Текст книги "“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”-17"

Автор книги: Akif Nagi

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 23 страниц)

Amma proqnozlaşdırılan gələcəyin çərçivələrini daha da genişləndirsək və keçmiş prezidentin baş nazir seçiləcəyi ilə razılaşaraq, "yeni-köhnə" hakimiyyətin yaxın gələcəkdəki addımlarını müəyyən etməyə çalışsaq, yenə eyni problemləri görmək olar: Aİ və Rusiya arasında seçim, Qarabağ problemində tərpəniş, iqtisadiyyatda və demoqrafiyada ağır vəziyyətin dəyişdirilməsi, "özününkülər" və "özgələr" düşmənçiliyi ilə parçalanan erməni cəmiyyətinin birləşdirilməsi.

Ermənistan seçim astanasındadır...

Əlibəy Məmmədov

(Yaponiya)

Yaponiya elm dünyasında Azərbaycana maraq,

Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti və Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı elmi məqalələri əsas götürməklə

Açar sözlər: Məmməd Əmin Rəsulzadə, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi

Giriş

Əsas mövzuya keçməzdən öncə, mənim Qarabağ Azadlıq Təşkilatı (bundan sonra “QAT”) və onun sədri Akif Nağı ilə tanışlığım barədə qısa məlumat vermək istərdim. QAT və onun sədri Akif Nağının Qarabağ məsələsində mövqeyi dəyişməz olaraq qalır. Onlar hər zaman Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli yolunu sadəcə hərbi yolda yəni müharibədə görürlər. Sülh danışıqlarını, xalq diplomatiyasını qətiyyən qəbul etmirlər. Bunun üçün səbəbləri də çoxdur. Ermənistan tərəfinin tutduğu qeyri-konstruktiv mövqe və s. Böyük dövlətlər tərəfindən irəli sürülmüş xalq diplomatiyasına qarşı təkcə QAT deyil, ölkəmizin hakim dairələrində, eləcə də müxalif tərəfində, həmçinin elm dünyasında bir neqativ reaksiya mövcuddur. İlk öncə torpaqların geri qaytarılması və bundan sonra xalq diplomatiyasına üstünlük verənlər çoxdur, nəinki xalq diplomatiyasının münaqişənin həlli olacağına inananlar. Mənim üçün maraqlı olan məqam isə sırf hərb yolunu seçmiş, öz mövqeyində qərarlı və dəyişməz olan, bəzən həddindən artıq kəskin reaksiya verən Akif Nağının Qarabağ məsələsinin həlli yolları ilə bağlı digər fikirdə, müxtəlif qütblərdən olan şəxslərlə konstruktiv fikir mübadiləsi apara bilməsi, hər il “Qarabağ, dünən, bu gün və sabah” adlı elmi-əməli konfrans təşkil etməsi, bu konfransa Milli Məclisin deputatları, eyni zamanda politoloqlar, elm adamları və digər şəxslərin cəlb olunması Qarabağ məsələsinə olan marağın itməməsinə, onun daim təzə, sanki dünən olmuş məsələ kimi qalmasına, hər il ona yenidən həm siyasi şəxslər, həm elm adamları, eyni zamanda ictimai fəallar tərəfindən qiymət verilməsinə səbəb olur. Bunun özü böyük uğurdur. Həmçinin, elmi-əməli konfransda olan çıxışların kitab formasında çap olunması, onun kitabxanalara paylanması, elmi baxımdan yüksək qiymətləndirilməlidir. Bu kitablar, bu kitablarda olan elmi-siyasi məqalələr gələcək nəsillər üçün bir ədəbiyyat rolunu oynayacaqdır. İnformasiya mənbəyi olacaqdır. Tarix bir daha onu sübut edir ki, şifahi ədəbiyyat deyil, məhz yazılı ədəbiyyat əsas və həlledici rol oynayır. Bu baxımdan düşünürəm ki, yazılı ədəbiyyata bizdə daha çox diqqət ayrılmalıdır. Mən özüm də QAT-ın çap etdiyi bir çox kitabları Hokkaydo Universiteinin kitabxanasına hədiyyə etmişəm.

Mənim Akif Nağı ilə tanışlığım isə 2015-ci ilin Sentyabr ayına təsadüf edir. O zaman yaponiyalı dostum, elm adamı Taçibana Yu ilə birlikdə Azərbaycana elmi səyahətə gəlmişdik[39]. Onun Qarabağ araşdırmalarına böyük marağı var. Yaponiyanın elmi jurnallarında Azərbaycanla bağlı bir sıra məqalələri də dərc olunmuşdur. Taçibana Yu daha çox Azərbaycanda siyasi partiyalara, milli məclis seçkilərinə diqqət yetirmiş, 2008-ci ildə “Yeni Azərbaycan Pariyası (YAP) və onun siyasi sistemi”, 2011-ci ildə “2010-cu il Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinə seçkilər”, 2012-ci ildə isə “Mərkəzi Asiya Siyasi Araşdırmaları tərkibində Qafqaz” adlı məqalələrini dərc etdirmiş, Azərbaycanla bağlı Yaponiya elm dünyasında özündən söz etdirməyi bacarmışdır. Taçibana Bakıda təhsil alıb, araşdırmalar aparıb. 2013-cü ildə isə Yaponiyanın Hokkaydo Universitetində “Post-Sovet dövründə Azərbaycanda siyasi dəyişikliklər: Keçmiş Sovet regionlarında siyasi sistemlərin araşdırması” mövzusunda doktor (PHD) işini müdafiə etmişdir.

