Текст книги "“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”-17"
Автор книги: Akif Nagi
сообщить о нарушении
Текущая страница: 17 (всего у книги 23 страниц)
По имеющейся у нас информации можно предположить, что Гасан-бей и Мусеиб-бей Керимбековы могли быть связаны родственными узами, также как и упоминаемые Наджаф-бей и Хашим-бей Везировы. А жизненные пути Н. Везирова и Г. Керимбекова могли пересекаться в Шуше, Баку и Гяндже.
О книге, в которой обнаружен автограф
Книга, в которой были обнаружены автографы и экслибрисы, описывающая события в Иреванском ханстве с 1779 года по 1809 год, вышла 1811 году в Петербурге под названием «Описание достопамятных произшествий в Армении случившихся в последние тридцать лет, т. е. от патриаршества Симеонова (1779 г.) до 1809 года». Этот труд с посвящением императору Александру I сочинил Егор Хубов на армянском языке. Перевод на русский язык был сделан архидиаконом армянской церкви в Петербурге Иосифом Иоаннесовым и издан в его типографии, только что открывшейся с разрешения императора, при посредничестве семьи Лазаревых (Лазарянов). Егор – это адаптированная к русскому антропонимическому стандарту форма его армянского имени Геворг. Как мы видим, Хубов позволил себе полномасштабную фальсификацию, называя Иреванское ханство Арменией.
Уже с первой страницы книги автор откровенно лукавит, добавляя к своему имени княжеский титул, каковой на самом деле иметь не мог. Этот Егор Хубов был племянником Араратского патриарха Симеона и воспитывался в Учкильсе (Эчмиадзине) под наблюдением дяди. Хубов неспроста называет титул и должность дяди «Араратский патриарх» вместо привычного сегодня всем нам чина Эчмиадзинского католикоса всех армян.
Симеон вел политику сближения с Россией и преследовал далеко идущие цели – создание Армении на азербайджанских землях в Закавказье. То, что эта политика не носила случайного характера видно, между прочим, из свидетельства близкого ему человека – Егора Хубова[115].
Книга полностью выдержана в духе неприязни к исконным жителям Иреванского ханства – местным азербайджанцам, так и вообще к мусульманам – насельникам Кызылбашской державы. Этот Хубов уже с первой страницы в обращении к русскому царю заявляет, что цель описания напомнить армянам о грабительстве и разорении персами Иревани в позднейшее время. Эти строки просто переполнены грубой ложью и фальсификацией. На самом деле Иреван был частью Кызылбашского государства, населенного кызылбашами-азербайджанцами, в позднейшее время при временных неурядицах в стране вокруг города Иревана образовалось азербайджанское Иреванское ханство, охватывавшего большую часть бывшего Чухурсаадского вилаета. Обозначение кызылбашей-азербайджанцев персами есть дань старой христианской традиции называть этим термином другие этносы и все созданные ими государства на территории Ирана.
Е. Хубов, как и его предшественники, прибегал к разным приемам подлога и фальсификации, а также подтасовки фактов, пытаясь всеми средствами приобщить исконно азербайджанские земли Чухурсаадского вилаета с городом Иреваном к армянской истории.
Кто же является участниками событий в описании Хубова? По Хубову вместо коренных жителей туркиманов-кызылбашей, инициаторов и участников описываемых событий как со стороны Иреванского ханства, так и со стороны Кызылбашской державы во главе с Каджарами, были армяне Иревана и персы.
В книге отсутствует название не только народа, принимавшего участие с обеих сторон в разыгравшихся событиях, но и имя страны, на территории которой происходили эти события. В отличие от лживых утверждений и подтасовки фактов, прямого подлога для обеспечения пропаганды в интересах армянских территориальных притязаний, существует множество артефактов, исторических источников, архивных материалов о прежнем названии азербайджанского этноса, об албано-азербайджанской принадлежности Чухурсаадских земель (территории нынешней Армении).
Общеизвестно, что Иреванское ханство является частью исторического Азербайджана, ханство было образовано иреванскими азербайджанцами наряду с другими азербайджанскими ханствами после смерти шаха Надира Афшара в 1747 году и распада Кызылбашского (Азербайджанского; кызылбаши – субэтническое имя, которым с XV века называется основная часть нынешних азербайджанцев при наличии общего этнонима – туркиманы) государства. Кстати этими именами армяне в то время называли азербайджанцев.
