Текст книги "“QARABAĞ DÜNƏN, BU GÜN VƏ SABAH”-17"

Автор книги: Akif Nagi

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 23 страниц)

1905-ci ilin ərəfəsindən fərqli olaraq, soyqırım aktları Azərbaycan ictimai və siyasi fikrinə müəyyən təkan verdi. Burada iki xətt ayırmaq mümkündür: 1) azərbaycanlılar və ermənilər arasında sülhə çağırış; 2) erməni soyqırımına qarşı siyasi təşkilatlanma. Birinci xətt M.Ə.Sabirin (1862-1917) «Beynəlmiləl» adı ilə tanınan «Müsəlman və erməni vətəndaşlarımıza» (1905) şeiri ilə təmsil olunur.

Həqqi xəlqə bildirib dəfi-zəlalət etməli,

Gün kimi taban edib, pamali-zülmət etməli,

Nabəca bu işlərin dəfində qeyrət etməli,

Xatiri-müğbərrdən rəfi-küdurət etməli,

Çarəsazi-sülh olub dəfi-xüsumət etməli!

Sabira, beynəlmiləl tədbiri-ülfət etməli!

Ey süxəndanan, bu günlər bir hidayət vəqtidir!

Ülfəti ünsiyyətə dair xitabət vəqtidir!¹²

Ermənilərə münasibətdə sülh çağırışları ilə birgə, siyasi təşkilatlanma xətti də meydana gəldi. 1906-cı ilin fevral-mart aylarında Tiflisdə erməni-azərbaycanlı sülh konfransı keçirilərkən müsəlmanların müdafiəsini təşkil edə bilən partiya yaratmaq qərara alındı. «Difai» belə bir partiya oldu.¹³

Ermənilərin törətdikləri 1905-ci il soyqırımının tarixinin öyrənilməsi də müsbət hadisə idi. O müəyyən nəticələr çıxarmağa ciddi təsir edə bilərdi. M.S.Ordubadinin ilk dəfə 1911-ci ildə nəşr olunan «Qanlı illər. 1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi» əsəri ilə 1905-ci il soyqırımının real vəziyyəti ictimaiyyətin nəzərinə çatdırıldı. Lakin 1905-ci ilin dərslərindən kifayət qədər nəticə çıxarılmadı. «Difai» ümummilli partiyaya çevrilmədi. 1905-ci il soyqırımı zamanı beynəlmiləlçilik adı altında, faktik olaraq erməniləri müdafiə edən bolşevik partiyasının mövqeyi¹⁴ də kifayət qədər başa düşülmədi. Təsadüfi deyil ki, növbəti soyqırım aktında bolşeviklər daşnaklarla ittifaq yaradıb, azərbaycanlıların qırılmasında fəal iştirak etdilər.

1918-ci ilin martında soyqırımın yeni dalğası başlandı.¹⁵ Ermənilərin Bakıda, Şamaxıda və digər bölgələrdə həyata keçirdiyi soyqırımların miqyası göstərir ki, azərbaycanlılar bu dəfə də müdafiəsiz qalmış, geniş müqavimət hərəkatı yaradılmamışdı.

1918-ci ilin mayında Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan edilməsi xalqın tarixində yeni dövr açdı. 31 mart 1919 və 1920-ci illərdə matəm günü kimi qeyd edildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə də ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasəti əsas təhlükələrdən biri olaraq qalırdı.¹⁶ Bu təhlükə soyqırımın Ararat (Ermənistan) Respublikasının rəsmi siyasətinə çevrilməsilə daha gərgin xarakter alırdı. Bu dövrdə azərbaycanlıların soyqırımının qarşısının alınmasında görülən dövlət tədbirləri ilə birgə (Qarabağ general qubernatorluğunun yaradılması və s.), 1918-ci il 4 iyun Batum müqaviləsinə əsasən Azərbaycanda olan Osmanlı ordusu da mühüm faktor idi. Bu yeni şəraitdə də erməni cinayətləri, terror və separatizminə qarşı tutarlı siyasi xətt qoyulmadı, erməni amili Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutunda əsas yerlərdən birini tutdu.

Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri də ermənilərə münasibətdə özünəməxsus mövqeyini davam etdirirdi. C.Məmmədquluzadə (1869-1932) Şuşa qalasında 1920-ci ilin yanvarında «Kamança» pyesini yazmışdı. Əsərin məzmunu yaxşı məlumdur: erməni musiqiçisi Baxşı Qəhrəman yüzbaşının dəstəsi tərəfindən ələ keçirilir. Baxşı kamançada ifa etdikdən sonra Qəhrəman yüzbaşı onu azad edir. Əsər belə bitir: «Baxşı qorxa-qorxa baxır adamların üzünə, kamançanı və örtüyünü götürür, tez çıxır gedir. Hamı sakit, öz fikirli halətində qalır. Qəhrəman yüzbaşı haman durduğu yerində durub, dinməz-söyləməz baxır Baxşı gedən tərəfə. Bir qədər də baxandan sonra qəməsini tullayır yerə...».¹⁷ Beləliklə, düşmənə qarşı yönəlmiş qəmə yerə atılır!

