyi» baxımından. Hüquqa söykənən ədalətin təmin olunması gərəkliyi qədər Azərbaycan dövlətinin mənafeyi önə çəkilirdi. M.-H.Hacınski komissiyanın vəzifələrini 3 bənddə göstərsə də əslində 4 vəzifə müəyyənləşdirilmişdi: «Bütün zorakılıq hadisələrinin dəqiq qeydiyyatının aparılması; bu zorakılıqların həyata keçirildiyi şəraitin müəyyənləşdirilməsi; cinayətkarları aşkar etmək və onların vurduqları zərərin həcminin müəyyənləşdirilməsi». Göründüyü kimi 3-cü bənd 2 vəzifəsini ifadə edirdi. Komissiyanın əhəmiyyətini olduqca mühüm sayan nazir onun «təşkilinə bu gündən başlamaq lazımdır» deyirdi: «Çünki bir çox şeyləri indi isti-isti adamlardan soruşmaq, fotoşəkilləri çəkmək və hələ ki, mövcud olan digər əşyalar – dəlillər əsasında sübuta yetirmək olar»dı. «Sonralar bu təhqiqat işi çətinləşə və hətta sübutu tamamilə imkan xaricində ola bilər»di. İki ayı tamam olmamış, yaxın müqəddəratı təhdid altında olan, Bakı uğrunda savaşın aqibəti bəlli olmayan bir vaxtda M.-H.Hacınskinin uzaqgörənliklə etdiyi təklif hökumətin eyni tarixli qərarı ilə qəbul edildi: «Xarici işlər nazirinin məruzəsi bəyənilsin və ona tapşırılsın ki, Avropa müharibəsi başladığı vaxtdan bütün Zaqafqaziya ərazisində müsəlmanlara və onların əmlakına qarşı işlənilmiş zorakılıq hallarını təhqiq etmək üçün Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratsın» (3, s.213). Qərardan bəlli olur ki, müsəlmanlara qarşı zorakılıq yalnız son aylardan deyil, birinci dünya müharibəsinin başladığı vaxtdan həyata keçirilmişdir, həm də bütün Cənubi Qafqaz coğrafiyasını əhatə etmişdir. M.-H.Hacınski məruzəsində xahiş edirdi ki, bu komissiyanın təşkili nazirlərdən birinə tapşırılsın və məsrəfləri üçün müvəqqəti olaraq 50000 rubl ayrılsın (2, f.1061, s.1, iş 105, v.1). Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) qarşısında duran vəzifələr peşəkar hüquqşünasların birgə fəaliyyəti sayəsində yerinə yetirilə bilərdi. Məhz bu məqsədlə FTK «xarici işlər nazirliyi» yanında təşkil edilsə də, artıq həmin ilin sentyabrından, faktiki olaraq, ədliyyə nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərirdi. Bu da tamamilə təbii idi, çünki bu işlə bilavasitə məşğul olanlar əsasən hüquqşünaslar idilər» (1, c.1, s.380). 1918-ci il avqustun 30-da hökumət qərarı ilə FTK üçün 50000 rubl həcmində kredit açıldı (3, с.227). Avqustun 31-də isə qəbul edilmiş hökumət qərarına görə FTK 7 nəfərdən ibarət tərkibdə yaradıldı. Qərarı ixtisasca hüquqşünas, həmin dövrdə həm də ədliyyə naziri olan hökumət başçısı Fətəli xan Xoyski imzalamışdı. FTK-nın sədri andlı iclasçı Ələkbər bəy Xasməmmədov təyin edilmişdi.

7 nəfərlik heyətin əksəriyyəti peşəkar hüquqşünas, 3-ü qeyri-azərbaycanlı idi. Müxtəlif vaxtlarda komissiyanın tərkibində başqa hüquqşünaslar da fəaliyyət göstərmişdir. Komissiya tərkibinin əmək haqları və ezamiyyə xərclərinin həcmi qərarla müəyyənləşdirilmişdi.