В отличие от армянских фальсификаторов еще в конце XVIII века русский автор С. Бурнашев описал политические границы Азербайджана, включавшие в том числе и Иреванское ханство. Свою информацию он черпал из первых рук, а ими могли быть разного звания люди из грузин и албан, а также представителей армянской церкви в Тифлисе[116].
}Со второй половины }XIV} века Иреванская провинция, которая стала основанием для формирования Чухурсаадского вилаета, входила в состав одного из туркиманских (азербайджанских) государств – Каракоюнлу. На территории Иреванской провинции армяне появляются после основания в 1441 году одного из армянских патриарших центров в Эчмиадзине,} }на который они испросили соизволение у государя падишаха Джаханшаха Каракоюнлу. Название Эчмиадзин происходит от азербайджанского топонима Учмуэдзин, означающий по-азербайджански три муэдзина. Муэдзин значит по-арабски служитель мечети, призывающий мусульман на }молитву с вершины} }минарета. В данном случае колокольни трех бывших албанских церквей,} }ставших местом обоснования патриаршей резиденции, вместо муэдзина звонили для призыва на церковную службу, отчего местные азербайджанцы прозвали их Учмуэдзином, а пришлые армяне, переняв это название, произносили его на свой лад – Эчмиадзин}117}.}
По истечении некоторого времени переселенцы армяне во главе с Араратским патриархом постепенно настолько освоились в Чухурсаадской области во многом благодаря покровительству и заботе Туркимано-Кызылбашских шахов, что начали мистифицировать не только историю Чухурсаада, но и соседних вилаетов, в том числе и Карабага[118].
В попытке приобщить земли соседних народов к своей истории и тем самым обеспечить идеологическое обоснование территориальных претензий армянские деятели прибегают к разным приемам. С помощью подлога и подтасовки фактов они фальсифицируют историю в свою пользу. Среди армянских авторов начали появляться исторические труды, в которых армяне присваивают азербайджанские и грузинские земли.
Заключение
Цель армянской пропаганды длиною более 200 лет очевидна – постепенно, целенаправленно и настойчиво пытаются лишить азербайджанцев всего азербайджанского и превратить в изгоев на своей земле. В процессе развития азербайджанской историографии стремление армян и армянофилов приобщить земли, культурное наследие и саму историю соседних народов к армянской истории и тем самым обеспечить идеологическое подспорье территориальных претензий к другим народам все сильнее и сильнее натыкается на научные труды ученых, опирающихся на неопровержимые факты и исторические источники.
Такого рода находка подтверждает тот факт, что азербайджанцы всегда были в курсе подобных книжек, что сфабрикованная в них история еще с того времени под давлением властей проникала в школьные учебники и заражала общественное сознание. Интерес к подобным историческим книгам напоминает нам – потомкам о том, что в царские времена, несмотря на насаждение искусственно созданной проармянской точки зрения на историю Иревана и всей Иреванской губернии (Чухурсаадского вилаета), в азербайджанском сознании они продолжали бесспорно считаться азербайджанской землей.
Зарубежные архивы, библиотеки и музеи хранят еще немало тайн по истории и культуре азербайджанского народа. Они ждут своего исследователя.
Rəsmiyyə Rzalı-Qarayeva
Güzəşt edilən torpaqların geri qaytarılmasına dair
XVIII əsrdə çar Rusiyasının imperiyaya çevrilməsi və I Pyotrun Qafqaz siyasəti Azərbaycan türklərinin faciəsinə səbəb oldu. 1701-ci ildən başlayaraq vaxtilə Səfəvi dövlətinin, o cümlədən Osmanlı imperiyasının ərazilərində yaşayan ermənilər I Pyotrla əlaqəyə girərək onlara yardım göstərilməsini istəyirlər. Bundan əvvəlsə ermənilər Avropa ölkələrinə, Avstriya, Macarıstan imperatorlarına müraciət etmiş, lakin dəstək ala bilməmişdilər. Bu zaman onlara I Pyotra müraciət etmək məsləhət görülmüşdü. Arxivlərdən İsrail Orli adlı erməni ticarətçinin fəaliyyəti ilə bağlı əldə edilən sənədlərdə rusların Qafqaza gəlməsi məsələsinin əsasının qoyulduğu məlum olur.