Azərbaycanın (1920, 28 aprel) və Ermənistanın (1920, 29 noyabr) sovetləşdirilməsi, hər iki respublikanın SSRİ tərkibinə daxil olmasına baxmayaraq, ermənilər azərbaycanlılara qarşı soyqırım siyasətini davam etdirmişdilər. Sovet dövlətinin təzyiqi ilə azərbaycanlıların 1948-1953-cü illər deportasiyası soyqırımla müşahidə olunmuşdu. Köçkünlər deportasiyaya müxtəlif vasitələrlə müqavimət göstərmiş, etirazlarını bildirmişdilər. A.Paşayevin «Köçürülmə» adlı kitabında Ləmbəli adlı kəndin sakinlərinin deportasiyaya qarşı mübarizəsi sənədlərlə şərh edilmişdir.¹⁸

Sovet dövründə ermənilərə münasibətdə dostluq ideyası yeni vüsətlə ortaya çıxmışdı. Burada Azərbaycan ədəbiyyatı və tarixi xüsusi rol oynamışdı. C.Cabbarlı (1899-1934) 1931-ci ildə “1905-ci ildə” əsərini yazmışdı və s.¹⁹ 1905 və 1918-ci illər soyqırımlarının tarixi tamamilə təhrif edilmişdi. İş o yerə çatmışdı ki, yaxın keçmişin hadisəsi olan 1948-1953-cü illər deportasiyası da unudulmuşdu. Heydər Əliyev 1997-ci il mayın 27-də Respublika günü münasibəti ilə keçirilən tədbirdə haqlı olaraq demişdir: «Azərbaycan xalqına bu dövrdə vurulan ən böyük zərbələrdən biri də 1947-1948-ci illərdə Azərbaycan xalqına qarşı sovet hakimiyyəti tərəfindən edilmiş ən böyük ədalətsizlikdir. Təəssüflər olsun ki, tarixçilərimiz və hamımız nədənsə bu hadisəyə o vaxtlar da və indi də, xüsusilə dövlət müstəqilliyimizi əldə edəndən sonra da doğru-düzgün qiymət verə bilməmişik» Bu sahədə ən ciddi addım da məhz Heydər Əliyev tərəfindən atıldı, 1997-ci il dekabrın 18-də deportasiya haqqında, 1998-ci il martın 26-da isə azərbaycanlıların soyqırımı haqqında fərman imzalandı.

Ermənilərin azərbaycanlılara qarşı soyqırım tarixinin son səhifəsini 1988-1993-cü illər təşkil edir.²⁰ I992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə ermənilər bəşər tarixində ən qanlı soyqırım hadisəsini – Xocalı faciəsini törətdilər.

Azərbaycan Moskvanın geniş dəstək verdiyi erməni separatçı və terrorçu qüvvəllərinin iri miqyaslı hücumu prosesində səfərbər olmağa və müqavimət göstərməyə başladı. Milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişi, siyasi plüralizm, ermənilərin azərbaycanlılara qarşı milli qırğın siyasətinə ilk dəfə illüziyasız yanaşma və i.a. böyük ümidlər yaradırdı. Bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər azərbaycanlıların müqavimət hərəkatının vahid cəbhəsinin formalaşmasına və tarixi missiyasını yerinə yetirməsinə yenə mane oldu. Ermənistanın Azərbaycana qarşı mübarizəsi onun ərazisinin 20%-nin işğalı ilə nəticələndi.

Beləliklə, bütün XX əsr boyu ermənilər azərbaycanlılara qarşı hücum taktikasına əsaslanmışlar. Azərbaycanlılar isə müdafiə mövqeyi tutmuş, müqavimət göstərmək yolunu seçmişdilər; azərbaycanlıların müqavimət hərəkatı, əsasən, özünümüdafiə tədbirlərinin məcmusu kimi çıxış etmişdir; müqavimət hərəkatının müəyyən uğurlarına baxmayaraq, tarixi missiyasını yerinə yetirə bilməmişdir.

Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkar siyasəti davam etməkdədir. Azərbaycan dövlətçiliyinin getdikcə möhkəmlənməsi, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasının qətiyyətlə bəyan edilməsi və həyata keçirilməsi uğrunda ardıcıl mübarizə, Azərbaycan diasporunun dünyada həlledici mövqelər qazanması ilə eyni zamanda, bu tarixi təcrübə və onun dərslərinin nəzərə alınması da erməni təcavüzünün tamamilə aradan qaldırılması və bir daha təkrar edilməməsinin təminatında mühüm yer tutur.

QEYDLƏR

Халилов A. Геноцид против мусульманского населения Закавказье в исторических источниках. Баку, 2000; İsgəndərov A. Azərbaycanda türk-müsəlman soyqrımı probleminin tarixşünaslığı. Bakı, 2006; Abışov V. 1917-1918-ci illərdə erməni millətçilərinin Azərbaycan xalqına qarşı soyqırımı siyasəti. NDA. Bakı, 2007; Paşayev A. XIX-XX əsrlərdə ermənilərin azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımları və deportasiyalar (arxiv sənəd və materiallan əsasında). DDA. Bakı, 2007 və b.