Onun doktor işi 5 fəsildən ibarətdir ki, onun 4-cü fəsli tamamilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə aiddir. 1-ci fəsil Yeni Azərbaycan Pariyasına həsr edilib. Onun yaranması, fəaliyyəti, uğurları və s. 2-ci fəsli Milli Məclisə, 3-cü fəsli isə Azərbaycanda Prezident səlahiyyətlərinə (ölkə başçısının verdiyi fərmanlar və s), 5-ci fəsil isə Azərbaycanda siyasi-iqtisadiyyata həsr olunub. Taçibana Yu həm də bir azərbaycanşünas kimi Yaponiya elm dünyasında tanınır. Təbii ki, bir vətəndaş və elm adamı kimi Taçibana Yu-nun elmi işlərində, yazılarında razılaşdığımız və razılaşmadığımız məqamlar var. Hər bir elm adamının hər hansısa məsələyə fikrinin fərqli olması normal haldır və bu haqda müzakirələr etmək, elmi tənqidlər aparmaq olar.

Nə qədər maraqlı olsa da, məhz yaponiyalı Taçibana Yu, Hokkaydo Universitetinin yerləşdiyi Yaponiyanın Sapporo şəhərində Azərbaycana səfərimizlə bağlı planımızı müzakirə edərkən, Akif Nağı ilə görüşüb, onun mövqeyini də araşdırmağı mənə məsləhət görmüşdü. Ümumiyyətlə, Azərbaycanla və xüsusilə də, Qarabağla bağlı araşdırma aparan yaponiyalı elm adamları arasında QAT və Akif Nağı kifayət qədər tanınır. Taçibana Yu mənə dedi ki, sən sadəcə sülhpərəst elm adamları və siyasi elitanın nümayəndələrini oxuyub təhlil edirsən, mən məsləhət görərdim ki, Bakıda QAT-ın rəhbəri ilə də görüşək.

Beləliklə, mən və Taçibana 2015-ci ilin Sentyabrında Bakıda Akif Nağı ilə görüşüb, Dağlıq Qarabağla bağlı müsahibə götürdük. O, bizi çox xoş qarşıladı. Eyni zamanda, Qarabağla bağlı çap etdirdikləri kitaba məqalə yazmağımızı xahiş etdi. Bundan sonra mən “Qarabağ, dünən, bu gün və sabah” kitabının 2016 və 2017-ci illərdə çap olunmuş kitabları üçün iki elmi iş yazdım. 2016-cı ildə çap olunmuş 16 səhifəlik məqaləm “Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, azərbaycanlı məcburi köçkünlər və ziyalıların gözü ilə” adlanırdı. Bununla bağlı Amerikada, Yaponiyada təşkil olunmuş dünya səviyyəli və regional səviyyəli konfranslarda elmi çıxışlarım olmuşdu. 2017-ci ildə isə “Şri-Lanka vətəndaş müharibəsindən Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə baxış” adı altında təxminən 32 səhifəlik elmi yazım çap olundu. 2016-cı ildə Şri-Lankaya etdiyim səfər zamanı əldə etdiyim məlumatlardan istifadə etməklə yazdığım iş, bu sahədə bir ilk idi. Təbii ki, bu məsələnin üzərində hələ çox işləmək lazımdır. Bu il isə Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illiyinə təsadüf edir. O baxımdan fikirləşdim ki, Yaponiyanın elm dünyasında Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti, eyni zamanda Dağlıq Qarabağla bağlı elmi araşdırmalar etmiş şəxslər və onların elmi işləri haqqında müəyyən qədər məlumat toplayım və bu haqda azərbaycanlı oxucunu məlumatlandırım.

Əsas hissə

İlk öncə onu söyləmək istəyirəm ki, Yaponiyanın elm dünyasında Azərbaycana kifayət qədər maraq vardır. Bu haqda mənim Palitra qəzeti, 525-ci qəzetdə və bir sıra digər mətbuat orqanlarında müsahibələrim, yazılarım yer almışdır. Hər il mart ayında təşkil edilən Yaponiyada Mərkəzi Asiya və Qafqaz ölkələri ilə bağlı ən öndə gedən elm adamlarının üzvü olduğu və iştirak etdiyi “Yaponiya Mərkəzi Asiya Elmi Konfransı”nda son illər Azərbaycanla bağlı elmi çıxışların və yazıların sayı artır. Mən özüm də son 2 ildə bu konfransın üzvüyəm. Elmi konfransa rəhbərliyi hazırda Hokkaydo Universitetinin professoru, Mərkəzi Asiya Araşdırmalarında tanınan, hörmət olunan professor Uyama Tomohiko edir. Mən özüm ötən ilin mart ayında sözügedən konfransda Dağlıq Qarabağla bağlı çıxış etmişdim. Əsas diqqəti Məcburi Köçkünlərə yönəltmişdim[40]. Eyni zamanda çıxışımın əsas hissəsi yapon dilində konfransın elmi jurnalında çap olunmuşdur.