1441-ci ildə – Qaraqoyunlu dövlətinin zamanında indiki Eçmiədzin ərazisinə Sisdən ermənilərin kilsəsi köçürülür. Sənədlərin birində göstərilir ki, ermənilər bu köçürülmənin əleyhinə olublar. Çünki o vaxtkı sənədlərdə Qərbi Azərbaycanda ermənilərin kompakt yaşadıqları bir şəhərə, ya da bir kəndə rast gəlinmir. Buna görə də ermənilər bələd olmadıqları əraziyə köçürülməsinə etiraz edirlər. Lakin Qriqoryan kilsəsinin rəhbərlik etdiyi bu köçürmə siyasəti zorla da olsa həyata keçirilir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, dini təriqətlər içərisində ən təcavüzkarı, cinayətkar struktura malik olanı erməni Qriqoryan kilsəsidir. Bu gün də ermənilərin qondarma “Böyük Ermənistan”ın bütün ideoloji, iqtisadi, siyasi və digər sahələrini idarə edən və ona nəzarət edən də həmin kilsədir. Məhz buna görə də I Şah Abbas Eçmiədzin kilsəsini ləğv etmək istəyir. Lakin ermənilər vəsait toplayaraq bu tədbirin qarşısını alırlar.
Şah Abbas İsfahan yaxınlığında Culfa adlı şəhər saldırır və ətrafda olan bütün erməniləri ora köçürür. Təxminən 1678-ci ildə erməni tacirlərinin birgə yığıncağında (həmin yığıncağa erməni kilsəsinin katalikosu Akop başçılıq edirdi) onlara ömək etmək üçün Avropa dövlətlərinə müraciət etmək qərarına gəlir. Bu qərarla 12 erməni tacir yola düşür, istanbula çatanda başçıları ölür, qalanları, o cümlədən biraz əvvəl bəhs etdiyimiz İsrail Orli erməni Qriqoryan kilsəsinin tapşırığı ilə rus çarı I Pyotrla görüşür. Bu hadisə 1701-ci ildə baş verir. İ.Orli Pyotrla görüşdükdən sonra 21 il ərzində bütün Qafqazı gəzir, ermənilərin yaşadıqları İran və Osmanlı Türkiyəsi ərazilərini dolaşaraq bütün erməniləri toplayıb Azərbaycan Səfəvi dövlətinə yönəltmək üçün cəhdlər edir.
Təəssüflər olsun ki, Səfəvi hökmdarı Şah Məhəmməd Hüseynin dövründə bu dövlət getdikcə zəifləyir. Erməni müəllifləri yazır ki, 1721-1722-ci illərdə əfqanların Səfəvilərə qarşı qaldırdıqları üsyanların kökündə məhz erməni fitvası dururdu. I Şah Abbasın dövründə ermənilərə böyük imtiyazlar verilmiş, bu məqsədlə 43 fərman imzalanmışdır. Lakin sonralar erməni müəllifləri bu fərmanları fars dilindən erməni və rus dillərinə tərcümə edərkən qəsdən təhriflərə yol verirlər. Təəssüf ki, tarixçilər və tərcüməçilər Avropa və Rusiyanın arxivlərində saxlanılan həmin tərcümələrə istinad etməli olurlar. Beləliklə, 21 il ərzində Qafqaz barədə toplanan məlumatlar I Pyotra təqdim olunur.