Алиев И. Нагорный Карабах: История. Факты. События. Баку, 1989; Вердиева Х., Гусейнзаде Р. «Родословная армян» и их миграция на Кавказ с Балкан. Баку, 2003.

Qarabağnamələr. Birinci kitab. Bakı, 1989, s.37.

Qlinka S.N. Ermənilərin Azərbaycana köçürülməsi. Bakı, 1995; Вердиева Х. Переселенческая политика Российской империи в Северном Азербайджане (XIX-нач. XX в.). Бакy, 1999; Muradov M.A. Çar Rusiyasının Azərbaycanda işğalçılıq və köçürmə siyasəti (XIX əsrin birinci yarısı). Bakı, 1999.

Свиетоховский Т. Русский Азербайджан. 1905-1920 // Хазар, 1990, №1, с.99.

Наджафов Б. Лицо врага. История армянского национализма в Закавказье в конце XIX – нач. XX в. ч.I. Бaкy, 1993; Багирова И. Политические партии и организации Азербайджана в нач. XX в. Бaкy, 1997, c.212-232.

Свиетоховский Т. Указ. соч., c.101.

Zərdabi H.B. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1960, s.l 11.

Nərimanov N. Seçilmiş əsərləri. Bakı, 1973, s.203.

Mir Möhsün Nəvvab. 1905-1906-cı illərdə erməni müsəlman davası. Bakı, 1993, s.97.

Ordubadi M.S. Qanlı illər. 1905-1906-cı illərdə Qafqazda baş verən erməni-müsəlman davasının tarixi. Bakı, 1991, s.30-31.

Sabir M.Ə. Hophopnamə. Bakı, 1992, s.318, qeyd, s.472; Yerevanlı Ə. M.Ə.Sabir və erməni xalqı. Yerevan, 1962.

Багирова И. Указ. соч., c. 168-188.

Рабочее движение в Баку в годы первой русской революции. Док. и мат. Баку, 1956,c.99-110.

İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı, 1997.

Azerbaycan belgelerinde ermeni sorunu. 1918-1920. Ankara, 2001.

Məmmədquluzadə C. Kamança // Əsərləri. c.2. Bakı, 1984, s. 101-107.

Paşayev A. Köçürülmə. Bakı, 1995, s.34-35.

Дадашзаде А. Дружба народов Закавказья в азербайджанской литературе // Изв. АзФАН, 1942, с.7-16; Петрушевский И.П. Совместная борьба народов Закавказья против иноземных Зaхватчиков в XI – XII вв. // там же, c. 24-35 и т.д.

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VII c. Bakı, 2003, III bölmə; Azərbaycan Respublikası. 1991-2001. Bakı, 2001.

2008-ci il.

Qasım Hacıyev

Rusiyanın Şərq siyasətində Azərbaycan maraqları və Qarabağ regionun taleyi

Tarixi tədqiqatlar göstərir ki, Azərbaycan məsələsi bəzi dövlətlərin Şərq məsələsi pərdəsi altında ən mühüm nöqtə olmuşdur. Güya böyük dövlətlərin siyasəti fövqündə zəif görünən, əslində isə əsas hədəf olan Azərbaycanın tarixində dəfələrlə təkrar edilən proseslər bu gün də davam etməkdədir. Məlu olduğu kimi bəzi dövlətlərin iqtisadi, strateci mənafeləri ilə bərabər onların milli, mənəvi münasibətlər baxımından fərqli yanaşmaları da mühüm rol oynayır. Tarixi ədalətsizliklərdən biri də Azərbaycan xanlıqlarının Rusiyaya və İrana qarşı müharibəsi Rusiya-İran müharibələri adı altında tarixi mahiyyətini də itirir. Bu məlumdur ki, hər bir xalqın, ölkənin tarixində müharibələr də mühüm bir səhifədir. Bu tarixin şərəfli və şərəfsiz tərəfləri, eləcə də şanlı və yaxud alçaldıcı, həmçinin zəfərli və yaxud məğlub nəticələri var.

Siyasi və strateci maraqların fəaliyyət dairəsinə uyğunlaşma imkanlarının daha fəal mövqeyə yüksəldiyi dövrlərdə iri dövlətlərin nüfuz dairəsi geniş möqelərdən çıxış edir. İstər qədim dövr və orta əsrlərdə, istərsə də müasir dövrdə siyasi-strateci maraqlar digər fəaliyyət növlərini üstələyir. Hər bir dövlətin siyasəti endogen və ekzogen formada təsir qüvvələrindən asılı olaraq dövlət siyasəti ilə çulğalaşaraq siyasi məsələlərin həllində mühüm təsirini göstərir. Tarixi tədqiqat vaxtilə baş vermiş proseslərin məxvi, məlum olmayan tərəflərinin açılmasında mühüm rol oynayır.