Bu il isə elmi tənqidçi kimi çıxış edirdim[41]. Bu ilki konfransda Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin 100 illiyi müzakirə edildi. Cari ilin mart ayının 24 və 25-də keçirilmiş Yaponiya Mərkəzi Asiya Elmi Konfransında AMEA-nın Tarix İnstitutunun dissertantı, “Tərəqqi” medallı, “Qabaqcıl təhsil işçisi”, 2010-cu ildə “İlin müəllimi” mükafatı laureatı, 147 saylı texniki-humanitar liseyin tarix müəllimi Güntəkin Məmmədova da iştirak edib. Güntəkin Məmmədova Yaponiyalı elm adamlarına aşağıdakı sualla müraciət etmişdir:

“Bilirəm ki, Yaponiyada Mərkəzi Asiya və Qafqaz regionu ilə bağlı çox araşdırmalar mövcuddur. Bildiyiniz kimi, Azərbaycan da dünyada Mərkəzi Asiya və Qafqaz araşdırmalarının tərkibində tədqiq olunan ölkələrdəndir. Bu il Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin yaradılmasından 100 il keçir. 1918-ci ildə qurulmuşdur. Mən bilmək istərdim ki, Yaponiyada Azərbaycanla bağlı elmi araşdırmalar, xüsusilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə bağlı tədqiqatlar hansı səviyyədədir? Ümumiyyətlə, Yaponiyanın elm dünyasında Azərbaycan tarixinə maraq varmı? Onu da deyim ki, Azərbaycan məktəblərində Yaponiyanın Tokuqava İyeyasudan (1603) sonrakı dövrü dərsliklərdə məktəblilərə tədris edilir. Təşəkkür edirəm”. Suala cavab olaraq, Yaponiyanın Tsukuba Universitetinin professoru Akifumi Şioya qeyd etdi ki, “Bildiyiniz kimi, Azərbaycanın Xalq Cumhuriyyətinin yaranmasına qədərki dövrü, Azərbaycanlı millətinin yaranması kontekstində Kyoto Universitetinin tədqiqatçısı Şionozaki Şinya araşdırmışdır və ötən il bununla bağlı yapon dilində geniş tərkibli kitab dərc etdirmişdir. Eyni zamanda, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə bağlı bir neçə elmi məqalələr çap olunmuşdur yapon dilində. Həmçinin, 1905-ci il Erməni-Azərbaycan qarşıdurması da Yaponiyanın elm dünyasında kifayət qədər tanınır”.

Bu ilki konfransla bağlı onu da qeyd edim ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası ilə bağlı çıxışlar, suallar çox olmuşdur. Kyoto Universitetinin doktorantı İvakura Kou “Post-sovet dövrü Azərbaycanında dövlət və din” haqqında kifayət qədər maraqlı elmi çıxış etməklə, qeyd etmişdir ki, Azərbaycanda şiə və sünni təriqətləri tolerant bir şəraitdə birgə yaşamaqdadırlar. Bu Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi, eyni zamanda Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət Komitəsinin fəaliyyəti və apardığı siyasət nəticəsində mümkün olmuşdur. İvakura onu da qeyd etmişdir ki, xalq da bu siyasəti dəstəkləyir. Hokkaydo Universitetindən araşdırmaçı Taçibana Yu isə “Post-sovet Gürcüstanında siyasi partiyalar” mövzusunda çıxış etsə də, Azərbaycanla bağlı şərhləri də kifayət qədər çox olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Yaponiya Mərkəzi Asiya Elmi Konfransının üzvü kimi son illər çap olunmuş elmi jurnallara göz gəzdirdikdə şahidi oluram ki, son illərdə Mərkəzi Asiya, xüsusilə Uyğurlarla bağlı tədqiqatlar əsas təşkil etsə də, son iki ildə təşkil olunmuş konfranslarda Azərbaycan adı daha çox eşidilmişdir. Bunun özü Yaponiyanın xüsusi dairələrində Azərbaycanın artan nüfuzundan xəbər verir.

Bundan əlavə 2017-ci ilin aprel ayının 15-də ABŞ-ın Kaliforniya Ştatının San-Fransisko şəhərindən təşkil edilmiş Qərb Sosial Elmləri Assosiasiyasının (Western Social Science Association) 59-cu illik konfransında[42], Sentyabr ayının 23-də Yaponiyanın paytaxtı Tokio şəhərində yerləşən Hosey Universitetində təşkil edilmiş Yaponiya Siyasət Elmləri Konfransında, oktyabr ayının 22-də Tokio şəhərində yerləşən Hitotsubashi Universitetində təşkil edilmiş Rusiya-Şərqi Avropa Elmi Konfransında, 2018-ci ilin Fevral ayının 4-də, Tokionun Vaseda Universitetində təşkil edilmiş gənc alimlərin konfransında Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı elmi tədqiqatlarımı dünya və Yaponiya alimlərinin diqqətinə çatdırmışam. Eyni zamanda, 2017-ci ildə Hokkaydo Universitetinin tələbələrinə Azərbaycan Multikulturalizmi ilə bağlı dediyim dərslərdə də Azərbaycanın haqlı mövqeyi haqqında kifayət qədər məlumat verməyə çalışmışam[43]. Azərbaycan hökümətinin dəstəyi ilə tələbələrin Azərbaycana səfərləri də təşkil olunmuşdur.