1918-ci il iyulun 15-dən 1919-cu il noyabrın 1-nə qədər fəaliyyət göstərmiş FTK azərbaycanlıların həyatına və onların əmlakına qarşı cinayətləri təhqiq etmək üçün gərgin iş aparmışdır. Son dərəcə ağır şəraitdə, müxtəlif xəstəliklərin, dəhşətli epidemiyaların tüğyan etdiyi qəzalarda, kəndlərdə təhqiqat aparan komissiya üzvləri hətta açıq səma altında, qapısız-pəncərəsiz evlərdə döşəmə üstündə işləməli və gecələməli olurdular. Nəqliyyat vasitəsi ən ağrılı problemlərdən idi. Kilometrlərlə məsafəni piyada qət etmək lazım gəldiyindən komissiya üzvlərinin əməkhaqqı sıradan çıxmış çəkmələrini yeniləməyə belə imkan vermirdi (5, s.48-49). Beləki, istər 31 avqust, istərsə də 22 sentyabr 1918-ci il tarixli hökumət qərarları ilə komissiyanın üzvləri yalnız bu məqsədlə işlədikləri günlər üçün əməkhaqqı almaq hüququna malik idilər (3;1, c.1 s.380). Bütün maddi məhrumiyyətlərə və fəaliyyət çətinliklərinə baxmayaraq komissiya üzvləri sədr Ə.Xasməmmədovun dönə-dönə vurğuladığı «Qanun və vicdanın aliliyi» prinsipinə söykənərək 36 cild və 3500 vərəqdən ibarət material toplamışdı. Komissiyanın fəaliyyətinə əngəl törətməyə çalışan qüvvələr azərbaycanlıların kütləvi qətliamına səbəb olmuş, birbaşa iştirak və rəhbərlik etmiş təşkilatlar idi. Qırğınlardan bir il sonra, günahkarlar istintaqa cəlb edilməyə başlayanda Bakıda Erməni Milli Şurası və «Daşnaksutyun» partiyasının parlament fraksiyası həmişə olduğu kimi, ermənilərin müdafiəsinə qalxmış, onların günahsız olduqlarını sübut etməyə çalışmışlar (1, c.1, s.380).

FTK-nın fəaliyyəti Bakı və Gəncə quberniyalarının ərazilərini əhatə edirdi. Göyçay, Şamaxı, Cavad, Quba, Cavanşir, Cəbrayıl, Şuşa, Zəngəzur qəzalarında, o cümlədən Bakı, Quba və Şamaxı şəhərində müsəlmanlara qarşı törədilmiş vəhşilikləri sübut edən məlumatlar toplanmışdı.

Artıq 1918-ci ilin noyabrında FTK-nın sədri Ə.Xasməmmədov Bakı quberniyasının ərazisində, yəni Bakı şəhərində, Göyçay qəzasının kəndlərində, Şamaxı qəzasının kəndlərində, o cümlədən Şamaxı şəhərində müsəlmanlara qarşı törədilmiş zorakılıqların təhqiqatı haqqında ədliyyə nazirliyinə məlumat vermişdi. Noyabrın 22-də imzaladığı məruzədə Bakı şəhərində müsəlman əhaliyə qarşı zorakılıqlar haqqında ilkin də olsa bitkin məlumat verilmişdi. 1918-ci ilin yanvarından başlayaraq «Daşnaksutyun» partiyasının qırğına təhrikedici fəaliyyətini, martın 30-dan isə baş verən qətliamı bir neçə nümunənin təfərrüatına varmaqla əks etdirən məruzə erməni millətçiliyini ifşa edən hüquqi sənəddir. Yalnız erməni silahlılarının deyil, erməni ziyalılarının da müsəlman qırğınlarında nəinki yönəldici, həm də iştirakçı rolunu diqqətə çatdıran məruzədə ermənilərin başqa siyasi qüvvələri, qeyri-müsəlman əhalini yanlış məlumatlandıraraq azərbaycanlılara qarşı çıxmağa təhrik edən təxribatları da konkret faktlarla göstərilmişdir (5, s.679-684). Sentyabrın 22-dən oktyabrın 23-nə qədər ötən bir ayda komissiya üzvü N.M.Mixaylov Göyçay qəzasında təhqiqat işi aparmış, 500-dən çox şahid dindirilmiş, qırğın törədilən yerlərə baxış keçirilmişdir. Komissiyanın işini yekunlaşdırmasına qədər müsəlmanlara qarşı törədilmiş vəhşiliklər haqqında Parisə yola düşən Azərbaycan nümayəndə heyətini məlumatlandırmaq lazım gəlirdi. Başlıca məqsədi Azərbaycanın müstəqilliyini beynəlxalq səviyyədə tanıtmaq olan nümayəndə heyəti qarşıda onu nə gözləyəcəyini bilmədən azərbaycanlıların başına gəlmiş faciəni də çatdırmaq üçün əsaslı materiallara malik olmalıydı. Bu məqsədlə FTK-nın sədri Ə.Xasməmmədov 1919-cu il yanvarın 6-da müsəlmanlara qarşı törədilmiş vəhşilikləri əyani şəkildə sübut edən məlumatları məktubla birlikdə xarici işlər nazirinə göndərmişdi (1, c.1 s.380). Əsasən 3 aylıq bir təhqiqat işinin nəticələrini özündə əks etdirən materiallarda İrəvan quberniyasında, Gəncə quberniyasında törədilmiş qırğınlar, dağıntılar haqqında da məlumatlar göstərilmişdi. Paris konfransına yola düşən nümayəndə heyəti üçün FTK «əşyayi-dəlil kimi altı cilddən ibarət ilkin təhqiqat materialı və 95 ədəd fotoşəkil hazırlamışdı» (1, c.1, s.380).