Azərbaycan tarixinin qaranlıq və ağ ləkəli səhifələrindən biri də XIX əsrin əvvəllərində baş verən tarixi proseslərdir. Rusiya-İran müharibələri adı altında tarixə çevrilmiş, mahiyətcə Azərbaycan torpaqlarında baş vermiş müharibələrdə torpaqları taptalanmış, insanlar qırılmış, ərazisi işbal edilmiş və Azərbaycan xalqı iki yerə bölünmüşdür. Tarixin şirinli-acılı hər bir səhifəsi hər bir xalq kimi azərbaycanlılar üçün də əzizdir. Tarixi keçmişin inkişafı, mütərəqqi, intibah, zəfərli dövrləri nə qədər qiymətlidirsə, böhranlar, müharibələr, istilalar, dağıntılar, faciələr isə nə qədər dəhşətlidirsə, həmçinin əgər o bir xalqın tarixi taleyi ilə bağlıdırsa o tarixin öyrənilməsi vacibdir. Ən azı ona görə ki, tarixin acı səhifələri bir daha təkrar olunmasın.

XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarına yürüşü və həmin dövrdə gedən proseslərin tarixinin qaranlıq səhifələri açılmaqdadır. Həmin dövrün tarixində sir və müəmmalı olan proseslərdən biri də Qarabağ xanlığı ətrafında baş verən proseslərdir. İbrahim xan ilə Rusiya dövləti arasında bağlanan müqavilənin, habelə İbrahim xanın özünün və xanlığın acınacaqlı sonluğunun səbəbi indi sir deyil. Lakin bir məsələ çox maraqlıdır ki, həmin dövrün «Şərq siyasəti»ndə ingilisin rus siyasətinə yaxınlığ hansı məqsəd və məramdan qaynaqlanması barədə araşdırmalar yeni faktlar meydana çıxarır. İngilis rəssamının (Robert Ker Porterin) Rus dövlətinin agentinə çevrilməsi şəxsi və ya dövlət maraqlarından və yaxud hansı münasibətlərdən irəli gəldiyi böyük maraq doğurur.

Sankt-Peterburqun Ermitac muzeyində Robert Ker Porterin 1818-1820-ci illərdə İrana ekspedisiyası zamanı çəkdiyi fars abidələrinin rəsmlərindən ibarət şəkillər kolleksiyası yerləşir. Bu koleksiyada ingilis rəssamı və səyahətçisinə aid (1777-1842) İranın XIX əsrin əvvəllərində hazırlanmış 80 şəkildən ibarət albom saxlanır. Orada Qafqaz, Kürdüstan, Babilon xəritələri adlandırılan sənədlər öz əksini tapmışdır. Bu albomda Fətəli şahın portreti, yazı, Rey şəhərinin qaya təsvirləri, Mürhab dərəsi abidələrinin planı və relyefi haqqında məlumat verilir. Nəqşi Rüstəmin, Nəqşi-Rəcəbin, Persepolis abidələrinin, Bisütun qayalığı relyefinin, Tağ, Bustan, Babilon, Səlmaz dərəsinin şəkilləri və şəhər xəritələrinin rəsmləri və iki səhifə yazı var.

Maraqlıdır ki, Ker Porterin rəsmlərinin Ermitaca necə gəlib çıxması barədə məlumat yoxdur. Bunu Peterburqun müxtəlif arxivlərində saxlanmış sənədlər də təsdiq edir. Rəssamın birdən-birə İrana arxeoloci tədqiqat məqsədi ilə getməyi qərara alması müəmmalı görünür. Onun bioqrafiyası təsdiq edir ki, Ker Porter ekspedisiyadan nə əvvəl, nə də sonra heç bir arxeoloci tədqiqatla məşğul olmamışdır. Maraq doğuran məsələlərdən biri də onun bütün əsərlərinin, məlumatlarının və ümümiyyətlə fəaliyyətinin bir çox məqamları açıqlanmamasıdır.

İngiltərədə doğulmuş Robert Ker Porterin həyatı 1805-ci ildən etibarən Rusiya ilə bağlı olmuşdur. Rəssamın Peterburq fəaliyyəti Admirallığın baş zalını tarixi mövzuda rəsmlərlə bəzəmək üçün məhkəmə* rəssamı kimi dəvət olunması ilə başlanmışdır (şəkil 1). Ker Porter 1807-ci ildə Rusiya ilə Fransa arasında Tilzit sülhü bağlandıqdan sonra Rusiyanı tərk etmiş, səyahətə başlammış və 1811-ci ilə qədər geri qayıda bilməmişdir. Ancaq bunun səbəbi və harada olması məlum deyil. Lakin o, Reterburqa qayıdandan sonra A.N.Oleninin qohumu xanım Mariya Şərbətova ilə evlənir. Bununla Ker Porter Peterburq aristokrat aləminə daxil olur.