1722-ci ildə Pyotr Dərbəndə gəlir, lakin yerli əhali olan türklərdən qorxaraq, ermənilərə verdiyi vədi yerinə yetirmədən geri dönür. I Pyotrla sövdələşmədən sonra erməni qoşunları Azərbaycanın şimal hissələrində toplanaraq rus qoşunlarının Azərbaycana soxulmasını gözləyirdilər ki, birləşib əraziləri ələ keçirsinlər. Ermənilərin paytaxtı isə Xaçmaz rayonu ərazisində olan Niazoba qəsəbəsi olmalı idi. 1724-cü ildə I Pyotr ermənilərin Rusiya ərazilərinə köçürülməsi barədə fərman imzalayır. Sonra bağlanan 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci ildə bağlanan Türkmənçay müqavilələri ermənilərin köçürülməsi üçün hüquqi sənədə çevrilir. Ortaya belə bir məntiqi sual çıxır: əgər Azərbaycan torpaqları ermənilərə məxsus idisə, onların köçürülməsi ilə bağlı maddələrin bu müqavilələrə salınmasına nə ehtiyac vardı? Ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülməsi məsələsi bütün dövrlərdə rusların xarici siyasətində əsas xətt olub. Ona görə də 1804-1813, 1826-1828-ci illərdə 1-ci və 2-ci Rusiya-İran müharibələrindən, I Aleksandr və I Nikolayın dövrlərindən sonra I Pyotr tərəfindən əsası qoyulmuş köçürmə siyasəti reallaşdırılmağa başlayır. Rusya Qafqaz xalqları içərisində özünə müttəfiq tapa bilmədiyindən İran və Türkiyə ərazilərində yaşayan xəyanətkar erməniləri müttəfiq seçir. Bütün dövrlərdə ermənilər Azərbaycanda baş verən bütün soyqırımıların, faciələrin, xəyanətlərin başında dayanıb. Bu proseslərin gedişi rus yazıçıları Qlinkanın, Mayskinin, Şavrovun, Veliçkonun, həmin vaxtlar İranda səfir işləyən Qriboyedovun əsərlərində də öz əksini tapmışdır. Təkcə Türkmənçay müqaviləsindən sonra İrandan 40 min, Türkiyədən isə 84 min erməni Naxçıvan, İrəvan, Zəngəzur xanlıqlarına və Qarabağ ərazilərinə köçürülür. Onların daha çox hissəsi isə İrəvan xanlığı ərazisində yerləşdirilir. Ermənilərin əsas məqsədi Xəzər dənizi sahillərində yerləşmək idi. Ermənilərin həmin ərazilərə köçürülməsi hərbi-strateji cəhətdən Rusiya üçün əlverişli deyildi. Rusiya Azərbaycanla Türkiyə ərazisində sədd yaratmaq üçün erməniləri Naxçıvan ərazisinə köçürürdü.
1828-ci il mart ayının 21-də növbəti bir cinayətkar qərar qəbul olunur. İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində erməni vilayəti yaradılır. Bu vilayət düz 20 il – 1849-cu ilə qədət mövcud olur. Həmin illərdə İranda səfir işləyən Qriboyedov I Nikolaya ünvanladığı məktubda yazırdı: “Əlahəzrət imperator, yadınızdan çıxarmayın ki, erməniləri Rusiya imperiyasının daxili ərazilərinə köçürmək olmaz. Çünki az sonra sizdən torpaq iddiası edəcəklər...”
XI əsrdə tərtib olunmuş Qafqaz Qrafik Komissiyasının sənədlərinə əsasən həmin illərdə yerli əhalinin sayı 63 faiz təşkil edirdi. Erməni vilayəti özünü doğrultmadığından 1849-cu ildən İrəvan quberniyası adlandırılır. Bu ad isə 1939-cu ilə qədər mövcud olur. Məhz bu tarixdən sonra ermənilər onun adını Yerevan qoydular. Beləliklə, 1849-cu ildən 1918-ci il may ayının 29-na kimi İrəvan azərbaycanlıların yaşadıqları qədim yurd yerləri olub və bu İrəvan xanlığı ərazisində mərkəz rolunu oynayırdı. 1801-ci ildən 1828-ci ilə kimi çar Rusiyası nə qədər çalşsa da, bu şəhəri ala bilməmişdi. Bu işlərə komandanlıq edən general Sisyanov İrəvan xanlığı ərazisində yaşayan ermənilərə yazırdı ki, biz sizə inanmırıq, çünki sizin xislətinizdə xəyanətkarlıq var. 1931-ci ildə Şaxtin adlı bir rus müəllifinin çap etdirdiyi “Daşnaksütyun partiyası rus ağqvardiyaçılarının və ingilis komandanlığının xidmətində” adlı kitabında ermənilərin 1818-1820-ci illərdəki xəyanətkarlığı əksini tapıb. Sonralar bu kitab Mikoyanın göstərişi ilə keçmiş ittifaqın kitabxanalarından yığışdırılmışdı. Lakin tarixçilər çətinliklə də olsa, həmin kitabın bir nüsxəsini Moskvanın Lenin kitabxanasından əldə edib.