1919-cu il martın 21-dən FTK-nın fəaliyyəti yeni məzmun alır. Ədliyyə nazirinin məruzəsi əsasında hökumətin qəbul etdiyi qərarla FTK-nın səlahiyyətləri genişləndirilir, cinayət prosesinin nizamnaməsinə görə məhkəmə-istintaq orqanına verilmiş bütün hüquqlara sahib olur (3,s.291). Belə bir zərurəti nəzərə alaraq Ədliyyə nazirliyinin idarə müdiri 1919-cu il yanvarın 5-də Nazirlər Şurasına məruzə ilə müraciət etmişdi. FTK-nın dinc müsəlman əhaliyə qarşı ağır cinayət hallarına dair çoxsaylı material topladığı halda məhkəmə-istintaq orqanı səlahiyyətlərinə malik olmadığından, bütün bu cinayətlər haqqında ədliyyə nazirinə məlumat verməsi və sonradan məhkəmə icraatına uyğun ilkin araşdırma aparmaqla günahkarlara qarşı cinayət işi qaldırmaq barədə sərəncam verilməsi məqsədəuyğun sayılmamışdır (5, s.684-685). Bütün təhqiqatın, uyğun səlahiyyətləri və yetərli texniki qüvvələri olan istintaq idarəsinin əlində cəmləşməsi gərəkirdi. Araşdırmanı ləngitməmək, yenidən ilkin mərhələyə qayıtmamaq, təhqiqatı daha səmərəli aparmaq üçün FTK-nın istintaq hərəkətlərinin qüvvəsinə və əhəmiyyətinə malik olduğunu tanımaq lazım gəlirdi. Bu şərtlər daxilində ədliyyə nazirliyi tərəfindən 5 bəndlik müvafiq qərar qəbul edildi. Hüquqi statusu artırılan FTK artıq cinayətlərinə müvafiq olaraq günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək üçün qərarlar qəbul edirdi. Komissiya üzvü A.Kluqe sədrə etdiyi məruzədə Bakı şəhərində müsəlman əhaliyə qarşı törədilmiş zorakılıqlar haqqında ətraflı məlumat verməklə, cinayət törətməkdə adları hallanan şəxslər əleyhinə konkret maddələr üzrə cinayət işi açmağı lazım bilirdi (5, s.687-701). Bakı ilə yanaşı digər qəzalarda törədilmiş qırğınlarla əlaqədar istintaq işi aparılırdı. Gəncə quberniyasının Ərəş və Nuxa (Şəki) qəzalarında komissiya üzvü N.Mixaylov, Quba qəzasının kəndlərində və Quba şəhərində A.Novatski müsəlmanlara qarşı qətliam, qarət və talanlar haqqında məruzələr hazırlayıb komissiyaya təqdim etmişdilər. İstintaq materialları əsasında hazırlanmış məruzələrdə cinayəti törətmiş şəxslərin adları göstərilməklə haqlarında müvafiq hüquqi tədbirlərin görülməsi təklif edilirdi.