Aleksey Nikolayeviç Olenin (1764-1843) dövrünün məşhur və təhsilli adamlarından biri idi (şəkil 2). O Reterburqda bir sıra vəzifələrdə işləmişdir: 1911-ci ildən Peterburqda kütləvi kitabxananın direktoru olmuş, 1912-ci ildə dövlət vəzifəsinə keçmiş, dövlət katibi işləmişdir. 1917-ci ildən sonra İncəsənət Akademiyasının prezidenti olub, tədqiqat işləri ilə məşğul olmuşdur. A.N.Olenin rəssamlıqla bərabər qədim dillər, tarix, incəsənət və arxeologiya üzrə yaxşı mütəxəsis olmuşdur. O, qədim Şərq incəsənətini öyrənməyə böyük maraq göstərmişdir. Ker Porterin İran səfərinin səbəbkarı da A.N.Olenin olmuşdur.

Maraqlıdır ki, Rusiyanın Şərq siyasətinin, hərbi tədbirlərinin qızğın vaxtında A.N.Olenin alimlərin diqqətini bu səmtə yönəltməyə cəhd göstərir və İrana ekspedisiyaya ehtiyac olması qərarına gəlir. Ker Porter bu məqsəd üçün ən uyğun namizəd hesab edilir. Onun Londonda akademiyanı bitirərək yüksək təhsilə malik olması, yaxşı rəssamlıq qabiliyyəti, tarixi və hərbi mövzuda rəssamlıq və dini dərslər alması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ker Porter A.N.Oleninin İrana səfər etmək təklifini qəbul edir.

Ker Porterin 1817-ci ildə İrana getdiyi bildirilir. 1817-ci il avqustun 4-də A.N.Oleninin ona məktub göndərməsi barədə məlumat verilir. A.N.Olenin məktubda ona yazır ki, gördüklərini mümkün qədər dəqiqliklə qeyd etsin, abidələrin və onların yerləşdiyi yerlərin çəkilmiş rəsmlərinin üzünü çıxartsın və s. Məktubun sonunda A.N.Olenin Ker Porterin bacarığına böyük ümid bəslədiyini bildirir.

Ker Porter 1817-ci il avqustun 6-da Peterburqdan çıxır, Rusiyanı, Qafqaz dağlarını keçir, Tehrana və Təbrizə gedir. O, Mürhab dərəsindəki memarlıq abidələrinin, Əhəməni və Sasani dövrlərinə aid yazıların şəkillərini, bir neçə qala və türbənin də plan quruluşunu çəkir. Sonradan Rus hökumətinin göstərdiyi maraqdan məlum olur ki, aldığı tapşırıq üzrə Ker Porter A.N.Oleninin dediklərindən də artıq iş görür. O, İran xalqının etnoqrafiyasına dair müəyən ümumi görünüşlər və bundan əlavə İranın ümumi xəritəsini və gördüyü şəhərlərin, yarımadaların şəklini çəkir.

1820-ci ilin mart ayında Ker Porter Peterburqa qayıdır. Onun əldə etdiyi materialların kolleksiyadan 6 ədədi imperator I Aleksandra verilir. Buna görə Ker Porter 2500 rubl dəyərində brilliyant üzüklə mükafatlandırılır. Sonra, o, Londona və Parisə gedir. 1821-ci ildə Ker Porter yenidən Peterburqa qayıdır və A.N.Oleninin məsləhəti ilə qədim Şərq abidələrinin rəsmlərindən ibarət albom hazırlayır və onu imperator I Aleksandra təqdim edir. Əla işinə görə Ker Porter II dərəcəli Vladimir, Anna mükafatı alır.

Mənbədə Ker Porterin 1817-1820-ci illərdə Gürcüstanda, Ön Asiyada olması barədə məlumat verilir. Onun həmin yerlərdə çəkdiyi şəkillərin Londonda nəşr olunması bildirilir. 1822-ci ildə isə Ermənistanda olması barədə məlumat verilir. Ker Porter 1817-ci ildə İranda olub, 1821-ci ildə Peterburqa qayıdır. Bir il sonra (1822-ci ildə) isə yenidən oraya qayıdır və mənbəyin məlumatına görə Ermənistanda peyda olur ki, bu da təəccüb doğurur. Həmin yazılı məlumatlarda Azərbaycana aid heç bir məlumatın olmaması da diqqəti cəlb edir. Ermənistan adlı bir dövlətin olmadığı bir dövrdə Peterburq sənədlərində «Ermənistan» adının qeyd edilməsi də təəcüblüdür. Bu hansı Ermənistandır? Egey dənizi sahilindəki Kilikiya Ermənistanı yoxsa uydurma «Böyük Ermənistanın» yerində «gözlərinə görünən» təsəvvür etdikləri Rusiya «Ermənistan»ıdır?

