Текст книги "Вячэрняе"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 18 (всего у книги 19 страниц)

Для адпаведнасці тым высокім пасадам мне патрэбна была б партыйнасць, на што ў майго спрыяльніка, трэба думаць, было спадзяванне. Нават намёкі рабіліся раз ці два, тактоўна асцярожныя. Аднак жа так далёка ў нас не пайшло...

* * *

У маі пяцьдзесят чацвёртага мы ўтрох, Глебка, Шамякін і я, былі на свяце 300-годдзя ўз'яднання Украіны з Расіяй. Святкаванне ў расквітнелым Кіеве пачалося з дэкады рускай культуры, пасля чаго Івану Пятровічу спатрэбілася вярнуцца ў Мінск, а мы з Пятром Фёдаравічам засталіся.

Ідзем сабе па Крашчаціку з двума ўкраінскімі сябрамі, а за намі – нейкія кіеўскія энтузіясткі. Мы зойдзем у які магазін, яны чакаюць на панелі, мы выйдзем – яны шэпчуцца: «Він!.. Він!..» І далей за намі назіркам. Адзін з украінскіх сяброў крыху адстаў і неўзабаве выясніў, што да чаго. Мяне ні больш ні менш, а палічылі за самога Лемешева, удзельніка рускай дэкады. І тут ужо наш найстарэйшы, Глебка, пачаў звяртацца да мяне, каб наша блізкае суправаджэнне чула: «Сергей Яковлевич, я полагаю... Не лучше ли, Сергей Яковлевич...» і гэтак далей. Пры адпаведным удзеле і ўкраінцаў. Пакуль гэта нам не апрыкрала і мы не затрымаліся ў кафэ-марозіва надаўжэй.

Потым Васіль Казачэнка павёз нас у Канеў. Спыніліся ў Васілёвага сябра, настаўніка. Раніца са спінінгамі на Дняпры. І трэба ж раптам – першы шчупак у мяне! Госця віншуюць, ён адпаведна рады. А неўзабаве – і другі шчупак таксама мой!.. Тут ужо мудрэц Пятро Фёдаравіч адвёў мяне трохі ўздоўж берага і нібы шэптам спытаўся:

– Ты што – прыехаў дружбу мацаваць ці разбураць?..

Шэпт, вядома, быў такі, каб і адразу, і потым, ужо за сталом, пасмяяцца. А там, каля берага, шчупакі, аднак, пачулі старэйшага госця,– больш у мяне не ўзялося нічога, як ні стараўся, ні спадзяваўся.

Так яно – хочацца штосьці добрае згадаць пра добрага чалавека... Хоць бы тое яшчэ, як мы праз месяц ці больш чакалі на мінскім аэрадроме рыжскі самалёт, які спазняўся з нашым Казачэнкам, што па дарозе дахаты меў тут прызямліцца на дзень-два. Каля пасадачнай паласы мужчыны з аэрапортаўскай службы касілі тым часам сеяную траву. І мы з Пятром Фёдаравічам папрасілі ў іх косы і, на здзіўленне тым касцам, пакасілі ўсмак, па старой памяці спраўна, нягледзячы на гальштукі і капелюшы. Акадэмік ішоў першы, я – следам, яму сорак дзевяць, мне трыццаць сем.

* * *

Не памятаю, калі гэта было, дый, можа, яно і не так важна, каб зусім дакладна пра час,– хапае і таго, што ўжо нямала гадоў стаіць у памяці гутарка з Пятром Панчам, удвух на познавячэрнім гасцінічным калідоры. У Маскве, у гасцініцы, што называецца аднайменна.

Пятро Ёсыпавыч сам пачаў гэтую гутарку. На дзесятым паверсе, дзе мы з ім спыніліся, каля пралёту, у які зваліўся Купала. Ад успаміну пра гэта якраз і пачаў.

Утрох: Купала, Лынькоў і ён – стары, паважаны расказчык – выпілі, памятаецца ясна, палавіку паўлітра, колькі было ў бутэльцы. Захмяленне, такім чынам, выключаецца. Выйшлі на калідор. Ужо ў пакоі развітаўшыся, і яшчэ пастаялі, пагаварылі. Купала прысеў, прыткнуўся бачком на коўзкім мармуровым парапеце. А тут праходзіла з падносам афіцыянтка – з пустым ці з поўным посудам, з пакоя якога ці ў які пакой – ужо ні Панч тады, а я цяпер, у восемдзесят восьмым годзе, з яго расказу не памятаю.