FTK-nın 1919-cu ilin yayından etibarən rəsmi sənədləri əsasən cinayətkarların cəzalandırılması haqqında qərarlardan, polis idarələri ilə yazışmalardan, sorğu protokollarından ibarət olmuşdur. Azərbaycanlıların qırılmasında müqəssir olan şəxslər artıq məsuliyyətə cəlb edilirdi. Ümumiyyətlə 3500 vərəqdən ibarət 36 cildlik istintaq materialı əsasında cinayət işi qaldırmaq haqqında 128 məruzə və qərar layihəsi hazırlanmış, 194 nəfər erməninin cinayət məsuliyyətinə cəlb edilməsi barədə məsələ qaldırılmışdı (1, c.1, s.380). 1919-cu il noyabrın 1-də ədliyyə naziri FTK-nı ləğv etmək haqqında sərəncam vermişdi. Artıq başa çatmış istintaq işləri Məhkəmə Palatasına verilirdi. İstintaq materialları cinayətkarların cəzalandırılması məqsədilə yalnız hüquqi deyil, həm də başqa bir mühüm istiqamətdə siyasi əhəmiyyət daşıyırdı. Azərbaycanlıların məruz qaldığı faciəni dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq, xaricdə ermənilərin böhtan dolu hücumlarını dəf etmək üçün FTK-nın topladığı materiallar əsaslı sübutlar idi. Parisdəki Azərbaycan nümayəndə heyəti üçün olduqca önəmli olan bu sənədlərin bir hissəsi də əlavə olaraq 1919-cu ilin mayında, fotoşəkillər və 80-dək diapozitivlə birlikdə göndərilmişdi (5, s.52). FTK erməni talanları zamanı müsəlman əhaliyə dəymiş maddi zərər haqqında da xeyli material toplamışdı. Hökumət 1919-cu il avqustun 17-də daha bir xüsusi komissiya təsis etmişdi ki, 1918-ci ilin mart hadisələri zamanı müsəlman əhalini qarət etmiş qəsbkarlardan götürülmüş qiymətli əşyaların sahiblərinə geri qaytarılması məsələsini həll etsin (5, s.53).

Azərbaycan hökumətini «intiqam və düşmənçilik» hisslərini qızışdırmaqda günahlandıran erməni liderləri bir neçə ay davam etmiş amansız kütləvi qətliamdan sonra nəinki peşmançılıq jesti göstərmədən, əksinə komissiyanın işinə böhtan, çirkab atmaqla cinayətkarları müdafiə edirdilər. Azərbaycan hökuməti «intiqam və düşmənçilik» hisslərindən uzaq olduğunu bir daha nümayiş etdirərək Azərbaycan Cümhuriyyətinin beynəlxalq səviyyədə tanınması münasibətilə on minlərlə dinc azərbaycanlını amansızcasına, vəhşilikdə qətlə yetirmş cinayətkarların işinə xitam verdi (3, s.143).

Azərbaycan parlamentinin 1920-ci il yanvarın 14-də Cümhuriyyətin Paris sülh konfransı tərəfindən tanınmasına həsr olunmuş iclasında ədliyyə naziri Xəlil bəy Xasməmmədov sonuncu çıxışçı olaraq hökumətin bir qətnaməsini parlament üzvlərinin diqqətinə çatdırır. Cümhuriyyətin istiqlaliyyətinin təsdiqi münasibətilə hökumət «bir əfvi – ümumi layihəsini hazırlamağı» X.Xasməmmədova həvalə etmişdi. Ədliyyə naziri yaxın günlərdə həmin layihəni parlamentə təqdim edəcəyini bildirmişdi (4, c.II, s.709). 5 iclasdan sonra, 1920-ci il fevralın 9-da əfvi-ümumi haqqında məruzəçi Şəfi bəy Rüstəmbəyli bəyanat verir. Layihəyə təcili surətdə baxılması qərara alınır. Çıxış və izahatlardan sonra layihə maddələr üzrə səsə qoyulur və üçüncü qiraətdə qəbul edilir (4, c.II, s.727). Beləliklə, qanunun 10-cu bəndinə görə, FTK-nın fəaliyyəti zamanı qaldırılmış bütün cinayət işləri həmişəlik dayandırılır, milli ədavət zəminində qaldırılmış cinayət işlərinə xitam verilir (3, s.143).

Azərbaycan xalqına xas olmayan «intiqam və düşmənçilik» hisslərini başlıca fəaliyyət prinsipinə çevirmiş erməni millətçiləri isə hətta belə yüksək xeyirxahlıq qarşısında xislətlərinə sadiq qalaraq 1920-21-ci illərdə məhz qisasçılıq niyyəti ilə Cümhuriyyət xadimlərini (F.Xoyski, H.Ağayev və B.Cavanşir) qətlə yetirmişdilər (1, c.1, s.380-381). Cinayət işləri xətm olunsa belə tarix üçün təkzibedilməz sübut əhəmiyyətli mühüm mənbələr məhz FTK-nın gərgin fəaliyyəti sayəsində toplanmış və günümüzədək çatmışdır. Arxivlərdə mühafizə olunan bu sənəd və materiallar tədqiqatçılar, mütəxəssislər tərəfindən araşdırılmış, toplu halında çap olunmuşdur (5). Hüquqi cəhətdən həmin sənədlər, əsasında yenidən istintaq işi başlamaq mümkünsüz olsa belə, böyük bir faciəni – azərbaycanlı qətliamlarını – soyqırımı təsdiqləyən mənbə olaraq əhəmiyyətini saxlamaqdadır. Məhz tarixi faktları, çoxsaylı arxiv sənədlərini nəzərə alaraq 1998-ci il martın 26-da Azərbaycan Respublikasının prezidenti Heydər Əliyev «Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında» fərman vermişdir.