XIX əsrin başlanğıcında – beynəlxalq aləmdə və regionda mövcud olan vəziyyətlə əlaqədar olaraq Rusiya (fəall siyasətə girişdi) Şərq siyasətində mühüm hədəfi olan Jənubi Qafqaza yürüşə başladı və 1801-ci ildə Gürcüstanı, 1803-cü ildə Azərbaycanın Jar-Balakən torpaqlarını və 1804-cü ildə Gəncə xanləğını işğal etdi. İbrahim xan vəziyyətin çətinliyini nəzərə alaraq Rusiya adından qoşunların komandanı P.Sisyanovla 1805-ci ildə Kürəkçay müqaviləsini bağladı. (Müqavilə 11 maddədən ibarət idi). Müqaviləyə görə xan, onun varisləri və xanlığın bütün əhalisi Rusiya təbəəliyinə qəbul edilirdi (I maddə); xanlıq xarici siyasət hüququndan məhrum edilir, daxili işlər isə onun ixtiyarında qalırdı (IV maddə); Şuşada rus qoşunları yerləşdirilirdi (VI maddə); çar xəzinəsinə 8 min çervon pul verilməli idi (VIII maddə) və s. Ermənilərin iddiasının əksinə olaraq, Qarabağ xanlığı məhz müsəlman – Azərbaycan torpağı kimi Rusiyaya ilhaq olunmuşdu. İbrahim xan bir il sonra ruslar tərəfindən qətlə yetrildi və İmperator I Aleksandrın fərmanı ilə İbrahim xanın varisi Mehdiqulu xan (1805-1822) taxta çıxarıldı. 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsinə əsasən Qarabağ xanlığı faktik olaraq Rusiyaya ilhaq edildi. 1822-ci ildə Qarabağ xanlığı Rusiya tərəfindən ləğv edildi.

Çar Rusiyası tərəfindən Qarabağ xanlığının işğalından sonra onun siyasi həyatı və inzibati-ərazi bölgüsündə dəyişikliklər baş verdi

Kürəkçay müqaviləsi ilə Qarabağın ilhaq edilməsi Rusiyanın məqsədini təmin edə bilmədiyi üçün müxtəlif tədbirlərə əl atıldı. İbrahim xanın Rusiya-İran müharibəsinin (1804-1813 cü illər) gedişində İbrahim xanın müəmmalı şəkildə qəddarcasına qətlə yetirilməsi (1806– cı il ) Rusiyanın dövlətlərarası hüquqi prinsiplərə münasibətinin nəticəsi idi. Ancaq Rus çarizmi öz strateci məqsədərinə uyğun olaraq xanlığın ləğv edilməsində maraqlı olmadığı halda qəflətən İbrahim xanın öldürülməsi hansı zərurətdən irəli gəldiyi müəmmalı qalır. İrəli sürülən fikirlərdən biri xan təyin edilən Mehdiqulu xanın hakimiyyətinin möhkəmlənə bilməyəcəyini nəzərdə tütaraq, çar hökumətinin xanlığın ərazisində öz mövqelərinin möhkəmlətmək məqsədi ilə yerli müsəlman hakim təbəqənin iqtisadi mövqelərini zəiflətməyə çalışırdı. Bu işdə əlaltıları olan ermənilərdən hər cür istifadə edirdilər. Xanlıq ləğv edildikdən sonra Şimali Azərbaycanın digər yerlərində olduğu kimi burada da komendant idarə üsulu yaradılmış, o, hərbi-müsəlman dairəsinin (mərkəz Şuşa) tərkibinə daxil edilmişdi.

Bu dövrdə əslən erməni olan general-leytenant V.Q.Mədətov (1782-1829) Qarabağda sözün əsl mənasında erməni-Rusiya müstəmləkə sistemi yaratmışdı. Çar hökuməti 1830-cu il üsyanlarının təsiri nəticəsində Jənubi Qafqazda 1840-cı il 10 aprel inzibati-hərbi islahatı keçirmişdi. Bu islahata görə Qarabağ əyaləti Şuşa qəzasına çevrilmiş və Kaspi vilayətinə (mərkəz Şamaxı) tabe edilmişdi. Bununla da Qarabağ anlayışı siyasi mənasını itirmiş oldu və yalnız coğrafi anlayış kimi qaldı.

1846-cı il inzibati ərazi bölgüsü zamanı Şuşa qəzası yeni yaradılmış Şamaxı quberniyasına (1859-cu ildən Bakı) tabe edildi. 1867-ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaradıldıqda Şuşa qəzası onun tərkibinə verildi. Şuşa qəzasının ərazisində Zəngəzur, Javanşir və Jəbrayıl qəzaları da təşkil olundu. Bununla Şuşa qəzası da vahid inzibati-siyasi idarəsini itirdi. Belə bir inzibati ərazi bölgüsü ermənilərin idarə sistemində daha geniş təmsil edilməsinə hərtərəfli imkanlar açdı.

Qarabağ xanlığının ləğv edilməsi zamanı onun əhalisinin etnik tərkibi Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı A. Yermolovun (1816-1827) göstərişi ilə tərtib olunan «Təsvir»də əksini tapmışdır. Hələ bu sənədin tərtibinə qədər (1805-1822) Qarabağdakı erməniləşdirmə siyasətinə baxmayaraq, onun aparıldığı zamanda belə burada əhalinin əksəriyyətini azərbaycanlılar təşkil edirdi.