Qeyd etmək istərdim ki, yapon dilində çap olunan bütün elmi məqalələrin elektron variantını özündə cəmləşdirən bir baza vardır. ci.nii.ac.jp saytıdır. Bu sayta daxil olub, yapon dilində açar sözü kimi “Azərbaycan”「アゼルバイジャン」 sözünü yazıb axtarış edəndə 188 ədəd elmi məqalə kəşf etdim. Təbii ki, bunların hər biri haqqında məlumat vermək zaman və kitabda səhifələr baxımından qeyri-mümkündür. Bu səbəbdən də hazırda daha aktual olan məsələlər haqqında qısa məlumat vermək istərdim.

Azərbaycanlı milləti haqqında:

Bu məqalələr arasında daha çox Şionozaki Şinya-nın “azərbaycanlı” millətinin yaranması, Taçibana Yu-nun Azərbaycanda siyasi partiyalar, Milli Məclis, Hirose Youko-nun Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı yazıları gözə çarpır. Eyni zamanda, Azərbaycanın neft strategiyası və iqtisadiyyatı ilə bağlı yazılar da çoxdur. “Azərbaycanlı” millətinin yaranması ilə bağlı Şionozaki Şinyanın 2017-ci ilin mart ayında Kyoto Universiteti tərəfindən çap edilmiş kitabı elmi baxımından çox maraqlıdır. Onun kitabında razılaşmadığımız, mübahisə etmək istədiyimiz məqamlar olsa da, Yaponiya elm dünyasında Azərbaycanın tanıdılması baxımından kifayət qədər qiymətli kitabdır. Azərbaycanda yaşayan insanların “müsəlman” və “tatar” adlandırılması ilə bağlı mühüm qeydlər etmişdir. O bildirmişdir ki, Rusiyada yaşayan müsəlmanlar o zaman ümumi olaraq “tatar” adlandırılırdılar. Ona görə Qafqazda yaşayan müsəlman azərbaycanlılar da bu baxımından ümumi olaraq “tatar” kimi qeyd olunurdu. “Müsəlman” adlandırılmaları isə dinlə bağlı olan bir məsələ idi. Bu millətlə bağlı ola bilməzdi. 19-cu əsrin ikinci yarısından başlayaraq yerli ziyalılar düşünməyə başlayırlar ki, bu millət tatarlardan da türklərdən də fərqlidir. Fars da deyil, ərəb də deyil. Müsəlmanlıq isə dinlə bağlı olan bir məsələdir. Millət ola bilməz. Bundan sonra “azərbaycanlı” sözü daha çox istifadə edilməyə başlayır. O, kitabında qeyd edir ki, 19-cu əsrin ortalarına kimi Azərbaycan ziyalıları öz dillərini “azərbaycan dili” deyil, “türk dili” və ya “tatar dili” kimi qeyd edirdilər. Lakin, ziyalılar öz dilləri ilə türk dili və tatar dilinin fərqli olduğunu bilirdilər, hiss edirdilər. Sadəcə digər bir ad verməmişdilər. Şionozaki Şinyanın araşdırmalarında göstərilir ki, “Azərbaycan dilinin dərsliyi” adı altında ilk kitab 1888-ci ildə Tiflisdə çap olunmuşdur. Buna qədər yerli ziyalılar türk dili və ya tatar dilinin dərsliklərini çap edirdilər. Onun kitabında olan qeydlərinə inansaq, “azərbaycan dili”nin dil adı kimi işlənməsi 19-cu əsrin 2-ci yarısında bir sıra digər kitablarda da yer almışdır. Bu kitablarda dil olaraq “türk-azərbaycan dili” və ya “azərbaycan dili” ifadələri yer almışdır.

Şionozaki qeyd edir ki, yerli adi insanlar da tatar və türk dilləri ilə öz dillərinin fərqli olmasını başa düşürdülər sadəcə nə adlandıracaqlarını bilmirdilər. Bu zaman yerli ziyalılar Azərbaycan dili ifadəsini işlətməyə başlayırlar, bu haqda kitablar dərc edirlər. Və “azərbaycan dili” ifadəsi yerli xalq arasında geniş yayılmağa başlayır.

Şionozaki Şinya öz araşdırmalarında “Kəşkül” jurnalının məqalələrindən də istifadə etmişdir. O qeyd edir ki, “Kəşkül” jurnalında “azərbaycan dili” ifadəsi dəfələrlə işlədilibdir.

Bəs “azərbaycanlı” ifadəsi, milləti necə yaranıb? sualına cavabı Şionozaki yenə “Kəşkül” jurnalında cavab axtarmağa çalışır. O qeyd edir ki, “Kəşkül” jurnalında millət adı vahid olaraq göstərilməmişdir. “Qafqaz müsəlmanları”, “müsəlmanlar”, “türklər”, “Qafqaz türkləri” ifadələrinə daha çox rast gəlinir. Şionozakiyə görə “Kəşkül” jurnalının 115-ci sayında (16 Noyabr 1890) ilk dəfə millət olaraq “azərbaycanlı” sözü işlənməyə başlayır.