Fərmanda qeyd olunduğu kimi, məhz Cümhuriyyətin varisi olaraq Azərbaycan Respublikası «soyqırım hadisələrinə siyasi qiymət vermək borcunu tarixin hökmü kimi» qəbul etmişdir.

XIX yüzilliyin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan torpaqlarının Rusiya tərəfindən işğal olunması, tarixi ərazilərin bölünməsi, xalqın parçalanması, İran və Türkiyədən köçürülən ermənilərin qəsbkarlıq hərəkətləri haqqında fərmanda məlumat verilir. Cümhuriyyət dövründə FTK-nın yaradılmasını, 1919 və 1920-ci ilin mart ayının 31-nin ümummilli matəm günü kimi qeyd edilməsini respublika prezidenti «azərbaycanlılara qarşı yürüdülən soyqırımı və bir əsrdən artıq davam edən torpaqlarımızın işğalı proseslərinə tarixdə ilk dəfə siyasi qiymət vermək cəhdi» adlandırmışdır. Həmin tarixdən 80 il sonra, 1998-ci ildə verilən fərman «Azərbaycan xalqına qarşı törədilmiş bütün soyqırım faciələrini qeyd etmək» məqsədi daşıyır. Məhz həmin tarixdən etibarən 31 mart «Azərbaycanlıların Soyqırım Günü» elan edilərək 20 ildir ki, ardıcıl qeyd olunur: «Ötən 20 il ərzində aparılmış araşdırmalar sayəsində çoxlu sayda yeni faktlar və sənədlər toplanmış, Quba şəhərində kütləvi məzarlıq aşkar olunmuşdur. Üzə çıxmış tarixi faktlar 1918-ci ilin mart-aprel aylarında və sonrakı dövrlərdə erməni millətçilərinin həyata keçirdikləri qanlı aksiyaların coğrafiyasının daha geniş və faciə qurbanlarının sayının qat-qat çox olduğunu sübut etmişdir».

XX yüzilin sonlarında Ermənistanın Azərbaycana qarşı növbəti təcavüzkar siyasəti nəticəsində torpaqlarımızın işğal edilməsi, kütləvi qırğınlar törədilməsi, Xocalı əhalisinin soyqırıma məruz qalması hüquqi müstəvidə istintaq aparılması zərurətini yaratmışdır. Azərbaycan Respublikasının Hərbi Prokurorluğu və digər hüquq mühafizə orqanları tərəfindən 1988-ci ildən başlayaraq ermənilərin törətdikləri ağır cinayət faktları ilə əlaqədar cinayət işləri başlanmış, istintaq aparılır. Hazırkı istintaq-əməliyyat prosesini 100 il öncəki təhqiqat prosesi ilə müqayisə etdikdə cinayətlərin məzmunu, cinayət əməllərinin tərkibi, üsulları, dərəcəsi ənənəvi xarakter daşıyır. Cinayətlərin məqsədi, hədəfi, taktikası da oxşarlıq təşkil edir. Azərbaycan Respublikasının indiki beynəlxalq və regional durumu ilə 100 il öncəki vəziyyəti isə tamam fərqli səviyyədə olduğundan, texniki imkanların təhlili müqayisə olunmazdır. Hüquqi təhqiqatların o zaman və indi üçün də eyni olan siyasi əhəmiyyəti vardır. O zaman da ermənilər həqiqətə zidd məlumatları – təbliğatları beynəlxalq ictimai fikri tamamilə Azərbaycan əleyhinə formalaşdırmağa səy göstərirdilər. Məhz bu prosesin qarşısını almaq üçün FTK-nın fəaliyyətinin nəticələrini başlıca Avropa dillərində açıqlamaq və geniş yaymaq nəzərdə tutulmuşdu.