Іван Дамінікавіч і ў шэсцьдзесят гадоў любіў, кажучы па-вясковаму, зачапацца з маладымі жанчынамі. Ветлым, вясёлым словам, з усёй кавалерскай тактоўнасцю. Так гаварыў мне і Панч. А сам я чуў ад цёткі Уладзі гордае: «Мой Янка быў еўрапеец!..» Не вытрымаў ён і тады, з таго злавеснага парапета. Ці то памкнуўся крышку гулліва: «Мая ж ты красунечка!», ці то вельмі прыблізна хацеў штосьці падобнае сказаць, зрабіць. А маладзіца – ці стомлена, са зразумелай нецярплівасцю, ці таксама з ветлым какецтвам – нібы хацела адмахнуцца ці адхіснуцца ад шаноўнага кавалера. Ён варухнуўся таксама. Як і куды: да яе, ад яе – у тыя секунды ў памяці Панча не замацавалася. Адбылося адно – вялікі паэт, лсывы чалавек паляцеў у глыбока-каменны пралёт...

Афіцыянтка ў той жа вечар знікла.

Расказана яшчэ і так, да таго, што ўжо хутка паўвеку гаворыцца пра Яго заўчасную, трагічную смерць.

Некалькі сведак, нямала версій,– як быццам тут штосьці трэба было замоўчваць...

* * *

Сорак дзевяты год. Атака, што не паспела адбыцца перад самым пачаткам так званай барацьбы з касмапалітамі. Бэнда – супраць Багушэвіча, за ягоны антысемітызм, а Смолкін – супраць Багдановіча, за фармалізм... Такія артыкулы былі ўжо дасланы гэтымі абодвума граміламі, на той час ленінградцамі...

* * *

– Вы сёння не прыходзьце. Адпачывайце, глядзіце горад. А заўтра ўжо, калі ласка, можаце прыйсці.

Увосень шэсцьдзесят дзевятага ў Вільнюсе маскоўскія арганізатаркі міжрэспубліканскай канферэнцыі па дзіцячай літаратуры так гаварылі пры мне Валянціну Бераставу.

Яму было сорак адзін, на адзінаццаць менш, чым мне, на семнаццаць менш, чым Вітку... Дый не ў гэтым галоўнае. Сабраліся пісьменнікі з шасці рэспублік, а тут – выключэнне. Старэйшаму брату...

Дзень адпачыўшы з чарговай жонкай, назаўтра ён частаваў нас успамінамі пра сваё літаратурнае вундэрмаленства. Ласункі з барскага стала...

* * *

Што добра – тое добра, нават сям-там у нечым і выдатна. Аднак у міжраддзі добрага і выдатнага было і іншае. Як ён выслужваўся, як раскланьваўся перад тымі, ад каго залежала сытае, спакойнае жыццё, званні, узнагароды, кватэры, паездкі...

Не магу забыцца вось ужо больш за сорак гадоў, як ён, таленавіты чалавек, са здаровым адчуваннем смешнага, седзячы на стадыёне, раз-поразу азіраўся на ўрадавую трыбуну, дзе сядзеў вядомы аматар футбола – Цанава... Улавіў, нарэшце, момант ці проста здалося, што Лаўрэнцій Фаміч (быў жа Лаўрэнцій і ў нас!..) глядзіць на яго... І радасна прыпадняў капялюш. Пісьменнік – перад катам!..

* * *

У вёсцы многа дачнікаў, пад вечар асабліва шумна ад дзетвары. Госць наш з'явіўся тут, як з неба ці з Парнаса ўпаўшы, бо прыляцеў ён з Мінска самалётам, на пару з адным з дачных бацькоў, абодва пад добраю мухай. І госць пачаў той дзетвары расказваць пра сваё партызанскае «як было».

– У блакаду, дзеці, мы елі адну крапіву. Радзіма скажа – будзеш есці яшчэ і не тое. Вось такую яе, вось такую!..

Сарваў пад плотам жменю жыгучкі, пачаў хапаць яе слінявымі губамі і жаваць.

– Вось так! Вось так!..

Жаваў і ўжо расчулена плакаў... пэўна ж, пякучымі слязьмі.

Спачатку дзеці як быццам смяяліся. Потым толькі глядзелі. Сямігадовы яўрэйскі хлопчык, звонкі няўрымста, стрыжаны пад машынку, зусім сур'ёзна гледзячы на незнаёмага, прастадушна спытаўся:

– Дядя, вы дугак?

* * *

Не назаву я, дарагі, твайго імя, бо ў гэтым, што хочаш – не хочаш успамінаецца, ад твайго галоўнага – не шмат, бо я і права не маю судзіць,– я толькі ўспамінаю, не магу забыцца, як ты крычаў на дзяжурную адміністратарку гасцініцы, куды мы разам прыехалі:

– Я паэт! Ты бачыш гэтую галаву? Яна працуе на ўвесь народ! Мне трэба поўная цішыня, каб яна працавала! А ты...