Artıq 1916-cı ildən Qarabağda (xanlıq sərhədləri daxilində) əhalinin təxminən 51%-i azərbaycanlı, 46%-i isə erməni idi. Ermənilərin Yuxarı Qarabağda məskunlaşması daha geniş hal almışdı.

Məlumdur ki, Rusiya hökumətinin həyata keçirmək istədiyi tədbirlər planına İranda olan erməni əhalisinin bu əraziyə köçürülməsi daxil idi. Məkirli və xəyanətkar xarakterlərinin bəhrəsinə görə bir yerdə qərar tuta bilməyən ermənilər üçün əlverişli təbi-cöğrafi şəraiti və həmçinin türk-müsəlman dünyasına kini və eləcə də siyasi-strateci maraqları ilə üst-üstə düşən işğalçılıq niyyətli Rusiyanın himayəsi erməniləri tam qane edirdi.

İstifadə edilmiş ədəbiyyat

R.D.Barnett, Sir Robert Ker Porter-Regency Artist and traveler, Iran X, 19-24, London, 1972; J.Curtis, Sir Robert Ker Porter [British Library, Department of Manuscripts], London, 1977; E.P.Renne, Robert Ker Porter in Russia, Trudy Gosudarstvennogo Ermitazha XXV, 105-109, Leningrad, 1985.

L.V.Timofeev, V Krugu druzei i muz. The house of A.N.Olenin. Leningrad, 1983; S.F. Sozinova, Obschestvennaia i nauchnaia deyatel’nost’ Alekseya Nikolaevicha Olenina. In: Gosudarstvo, politika i ideologiya v antichnom mire, 171-197, Leningrad, 1990.

J.A.Morier, Journey through Persia Armenia and Asia Minor to Constantinople, in the years 1808 and 1809, London, 1812.

In the archives of the Institute of the History of Material Culture in St.Petersburg, in A.N.Olenin’s fund (F. 7, No. 83) there is a copy of that letter, in French, written by a copyist, corrected by Olenin personally and signed by himself.

V.G.Lukonin, The culture of Sasanian Iran, 19, Moscow, 1969.

The State Russian Histirical Archive, F. 733, descr. 12, No. 218-a, 1820. About the donation of six ancient items.

Ibid., F. 733, descr. 15, No. 77, pp. 1-4.

Ibid., F. 733, descr. 15, No. 77, pp. 19-22. October 1821.

Ibid., F. 733, descr. 87, No. 129.

Leonas Yurşa

(Litva)

Армения: выходцы уже похоронили президента Сержа Саргсяна

«В Армении господствует система криминально-олигархного и коррупционного характера, которая, при существующей кругом нищете, служит обогащению высокопоставленных чиновников и пресекает путь долгосрочным инвестициям».

(Цитата из армянских СМИ)

Без стыда и совести

Прошлой осенью в Ереване проходил 6-ой форум представителей Армении и выходцев из нее. Shame.am сообщил, что руководство Армении уже 20 лет ожидает, когда армянские зарубежные предприниматели откликнутся на неизменный призыв инвестировать в экономику страны. Те реагируют довольно вяло. По мнению Tert.am, не исключено и то, что после данного форума желающих прийти на помощь Армении станет и того меньше.

Армянский общественный деятель и предприниматель из США Заре Палян признался журналистам, что не запомнил выступлений президента Армении Сержа Саргсяна и католикоса Армянской апостольской церкви Гарегина на форуме, ибо они зачитывали по бумажкам то, что для них написали другие: «простите, возможно, вздремнул». Он не доверяет армянским чиновникам. Их жадность безмерна, они словно одержимые: без угрызений совести хватают все, что под руку попадется. Можно назначить министром нового человека, но у него уже в крови грабить, брать взятки, как заставить его служить на благо народа, а не себе на пользу?

Что касается отношения предпринимателей–выходцев к армянской власти, то, по словам Паляна, их доверие равно нолю. Им известно, что здесь грабят, что суды – подкупны. Он сам четыре раза брался за предпринимательство в Армении, все четыре раза ограбили, а суда, в котором можно было найти справедливость, нет. В прошлом году он занялся в пятый раз – снова ничего не получилось. «Честного человека в Армении считают дураком, никчемным. А тех, кто наживается любой ценой, считают ловкими и способными». Беда в том, что не хватает нравственных и аристократических качеств. Это толкает в пропасть, и это следует остановить. «Я вас спрашиваю, вы не думаете, что мы движемся в сторону пропасти?»

Моральных качеств – их, понятно, не хватает многим у власти и во многом. А что такое аристократизм?