O qeyd edir ki, “Kəşkül” jurnalının 115-ci sayında dərc olunmuş məqalədə millət olaraq özlərinin “müsəlman” və ya “tatar” olmadıqları aydın şəkildə qeyd olunur. Millət olaraq, dil, adət-ənənə, xüsusiyyət uyğunluğu əsas götürülərək, Araz çayından cənubda yaşayan insanlarla birlikdə “azərbaycanlı” ifadəsinin işlənməsi məqsəduyğun görülür. İranın şimalında “Azərbaycan” adlı regionun olmasının da təsiri olur.

Təbii ki, Şionozaki Şinya öz kitabını yazarkən, 19-cu əsrin sonları və 20-ci əsrin əvvələrində çap olunmuş farsdilli, osmanlı və rus dilli kitab, jurnal və qəzetlərdən daha çox oxumuş və istifadə etmişdir. Kitabında da bunun təsiri açıq şəkildə görsənir. Düşünürəm ki, bu mövzu bir kitablıq mövzu deyil və üzərində kifayət qədər işləmək olar. Amma bir elmi iş olaraq bu kitabın çap olunması Yaponiya elm dünyasında bu mövzuya marağı daha da artıracaq və əks mövqelərin yaranmasına təkan verəcəkdir. Düşünürəm ki, Şionozaki Şinya bir elm adamı olaraq əldə edə bilmədiyi dərsliklər, kitablar, jurnallar da ola bilər. Onların da tapılması, digər fikirlərin ortaya qoyulması və bu mövzuda elmi müzakirələrin davam etdirilməsinə Yaponiyanın elm dünyasında böyük ehtiyac vardır.

Azərbaycan 1991-ci ildə müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra da “azərbaycanlı” yoxsa “Azərbaycan türkü”, eyni zamanda, “azərbaycan dili” və ya “Azərbaycan türkcəsi” ətrafında kifayət qədər müzakirələr, elmi qarşıdurmalar olmuşdur. Bunun özü hələ də məsələnin aktual olmasından xəbər verir. İnanıram ki, sağlam müzakirələr sonunda ən uyğun variantı seçmək olar. Mən özüm bir azərbaycanlı kimi “azərbaycanlı” və “azərbaycan dili” ifadələrinin tərəfdarıyam, necə ki, qanunvericiliyimiz də bunu qəbul etmişdir.

Şionozakinin kitabında Mirzə Fətəli Axundzadə, Cəlil Məmmədquluzadə, Abbasqulu ağa Bakıxanov, Məhəmməd ağa Şahtaxtinski haqqında geniş məlumat verilib. Eyni zamanda Nizami Gəncəvi və Şah İsmayıl Xətainin fars yoxsa azərbaycanlı olması ilə bağlı tənqidi müzakirələr də yer almışdır.

Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti və Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında

Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti (bundan sonra “AXC”) ilə bağlı əsərlər də yapon dilli ədəbiyyatda mövcuddur. Lakin mənim araşdırmalarıma görə, yaponiyalı elm adamları AXC-dən daha çox Məmməd Əmin Rəsulzadənin tədqiqatına maraq göstərmişlər. Yaponiyada ən əsas Rəsulzadə araşdırmacısı Şizuoka Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin professoru Tokumatsu Katsumi-dir. Onun elmi tədqiqat sahəsi Azərbaycanın müasir tarixi, mövzusu isə 20-ci əsrin birinci yarısında Azərbaycanın siyasi tarixi ilə bağlıdır. 1995-ci ildə “Dağlıq Qarabağ problemi və İran”, 1998-ci ildə “İran və Sovet arasında, Azərbaycan Milli Hökümətinin 1 ili”, 2008-ci ildə “Azərbaycan dili” adı altında elmi məqalələri çap olunmuşdur.

Tokumatsu Katsumi olduqca maraqlı elm adamıdır. O, özü haqda və elmə gəlməsi haqda yazılarında qeyd edir ki, hələ orta məktəbdə oxuyarkən İranda baş vermiş inqilab, onda Yaxın Şərq regionuna və İslama qarşı böyük maraq oyatmışdır. Universitetə daxil olduqdan sonra Yaxın Şərq, xüsusilə İranı araşdırmağı qarşısına məqsəd qoymuşdu. Lakin magistraturaya daxil olduqdan sonra İranda olan azərbaycanlı əhalinin çoxluğu və onun tarixi mövqeyinin vacibliyini anlayaraq, azərbaycan dilində danışan insanların yaşadığı regionun (Cənubi Azərbaycan) tarixini araşdırmaqla, millət və xalqla bağlı problemləri düşünən zaman hər hansısa bir çıxış yolu tapacağını düşünmüşdür. Onun Azərbaycan və azərbaycanlılarla bağlı elmi araşdırmaları da məhz bundan sonra başlamışdır. Cənubi Azərbaycanla bağlı araşdırmalar edərkən, əsas diqqət yetirdiyi şəxs, Rusiyada baş vermiş inqilabdan sonra Azərbaycanda yaranmış hökümətin rəhbəri, eyni zamanda İran və Türkiyədə aktiv fəaliyyət göstərmiş Rəsulzadə olmuşdur. O, Rəsulzadənin şəxsində bu regionda yaşayan millətin yaranması, xalq kimi formalaşması prosesini dərinliklərinədək tədqiq etmək qərarını vermişdir. Tokumatsu həm də Türkiyədə tələbə kimi təhsil almış, mövcud dövlət sərhədlərini aşan insan şəbəkəsinin analizinin vacibliyinin fərqinə varmışdır. O, qeyd edir ki, Şizuoka Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində dərs deməyə başladıqdan sonra fərqinə varmışdır ki, yaponiyalılar Orta Şərq və İslamla bağlı demək olar ki, heçnə bilmirlər. Qədim sivilizasiyaların yarandığı, hər zaman çoxmillətli, çoxdinli, qarışıq bir cəmiyyət formalaşdırmış Orta Şərqin hələ də sadəcə “islam dininə inanan ərəblərdən ibarət olması” kimi sadəcə bir rəngli görmələri onda dərin təəssüf hissi oyatmışdır.