1918-ci il may ayının 14-də Batumidə Osmanlı Türkiyəsi ilə danışıqlar başlandı. Bu danışıqlarda erməni və gürcü nümayəndələri ilə yanaşı, Azərbaycan Milli Şurasının üzvləri M.Ə.Rəsulzadə və xarici işlər naziri vəzifəsini yerinə yetirən Məmmədhəsən Hacınski iştirak edirdilər. Azərbaycan öz dövlət müstəqilliyini elan edəndən sonra Milli Şuranın mayın 29-da keçiriləcək üçüncü iclasında gündəlikdə duran məsələlərdən biri İrəvan şəhərinin ermənilərə güzəştə gedilməsi idi. Həmin il may ayının 14-də Erməni Milli Şurası üzvləri Azərbaycan Milli Şurasına müraciət etmişdi. Danışıqlar zamanı ermənilər Azərbaycan Milli Şurasının nümayəndələrindən şifahi olaraq İrəvanın güzəştə gedilməsinə razılıq alırlar. Azərbaycan tərəfi onlara şərt qoyur ki, müharibəni dayandıracaqlar, Qarabağdan, Naxçıvandan və Zəngəzurdan imtina edəcəklər, gələcəkdə mehriban qonşuluq şəraitində yaşayacaqlar. Həmin toplantıda bu şərtlər çərçivəsində İrəvan ermənilərə güzəştə gedilir. Orada ermənilərə ultimatum verilmişdir. Fətəli Xan Xoyski M.Hacınskiyə yazdığı məktubda göstərir ki, ermənilər bizim ultimatumumuzu qəbul etdilər. Həmin sənəddə İrəvan şəhərinin güzəştə gedilməsinin tarixi bir zərurət və tarixi bir bəla olduğu da göstərilir. Əslində isə hər hansı bir tarixi şərait ölkə rəhbərlərini belə bir addım atmağa sövq etməməlidir. Çünki torpaq rəhbərlərin deyil, millətindir. Onlar ermənilərin çox hiyləgər və təcavüzkar tayfa olduqlarını bilməli idilər. Axı ermənilərlə təmasda olan başqa xalqlar qısa vaxtda onları tanıyırdılar.
Bir haşiyə çıxaq ki, Rusiya Dövlət Dumasında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini təmsil edən Əlimərdan bəy Topçubaşov, Fətəli xan Xoyski, Xəlil bəy Xasməmmədov, İsmayıl xan Ziyadxanov idilər. İsmayıl xan Ziyadxanov Dumada ilk tarixi çıxışı belə idi: “Biz bura məmləkətimizdə, Vətənimizdə insan cəsədlərinin üzərindən, qan dəryasından keçib gəlmişik. Bizim torpaqlarımıza yüz il bundan əvvəl təcavüz olunmuşdur, xalqımız parçalanmışdır. Bizə qarşı soyqırımları tətbiq edibsiniz. Bizim ərazimizdə kəndlilərin əlindən torpaqlarını alıb köçürülən rus kənlilərinə verirsiniz.O torpaqların taleyini özünüzə bağlayırsınız. Və bizə ali məktəblərdə oxumaq qadağan olunub. Azərbaycan xalqına dövlət idarəçiliyində işləmək yasaq edilib...”
1941-ci ildə akademik Patyomkinin redaktəsi ilə nəşr olunan “Diplomatiya tarixi” kitabının 77-ci səhifəsində erməni məsələsinə toxunulur. Burada söhbət qədim dövrdən bizim eranın 66-cı ilindən gedir. Roma imperatoru Neronla Parfiya hökmdarı Valagez arasında danışıqlar başlayır. Bu danışıqlar erməni məsələsinə həsr olunur. Həmin vaxt ermənilər Fərat çayının yuxarı hissəsində yerləşən kiçik bir knyazlıqda yaşayırdı. Kiçikliyinə baxmayaraq, bura münaqişə mərkəzi idi, iki xalq bir-birini qırırdı. Minillər öncə həm romalılar, həm də parfiyalılar ermənilərin bu qədər xəyanətkar, ikiüzlü, alçaq xislətli tayfa olduqlarını bilirdilər. 1907-ci ildə tərtib olunmuş bir sənədə baxsaq, bu xəyanətin nədən ibarət olduğunu bilərik. Bu sənəd akademik Ziya Bünyadov tərəfindən 1989-cu ildə “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının xəbərləri” adlı jurnalın 2-ci sayında çap olunmuşdu. Sənəddə ermənilər və erməni Qriqoriyan kilsəsi haqqında böyük bir xarakteristika var. Bu məxfi sənəd çar II Nikolayın tələbi ilə tərtib olunmuşdu. Orada xəyanət, alçaqlıq, mənsəbpərəstlik, ikiüzlülük, satqınlıq məhz bu tayfanın ən başlıca milli xüsusiyyəti kimi səciyyələndirilir.