Перш за ўсё – чаму «ты»? Жанчыне. Стомленай начным дзяжурствам, а ўсё ж культурнай, разважлівай. І яшчэ – ты ж не адзін, усёй нашай групе сказана, што адзінарных нумароў, на жаль, няма, трэба сяліцца па двое. І ніхто не крычыць. А тут жа яшчэ і чарга тых людзей, якія цярпліва чакаюць, што вызваліцца...

Успамінаю цябе. Ужо з апошняй далячыні. Чытаю цябе, і ты цяпер гучыш яшчэ больш празрыста і важна. І забыцца пра тое, пра той ранні маскоўскі ранак, наш юбілейны прыезд з Ленінграда, пра тую тваю галаву – не магу...

* * *

Весела таварыскага Скрыгане, які ў сваіх кнігах быў то Янка, то Ян, прыемна было называць яшчэ і Ёганам. Гуляем на більярдзе. Ён прыцэльваецца, а мы, нашмат маладзейшыя, прыгаворваем з паўзамі:

– Ёган... Сэбасцян...– і нарэшце – Бах!

Луза – не луза, але смяецца і ён.

* * *

Канец лета пяцьдзесят трэцяга года. Рэдакцыя нядаўна створанай «Маладосці». Кулакоўскі ў адпачынку, я за галоўнага. Саша Дзітлаў штосьці забегаўся па іншых рэдакцыях, і на чарговую вокладку свайго часопіса ў яго знайшлася толькі такая сельскагаспадарчая ідылія: свіння-мацёра развалілася на саломе, а яе старанна ссуць беленькія дзюдзькі, якіх, як для нагляднай агітацыі, вельмі многа. Аднак чаму ж такое ды на каляровую вокладку маладзёжнага часопіса? Няхай сабе і справядліва, аднак і некарэктна на лятучцы я пытаюся:

– А што за дурань прыняў гэта?

Іван Грамовіч, адказны сакратар, наліваецца чырванню і праз зубы кідае мне:

– Я гэты дурань!

І выходзіць, бразнуўшы дзвярыма.

Сітуацыя, маўчанне... Ды вось ён вяртаецца, стоячы, глядзіць на мяне, і пад яго вялікімі і легкаслёзнымі вачыма, на тонкіх губах пачынае з'яўляцца ўсмешка.

– Ваня,– кажа ён нарэшце,– хай яна здохне, дзе яна там ёсць, каб мы з-за яе сварыліся!..

Мне засталося адно папрасіць прабачэння.

Выпадак гэты я прыгадаў у тосце на саракагоддзі часопіса,– быць нам вышэй над усякімі свіннямі!..

А Івана тым часам няма ўжо сем гадоў.

* * *

На адным паважаным застоллі стары, славуты матэматык увесь вечар даводзіў мне, што я павінны, абавязаны напісаць... оперу. Не музыку асобна, не лібрэта, а ўсё разам – оперу.

А сакратар ЦК партыі, прымаючы мяне па асабістым пытанні, кнігу маю «Сёння і памяць» (відаць, па дакладзе памочніка) назваў успамінамі і параіў мне (лепш?) напісаць сцэнарый.

У абодвух выпадках – зверху.

* * *

Пераведзены з Брэста ў ЦК, другім сакратаром, Машэраў, казалі, замяняў улетку пяцьдзесят дзевятага галоўнага ідэолага Гарбунова, калі той пайшоў у адпачынак. «Полымя» толькі што надрукавала маю аповесць «Расчараванне», пазней вымушана перайменаваную ў «Апошнюю сустрэчу», і наверх паступіла, як мне цішком перадалі адтуль знаёмыя, ажно тры сігналы пра «расчараванне Брыля ў савецкай уладзе». Неяк пазней, сустрэўшы мяне на вуліцы, Пётр Міронавіч са сваёй абаяльнай усмешкай сказаў:

– Слушай, я скачала твою новую вещь не понял, а посмотрел еще раз – неплохо!..

А я не сказаў, як нехта другі сказаў бы: «Трэба ж было пазваніць пра гэта ў Ленінград».

Бо туды было назвонена з нашай звышідэалогіі, аповесць знялі ў часопісе «Звязда» ўжо з другой карэктуры.

Праўда, пра «нелепый звонок из Минска» загадчык аддзела прозы таго часопіса напісаў мне толькі тады, калі таварыш Гарбуноў з сакратара ЦК пайшоў у акадэмію.

Вось і думай, хто з іх распарадзіўся быў пра той званок...