Tokumatsu Katsumi 2010-cu ildə Məmməd Əmin Rəsulzadənin “Bir türk milliyətçisinin Stalinlə ixtilal xatirələri” əsərinin bir hissəsinin yapon dilinə tərcüməsini etmiş və Şizuoka Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin tədqiqat külliyatında çap etdirmişdir.

Tokumatsudan əlavə olaraq, Hokkaydo Universitetinin doktorantı olmuş Nakajima Teppeyin 2009-cu ildə qələmə aldığı “Müasir Azərbaycanda millətçilik, Məmməd Əmin Rəsulzadə (1884-1955) timsalında” (The nationalism in modern Azerbaijan: focusing on Mehmet Emin Resulzade (1884-1955)), İşihara Keniçinin yazdığı “Məmməd Əmin Rəsulzadə və İran” (2003), “Məmməd Əmin Rəsulzadə: Bir demoratiya fəalının həyatı və yaradıcılığı” (2005), “Rəsulzadə və İran inqilabı” (2006) elmi əsərlərini göstərmək olar.

İşiharanın 2005-ci ildə qələmə aldığı, Rəsulzadənin həyat və yaradıcılığından bəhs edən əsərində o, Rəsulzadənin həyatına diqqət yetirməklə yanaşı, onun qələmə aldığı əsərlərin tərkibi haqqında məlumatlar vermişdir. Bu əsərləri oxuyub analiz edən İşihara qeyd edir ki, Rəsulzadə bəzən jurnalist, bəzən siyasətçi, bəzən də elm adamı kimi çoxtərəfli və geniş fəaliyyət göstərmiş, yüksək intellektual bir şəxsiyyət olmuşdur. Rəsulzadənin həyatının son anlarına kimi var gücü ilə, durmadan-yorulmadan qələmə aldığı əsərlərdən də bunu görmək olar. İşihara əsərinin nəticəsində qeyd edir ki, sosial-demokrat təşkilatı olan “Hümmət”-də fəaliyyət göstərmiş Rəsulzadənin sonradan fikrini dəyişərək milliyətçi siyasi partiya olan “Müsavat”-a üzv olma səbəbini izah edə bilməmişdir. Bunun üçün əsas şərt “Hümmət” jurnalında olan Rəsulzadənin yazılarını oxumaqdır ki, təəssüflər olsun ki, İşihara bu yazıları əldə edə bilməmişdir.

İşiharanın 2006-cı ildə çap edilmiş elmi yazısında isə, Məmməd Əmin Rəsulzadənin jurnalist kimi Bakıda çap olunan elmi yazı və məqalələrini tarixi sənəd kimi istifadə etməklə, onun 1905-1911-ci illərdə baş vermiş İran inqilabını necə izləməsi, necə qiymət verməsi analiz olunur.

Qeyd olunur ki, fars dilli jurnalları oxuyub, İrandakı rejim haqda məlumatlar yayan Rəsulzadə, İranda baş vermiş inqilabın əsas düşməni kimi qubernator və nazirləri, rüşvətə bulaşmış hakim dairələri tənqid edirdi. O qeyd edirdi ki, ifadə azadlığı, əsərlərin çap olunması azadlığı əsas şərtdir. Rəsulzadənin Rəştə olan səfəri, burada qələmə aldığı tənqidi yazıları da İşiharanın diqqət mərkəzində olmuşdur.