Əgər tarixi və siyasi şəraiti götürsək, bu da qismən əlverişli idi. Gümrü şəhərini türklər ələ keçirmişdi. Həmin dövrdə Türkiyənin Qafqazda dominantlığı məlum idi. Azərbaycan da öz dövlət müstəqilliyini elan etmişdi və cümhuriyyətin müstəqilliyini tanıyan dövlətlərdən birincisi Türkiyə idi. Sənəddə göstərilir ki, mayın 29-da Milli Şuranın dördüncü iclasında bu məsələ müzakirə olunanda 28 nəfər iştirak edib. 16 nəfər İrəvanın güzəştə gedilməsinə səs verib, 12 nəfərdən biri əleyhinə, 3-ü bitərəf olub, yerdə qalan 8 nəfər haqqında məlumat verilmir. Digər tərəfdən, İrəvandan olan deputatlar – Mirhidayət Seyidov, Bağır Rzayev və Nərimanbəy Nərimanbəyov növbəti iclasın çağırılmasını təklif edirlər. Adını çəkdiyimiz deputatlar şuranın qərarına etiraz edərək, yazılı sənədlə müraciət edirlər. Lakin onların etiraz sənədi yazılı surətdə qəbul olunsa da, protokol sənədində yoxdur. Ən əsası da odur ki, bu güzəşt xalqın iradəsi nəzərə alınmadan və referendum keçirilmədən edilib.
1918-ci ilə qədər həmin ərazi 9,7 min kvadratkilometr idi. Lakin sonralar hakimiyyəti ələ alan bolşeviklər çar Rusiyasının yeritdiyi siyasəti davam etdirdilər. Yəni 1921-ilin iyunundan 1929-cu ilin fevralın 28-nə qədər Azərbaycanın 29,8 min kvadratkilometr ərazisini ermənilərə verdilər. Cinayətin bir tərəfi bu idisə, digər tərəfi də Naxçıvanın Azərbaycanın əsas ərazisindən ayrılması idi. Həmin güzəştin ən ağır nəticələrindən biri də budur. Ən yeni tariximizdə olan bu tarixi hadisəni xatırladaq.
1991-1993-cü illərdə ermənilər Rusiyanın hərbi yardımı ilə Azərbaycanın daha 17 min kvadratkilometr torpağını işğal etdilər. Bütövlükdə isə 1918-ci il 29 may tarixindən indiyədək ermənilər Azərbaycanın 46,8 min kvadratkilometr ərazisinə nəzarət edir və indi orada bir nəfər də olsun azərbaycanlı yaşamır. Acı nəticə odur ki, XX əsrdə 2,5 milyon azərbaycanlı etnik təmizləməyə məruz qalıb. Təkcə son müharibə zamanı Azərbaycana 60 milyard dollar ziyan dəyib.
BMT-nin 1948-ci ilin dekabrında qəbul etdiyi 260 nömrəli Konvensiyasında deportasiya, etnik təmizləmə və soyqırımı insanlıq üçün ən ağır cinayət hesab edilir. Və bunu dünyanın aparıcı dövlətləri qəbul edib: ABŞ, keçmiş SSRİ rəhbərliyi, bir sözlə, BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasına daxil olan 5 daimi üzvü və digər ölkələr. Həmin Konvensiya indi də qüvvədədir. Biz hələ də dünyanın ikili standartlar siyasətindən əziyyət çəkirik. Azərbaycan xalqının iradəsi yalnız Konstitusiyaya əsaslanaraq həyata keçirilir. Bu maddəni əsas tutaraq 1918-ci il AXC-nin varisi kimi həmin güzəşt qərarının qüvvədən düşdüyünü elan edib beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində bağışlanılan torpaqların geriyə qaytarılması tələb olunmalıdır. Məsələni yalnız bu şəkildə qoyub mübarizəyə başlamaq lazımdır. Düşmənə qarşı davamlı bir mübarizə aparılmalıdır.
Sevinc Əliyeva
Министр иностранных дел Горской Республики Гейдар Баммат: отношение к армянам и Азербайджанской Демократической республике
Ключевые слова: АДР, Горская республика, Гейдар Баммат
Minister of Foreign Affairs of the Mountain Republic Heydar Bammat: attitude towards Armenians and Azerbaijan Democratic Republic
Keywords: ADR, Mountain republic, Heydar Bammat
Açar sözləri: AXC, Dağlı Respublikası, Heydər Bammat
Xülasə
Dağlıq Respublikasının Xarici işlər naziri Heydər Bammat Azərbaycan Xalq Respublikası ilə əməkdaşlıq layihələrini dəstəkləyirdi. Heydər Bammat dinc müsəlman əhalisinə qarşı ermənilər tərəfindən törədilən şiddəti qınayırdı. Bütün bunlar o dövrün mənbələrində əks olunur.