«Сержу Саргсяну, лично: такие, как Вы, позорят республику!» – публицист Грачья Галустян свои мысли изложил в форме письма; острое слово тогда, в начале 2012 года, вызвало страшный шум. Кто заставил автора обратиться к президенту на исходе четвертого года его правления? Да ведь желание найти ответ на вопрос, почему в Москве и Санкт-Петербурге только 2 и 3 процента опрошенных, как установили социологи, положительно относятся к армянам. Прямо-таки скандал – ведь десятки миллионов россиян ежедневно на экранах ТВ видят интеллигентных, в разных областях деятельности прославившихся армян, и вот – на тебе! А, возможно, русские отожествляют армян не с лучшими, а с худшими представителями народа? «С такими персонажами, как глава нашего государства, – пишет публицист. – Такие, как Серж Саргсян и вся теперешняя власть, почти полностью состоящая из людей с криминальным прошлым, настоящим и будущим, позорят республику. Они грабят ее, цинично и открыто».

И здесь автор в качестве примера приводит историю, случившуюся с одним предпринимателем-выходцем, гражданином Эдмоном Худияном, который инвестировал в Армению 5 млн. долларов. В числе аферистов, превративших Худияна в банкрота, находился и брат президента – Левон Саргсян. Ну и что? Серж пригрозил брату пальцем: больше так не делай! Нет, посоветовал… как разумно выкрутиться. Автор никак не может успокоиться, что таким образом демонстрируется нескрываемое презрение вчерашних неудачников и автобусных водителей, комсомольских активистов и других, пробравшихся к власти выскочек, к своему народу, мнению его людей.

В 2013 году Эдмон Худиян лично обратился к соотечественникам, желающим инвестировать в Армению. «Начиная предпринимательство в Армении, будьте чрезвычайно осторожны с армянскими чиновниками, а также относительно услуг по так называемому попечительству, которое предлагают их родственники». В 2004 году он сам лично, побуждаемый авторитетными людьми, вложил крупные средства в строительство, а через несколько лет был ограблен действующими заодно мошенниками и преступниками, занимающими высокие посты правления. Его вложения, как и многих других армянских выходцев, были разграблены по схеме целой государственной машины. Предприниматель сообщает, что с единомышленниками создал комиссию по защите прав инвесторов-выходцев, и советует обращаться к ее адвокатам при правовых спорах. Помимо прочего, призывает: в среде произвола и взяточничества, которые господствуют в Армении, мы, армяне-выходцы, должны быть вместе, поддерживать друг друга, не допускать, чтобы какой-то чиновник или его родственник попирал нашу мечту – жить в Армении и своим вкладом способствовать ее процветанию.

Аристократизм – это, возможно, не только порядочность, но и честь родни, общность происхождения. Чувство стыда.

Заманивают на родину, а затем обдирают

Возможно, этот форум и отзывы предпринимателей-выходцев послужили предлогом гражданину Российской Федерации Левону Маркосу написать «Открытое письмо президенту Армении Сержу Саргсяну». В начале письма он утверждает, что в последний раз обращается к нему через СМИ, ибо писал уже не раз, но ответа не поступило.

В письме он вспоминает времена десятилетней с лишним давности, когда президентом республики был Роберт Кочарян, сам Саргсян был министром обороны и секретарем Совета безопасности. А Центральный банк возглавлял Тигран Саргсян. Они, дескать, и предложили ему, взывая к патриотическим чувствам, присоединиться во имя спасения экономики Армении. «Если у Вас осталось хоть капля совести, то Вы должны помнить», – обращается предприниматель в письме к Сержу Саргсяну, и напоминает, что предоставил крупную материальную и финансовую помощь Арцаху (сепаратистам Нагорного Карабаха), спасал армянских беженцев, часть из которых, спустя почти четверть века, по-прежнему живут в принадлежащей ему московской гостинице. «Я предоставлял посильную помощь и лично Вам, и Вашим родственникам, господин Президент. Надеюсь, Вы об этом не забыли?»

Саргсян, пишет предприниматель, сам приезжал к нему в Москву и призывал приобрести некоторые разорившиеся армянские предприятия, также чуть ли не умолял спасать «Кредит-Ереван» банк, которому грозил банкротство. Предприниматель поверил и решил вложить в экономику Армении крупные средства, ибо искренне желал помочь Родине, оказавшейся в тяжелом положении. «Наконец-то, – пишет он, – вложив в экономику Армении сотни миллионов долларов, я понес огромные убытки и был вынужден объясняться с местными судебными приставами». Ему принадлежавшее имущество было арестовано и распродано.

Такое случилось не только с ним – многие выходцы с горечью рассказали ему о господствующем в Армении самоуправстве. «В последние годы Ваша команда, можно сказать, ограбила 34 крупных армянских предпринимателей. Они действуют по одной и той же испытанной схеме: сначала «на благо Родины» выманивают у предпринимателей немалые деньги, а затем стряпают обвинения против них – для того, чтобы устранить из предпринимательства, вытолкнуть из Армении, а «проданные» объекты и уплаченные за них деньги забрать себе. С ними случилось то же, что Вы, Роберт Кочарян и Тигран Саркисян, сделали со мной. Вот так Вы и Вам подобные скопили себе многомиллионное добро в нуждающейся Армении».