Dağlıq Qarabağ araşdırmaları ilə bağlı

Yaponiyada müasir Azərbaycanı araşdırmaq istəyirsizsə onda hökmən Hirose Youko adlı elm adamını tanımalısız. Bu xanım hələ gənc yaşlarından Azərbaycanla, Dağlıq Qarabağla bağlı bir çox elmi məqalələr, kitablar çap etdirmişdir. Yaponiyada hal-hazırda Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı elmi məqalə yaza biləcək şəxsləri aşağıda qeyd etmək istərdim. Bunlardan ən nəhəngləri Tokio Universitetinin professoru Kimitaka Matsuzato, Vaseda Universitetinin professoru Takayuki Yoşimura, Hokkaydo Universitetinin tədqiqatçısı Taçibana Yu və Keio Universitetinin professoru Hirose Youkodur. Kyotoda yerləşən Doşişa Universitetinin professoru Tsukimura Taro da birbaşa Azərbaycan və ya Dağlıq Qarabağ probleminin araşdırmacısı olmasa belə, bu mövzu ilə bağlı kitablarında qeydlər etdirmişdir. Mənim müşahidələrimə görə, adlarına çəkilən elm adamları içərisində Azərbaycanın mövqeyinə daha yaxın olan elm adamı Hirose Youkodur. Takayuki Yoşimura erməni dilini bilib, Ermənistanda təhsil aldığına görə nisbətən Ermənistan tərəfinin təsiri hiss olunur. Amma bununla belə yazılarında kifayət qədər erməni tərəfini tənqid edən məqamlar da az deyil. Elm adamı kimi orta mövqeyi tutmağı bacarır. O həm də Dağlıq Qarabağla bağlı elmi yazısında bu konfliktə dini don geyindirməyə çağıranları qınayaraq bunun doğru olmadığını, dinin əsas rol oynamadığını vurğulayır. Münaqişənin milli münaqişə olmasını da qəbul etmir. O, qeyd edir ki, bu sırf ərazi problemidir.

Tokio Universitetinin professoru Kimitaka Matsuzato əsasən tanınmamış respublikaları araşdırdığına görə Dağlıq Qarabağın tanınmamış, qondarma rejiminə daha çox diqqət ayırır. Bu baxımdan Azərbaycanın mövqeyi ilə üst-üstə düşməyən yazıları və çıxışları mövcuddur. Qondarma rejimin təsiri az da olsa hiss olunur. Lakin müharibənin həlli ilə bağlı onunla söhbətimiz olan zamanı (2015-ci il Oktyabr) o, qeyd etmişdi ki, əgər hazırki vəziyyət davam etsə münaqişənin hərb yolundan başqa həlli düşünülə bilməz. Və əgər müharibə olarsa bu dəfə Azərbaycanın qazanması daha real görünür. Çünki Ermənistanın əhalisi azalır. Azərbaycanda isə artım müşahidə olunur. Hərbi büdcə və güc baxımından da Azərbaycan Ermənistanı üstələyir. Qüvvələr balansı Azərbaycanın xeyrinə dəyişir.

Kimitaka Matsuzatonun Rusiyanın hərbi müttəfiqi olan Ermənistana və eyni zamanda Azərbaycana silah satması ilə bağlı mövqeyi də maraqlıdır. O qeyd edir ki, Ermənistan buna görə Rusiyaya şikayət etdikdə, Rusiyanın cavabı belə olur: “Siz (Ermənistan) hərbi müttəfiqimiz olduğunuza görə sizə ucuz satırıq, Azərbaycan isə adi müştəri olduğuna görə ona baha satırıq”. Təbii ki, bu məsələ Ermənistanı narahat etməyə bilməz. Və bu bir növ hərbi müttəfiqinə qarşı inamsızlıq yarada bilər. Eyni zamanda, Azərbaycanın artan iqtisadi və siyasi gücü, Rusiya ilə olan xoş münasibətləri fonunda bu gerçəkləşir.

Azərbaycanın mövqeyinə daha yaxın hesab edilən Hirose Youko isə 2005-ci ildə çap etdirdiyi “Keçmiş Sovet regionu və münaqişələr: neft, millət, terrorla bağlı geosiyasətşünaşlıq” kitabında Azərbaycana və Dağlıq Qarabağ probleminə çox yer ayırmışdır. O kitabında qeyd edir ki, İran şiə dövləti olmasına baxmayaraq Azərbaycanı deyil, Ermənistanı dəstəkləyir. Bunun fonunda İranın Şimali və Cənubi Azərbaycanın birləşməsindən çəkinməsi faktorunun dayandığını qeyd edir.

Eyni zamanda 1918-ci ildə ermənilər və ruslar tərəfindən azərbaycanlılara qarşı törədilmiş soyqrıma da toxunur. Məhz bu soyqrımdan sonra azərbaycanlıların ermənilərə qarşı neqativ hissinin yarandığını, eyni zamanda “Azərbaycançılığın” daha da geniş vüsət almasına səbəb olduğunu vurğulayır.

O qeyd edir ki, ermənilər hər zaman Dağlıq Qarabağa sahib olmaq iddialarında olmuşlar. Lakin 1921-ci ildə Qars müqaviləsinə görə bu region rəsmən Azərbaycanın ərazisi kimi qərara alınır. Lakin ermənilərin bu regiona olan iddiaları durmaq bilmir. Ölkələrin sərhədləri bəlli olduqdan sonra belə ermənilərin təkcə Dağlıq Qarabağa deyil, Naxçıvana olan iddiaları da qələmə alınır. Bu iddiaların arxasında “Böyük Ermənistan” düşüncəsinin durduğunu, “dənizdən dənizə” yəni Qara dənizdən Xəzər dənizinə qədər olan bütün ərazilərin erməni torpaqları olması kimi xülyaların əsas rol oynadığını qeyd edir.

Bundan əlavə Azərbaycanın və Ermənistanın Rusiya, ABŞ və Fransa ilə münasibətlərinə toxunan Hirose qeyd edir ki, Rusiya ilə Ermənistanın münasibətləri hər zaman sıxdır. Ermənistanın Dağlıq Qarabağ müharibəsi zamanı Rusiyadan külli miqdarda silah və hərbi kömək aldığı vurğulanır. Azərbaycanın isə müstəqilliyi əldə etdikdən sonra münasibətlərin gərgin olması, bir müddət Azərbaycanın MDB-dən çıxması yazılsa da, son zamanlar münasibətlərin gözəçarpacaq dərəcədə normallaşması qeyd olunur.