Summary
As Minister of Foreign Affairs of the Mountain Republic Heydar Bammat supported projects of cooperation and association with the Azerbaijan Democratic Republic. He condemned the violence perpetrated by Armenians against peaceful reflection in the sources of the period.
Гайдар Баммат был не просто из цвета кумыкской когорты того времени, а именно представителем интересов всех национальных демократических сил народов Северного Кавказа. Гейдар Баммат беззаветно ввергся в пучину процессов, охвативших распадающуюся Российскую империю. В марте 1917 г. он вошел в состав Временного областного исполнительного комитета – органа Временного правительства, основанного в Темир-Хан-Шуре представителями национальной интеллигенции Дагестана. С этого момента, можно сказать, и началась его бурная общественная деятельность.
Именно в этот период Гайдар Баммат проявил себя выразителем обще мусульманских интересов. Когда 19 мая 1917 года помощником по гражданским вопросам генерал-комиссара областей, занятых российскими войсками по праву войны был назначен Я.Завриев, Гайдар Баммат направил телеграмму в Тифлис с протестом. Ввиду важности описания накала общественно-политических страстей в регионе и гражданской позиции Гайдара Баммата предлагаем полный текст документа:
«Редакцией получена следующая телеграмма от представителя Дагестанского областного комитета в Тифлисе Г.Бамматова
Сегодня мною послана Министру Председателю, министру иностранных дел, председателю совета солдатских и рабочих депутатов следующая телеграмма: «Распоряжением Временного Правительства управление занятыми по поводу войны областями Турции передано Особому генерал Комиссару генералу Аверьянову. Помощником его назначен один из руководителей партии дашнакцутюн Доктор Завриев. Тифлисский мусульманский комитет считает долгом обратить внимание Правительства, что настоящее назначение в особенности доктора Завриева вызывает в Мусульманском населении Кавказа глубокую тревогу и беспокойство.
На почве широкой провокации в последнее время отношения между мусульманами и армянами крайне обострились. В завоеванных областях над мирным мусульманским населением со стороны армян были допущены возмутительные насилия, выразившиеся в отдельных случаях в массовых избиениях женщин и детей. Назначение в такой момент на руководящий управлением завоеванных областей пост представителя наиболее агрессивной армянской партии вызывает в кавказских мусульманах чувство глубокого недовольства и протеста. Во имя справедливости и спокойного течения Кавказской жизни Тифлисский Мусульманский комитет настоятельно просит о замене доктора Завриева представителем более терпимых течений армянской мысли, а также о назначении еще одного помощника Генерал-комиссара мусульманина по указанию центрального мусульманского Кавказского комитета. Мусульманский Комитет подчеркивает, что 70% населения завоеванных областей составляют мусульмане. Прошу областной Комитет энергично поддержать.
Областной Комитет, известив об этом Бюро объединенных горцев, обратился с особой телеграммой к представителям власти в Петрограде.
На основании этой телеграммы и других дополнительных сведений Дагестанский Исполнительный Комитет послал телеграммы в Петроград председателю Совета министра иностранных дел в Комитет Всероссийского Мусульманского Совета и Председателю Совета солдатских и рабочих депутатов следующего содержания:
Дагестанский областной исполнительный комитет уведомлен о назначении доктора Завриева, члена партии Дашнакцутюн помощником Генерал-Комиссара Областей Турции занятых по праву войны. В видах справедливости необходимо назначение еще одного помощника генерал-Комиссара Мусульманина по указанию центрального мусульманского комитета; в этих областях семьдесят процентов мусульман. Назначение Завриева представителя самой крайне армянской партии совершенно недопустимо. Должно быть избрано более лояльное лицо. Уже теперь допущено возмутительное насилие над мирным мусульманским населением областей, в виде массовых избиений беззащитных женщин и детей армянами как результат провокационной агитации. Тревога населения растет, передаваясь в другие мусс. Области, грозя повсюду столкновениями массового характера. Единственный способ предотвратить подобное бедствие разрешение вопроса на началах справедливости, согласно проведенному нами ходатайству. Просим о скорейшем разрешении вопроса с уведомлением Областного комитета» [14, 8, 8 об.4, 8, 8 ументов и материалов – ].
Г. Баммат интересен не только как одна из необыкновенно зрелых личностей своего времени, как общественный и государственный деятель, но и как мыслитель, публицист, аналитик. Творческое, историческое наследие Г. Баммата явилось предметом изысканий многих исследователей. Но интерес к его творческому и историческому наследию не утихает, напротив, есть потребность в анализе его понимания и оценки ситуации того времени, в котором он жил. Ведь Г. Баммат пережил самые крутые повороты истории, был в гуще наиболее знаковых событий, соприкасался с историческими личностями своего времени.
Зачастую с его именем связывают дипломатическую историю Горской Республики – государства народов Северного Кавказа (1918-1920) и эмигрантскую политическую деятельность кавказцев. Однако, не менее интересна фигура Г. Баммата и в общем контексте азербайджано-северокавказско-турецких взаимоотношений. Еще будучи членом Тифлисского мусульманского совета, Г. Баммат принял участие в работе Особого совещания 11 ноября 1917 г. в Тифлисе. От Дагестанского областного исполкома Г. Баммат вошел в состав и основанного в конце 1917 г. Закавказского комиссариата (15 ноября 1917 – 10 апреля 1918).
В то время среди представителей Кавказа наметилась поляризация взглядов на отношение к идущей в Европе и Азии Первой мировой войне и особенно к Оттоманской империи. Представители Азербайджана и Северного Кавказа сочувственно относились к единоверной Турции. В условиях роста национальных и религиозных чувств эта тяга была особенно велика.
Гейдар Баммат на страницах газеты «Горская жизнь» от 17 декабря 1917 года выразил надежду, «что братья-грузины, так же как и армяне, не втянутся в непосредственные боевые действия с турецкими войсками, а будут бороться вместе с другими народами Кавказа за подписание со странами Центрально-Европейских держав мирного договора, который бы стал не только основанием для выхода Кавказа из мировой войны, но и заложил бы основу его будущей государственной независимости» [5, 206]. 28 февраля 1918 года была принята «Резолюция временного правительства Союза горцев Северного Кавказа и Дагестана о принятии срочных мер к политическому воссоединению территории и народов Северного Кавказа и Дагестана с Закавказьем, а также к вступлению в сношения с Оттоманской империей и союзными ей державами для выяснения возможности активной поддержки названными государствами независимого кавказского государства» [17, 206].
В марте 1918 г. на закрытом совещании руководителей Дагестанского областного исполкома и Национального комитета с представителями Союза горцев Северного Кавказа, состоявшемся в доме князя Тарковского, была обсуждена тяжелейшая ситуация в связи с угрозой северокавказским народам со стороны захвативших власть большевиков, а также поддерживающих их солдат и дашнаков. Было принято единогласное решение направить в Оттоманскую империю делегацию за военной помощью «для установления порядка и спасения ислама», так как национально-государственному строительству мешали находившиеся в Дагестане большевики [12, 48; 15, 1-11]. В состав полномочной делегации вошли Зубаир Темирханов, Абдул Меджид Чермоев, Мухаммед-Кади Дибиров и Гайдар Баммат. Они отправились в Трапезунд, а затем в Стамбул на переговоры с оттоманским правительством, заверявшим, что окажет помощь народам Северного Кавказа. Упомянутый визит демонстрировал, что кавказские мусульмане возлагали надежду на Турцию. Члены делегации призвали Закавказский комиссариат «прекратить враждебные отношения между Тифлисом и Турцией». Планировалось объединение Южного и Северного Кавказа в одно государство и признание ее независимости. Делегаты Северного Кавказа, и в частности, Гайдар Баммат доказывали, что судьба Южного Кавказа зависит исключительно от существования на Северном Кавказе независимого государства. В декларации от 1 апреля, представленной главой северокавказской делегации Г. Бамматом председателям оттоманской и закавказской делегаций в связи с этим отмечалось: «Северный Кавказ твердо убежден, что Закавказье не может существовать без связи с территориями народов Дагестана и Северного Кавказа. Создание единого Кавказского государства продиктовано географическими, экономическими, стратегическими и политическими размышлениями…» [1, 23-24]. Эти же инициативы получили свое развитие и на состоявшейся в мае Батумской мирной конференции, целью которой было заключения договора мира и дружбы между Оттоманской империей и Закавказской Федеративной Республикой [9, 312-313]. Политические руководители Закавказья вели переговоры с горским правительством о провозглашении всего Кавказа независимой федеративной республикой.