ABŞ-la münasibətlərə toxunan Hirose, ABŞ-da çoxlu sayda ermənilərin olduğunu, onların əksəriyyətinin zəngin olmaqla yanaşı, lobbi fəaliyyətini davam etdirdiyini və buna görə də Ermənistanın dünyada ən çox yardım aldığı 2-ci dövlətin məhz ABŞ olduğunu vurğulayır. Dağlıq Qarabağda qurulmuş qondarma rejimin də birbaşa ABŞ-dan yardım aldığı qələmə alınmışdır.

Azərbaycanla ABŞ münasibətlərindən yazan Hirose, ABŞ-da olan erməni lobbisinin təsiri ilə Azərbaycanla münasibətlərin xoş olmadığını, bir müddət bu ölkəyə qarşı iqtisadi sanksiyaların tədbiq edildiyini yazır. Bununla belə, ABŞ-ın Azərbaycanla neft sahəsində əməkdaşlıq etmək istədiklərini və ABŞ-ın neft sahəsinin adamları eyni zamanda yəhudi icması tərəfindən Azərbaycanın dəstəkləndiyini vurğulayır.

Hər iki ölkənin Fransa ilə münasibətlərindən yazan Hirose, onu da bildirir ki, ABŞ-la olduğu kimi Fransa ilə də Ermənistanın çox sıx əlaqələri var. Burada yaşayan zəngin ermənilərin lobbi fəaliyyətinin nəticəsində. Azərbaycan isə Fransanın açıq-aşkar ermənipərəst mövqeyini qətiyyətlə qınayır və onun əvəzinə Türkiyənin ATƏT-in Minsk qrupuna həmsədr olmasının tərəfdarı olduğunu bildirir.

Hirose kitabında onu da qeyd edir ki, Dağlıq Qarabağla bağlı yazılmış ingilis dilli ədəbiyyatlarda neytral mövqedən məsələni araşdıran yazılar çox azdır. Bunun xaricdə olan erməni lobbisi ilə birbaşa əlaqəsinin olduğu qeyd olunur.

Erməni lobbisinin təsiri ilə yazılmış ingilis dilli əbəbiyyatların elm dünyasında geniş yayılması isə əslində çox böyük bir problemdir. Düşünürəm ki, Azərbaycan tərəfi olaraq, ingilis dilində Azərbaycanın mövqeyini tamamilə ortaya qoyan səviyyəli elmi yazılara böyük ehtiyac vardır.

Üçüncü tərəflərin, üçüncü şəxslərin elmi yazıları çox vacibdir. Yəni nə erməni nə də azərbaycanlı olmayan hər hansısa digər bir millətin, dövlətin nümayəndəsinin yazdığı yazılar hər zaman yüksək qiymətləndirilir. Bu baxımdan düşünürəm ki, xaricdə olan diaspor təşkilatlarımız və nümayəndələrimiz öz büdcələrində bu istiqamətə yer ayırmalıdırlar. Düzgün məlumatı çatdırmaqla, Azərbaycanın mövqeyinin işıqlandırılmasına nail olmalıyıq. Əks halda, erməni lobbisinin təsiri ilə yazılmış yazılar gələcəkdə hökm sahibi olmuş olacaqlar.

Biz isə buna icazə verə bilmərik. Bunun üçün yorulmadan-durmadan elmi fəaliyyətimizi, lobbiçilik fəaliyyətimizi davam etdirməliyik.

Fəridə Bağırova

Перспективы развития карабахского конфликта

Конфликт между Азербайджанской Республикой и Республикой Армения вокруг территории Нагорного Карабаха по своим политическим и гуманитарным последствиям является одним из самых масштабных среди региональных конфликтов на постсоветском пространстве. Главная причина, так называемой, "Нагорно-Карабахской проблемы" заключается в неразрешенности территориальных проблем между Азербайджанской республикой и Республикой Армения. Исторические корни Нагорно-Карабахского конфликта достаточно глубоки. В современной исторической литературе эта проблематика освещена достаточно широко. При этом некоторые авторы началом истории Нагорно-Карабахского конфликта считают 1918 год. По мнению других, точкой отсчета в истории нагорно-карабахской проблемы является 1813 г., когда был подписан «Гюлистанский мирный договор» между Россией и Ираном 24 октября в Карабахском селении Гюлистан. Иран признал присоединение к России Карабахского а также др. ханств (см 1). Следующим этапом, сыгравшим большую роль в судьбе Азербайджанского народа, стал «Туркменчайский мирный договор», подписанный в 1828 г. между Россией и Ираном. По условиям договора, правительство Ирана обязалось не препятствовать переселению армян на территорию Эриванского и Нахичеванского ханства. По официальным данным, если в 1810 году в «Карабахском владении» из 12000 семейств 2500 составляли армянские, то в 1829г. после русско-иранской войны на территориях этих ханств образовалась Армянская область, куда из Ирана и Турции переселилось более 130 тыс. армян (см 2).