* * *

Зімой сорак пятага – сорак шостага гадоў мяне ўсё бракавалі ў Галоўліце: што ні апавяданне, то й «занізка па якасці»... Пасля ўмяшаўся Лынькоў, старшыня Саюза пісьменнікаў, схадзіў «наверх», і галоўны цэнзар Феня Дадзіёмава паласкавела. Даручыла мяне ў сваім штаце нейкай старой Грынберг ці Гутэнберг, каб тая чытала маё перад здачай у часопіс. Улічыўшы тое, што ўсё тады цэнзуравалася двойчы, перад наборам і перад друкам, гэта была трэцяя чытка, а беручы па парадку – першая. Да тое Г. хадзіў я, здаецца, ці не адзін толькі раз, а больш ці сам не пайшоў, ці ў гэтым адпала патрэба – не памятаю.

Напісаўшы добры твор,

мы здаём яго ў набор.

Калі ж ёсць у нас сумненні —

адсылаем проста к Фені.

Наша Феня – Галоўліт,

знает, что в ему болит.

Так напісаў тады, у мой «вожыкаўскі» час, Крапіва. Не надрукавана гэта было, разумеецца, толькі ў рэдакцыі ведалі. Тут і намёк, апошнім радком, на пісьменнасць той вырашальніцы лёсу. Пра што ёсць і ў дзённіку Чорнага: «Яна гаворыць па-руску так, што трэба смяяцца». Ну, а пра веданне нашай мовы ўжо і казаць няма чаго.

Аднак жывучая цётка,– і сёння яшчэ, дзякуючы хапатлівай непераборлівасці Святланы Алексіевіч, трапіла на старонкі «Литературной газеты» як ледзь не пакутніца і змагарка за праўду ў сталінскае ліхалецце.

У эсэ пра Лынькова я пісаў пра яе безыменна, як пра бабулю, «якой найбольш да твару клопаты з авоськай». А тады, пасля вайны, яна была ў самай сіле. Ва ўсіх адносінах. Як і жонка яшчэ вышэйшага начальніка.

* * *

Рэалістычная, як мне здалося, і талстоўская дэталь. Камандуючы кастрычніцкім парадам аб'ехаў салдацкі фронт, сышоў з машыны і, перш чым узняцца на ўрадавую трыбуну і даць аптымістычна-стальную прамову,– я сам гэта бачыў,– па-старэчы закашляўся ды засмэркаўся за той трыбунай, пад вялікім дрэвам.

Дробязь. А мне гэта ў свой час, у шасцідзесятых, Галоўліт зняў – як ачарненне кадраў абароны.

* * *

«Усердие не по разуму». У юбілейнай кнізе «А хто там ідзе?» мовы розных народаў ідуць пасля купалаўскага арыгінала па алфавіце. Высокаідэйная заўвага: «А чаму гэта ў вас руская мова ідзе пасля румынскай? Паправіць!» Пакуль кніжку перарабляць, нехта з адказных за яе складанне мог бы спытацца: «А можа, пусцім спачатку рускі пераклад, тым больш што ён горкаўскі, а тады ўжо арыгінал і іншыя пераклады?»

* * *

Жахлівая навела трыццатых гадоў.

Начытаўшыся ды наслухаўшыся пра подзвіг Паўліка Марозава, падлетак-піянер пачаў сачыць за сваім бацькам. Калгасны конюх, бацька прыносіў часамі кішэню аўса, з якога, растоўкшы ў ступе, маці варыла нейкую поліўку. І вось аднойчы, прыйшоўшы са школы, малы сеў пісаць на бацьку заяву.

– Думаў, думаў,– успамінаў ён потым, у пяцідзесятых,– а пасля як стала мне страшна, як расплакаўся я за сталом!..

У першым варыянце «Птушак і гнёздаў», надрукаваным толькі ў часопісе, я аддаў тое апавяданне прыдуманаму герою. Можа, і лепш яно там пададзена, аднак і застаўся той першы варыянт маёй кнігі толькі ў архіве, і захацелася тую сяброўскую споведзь вярнуць да імені маладзейшага сябра, які мне сам-насам прызнаўся. Гэта – Алесь Рылько, шчыры, таленавіты хлопец, які і цяжка жыў, і страшна, заўчасна пайшоў з жыцця...

* * *

Маладыя ўзбекі, франтавікі, з Германіі павярталіся некаторыя з арыгінальнымі трафеямі. Зухавата едуць у горад на ішаках, панадзяваўшы... чорныя канцэртныя фракі і падперазаўшыся салдацкімі рамянямі з надпісам на спражцы: «Гот міт унс».

Расказаў мне пра гэта на лясной зімовай праходцы Мікола Хведаровіч.

Як і пра тое, што на пачатку трыццатых гадоў у Саюзе пісьменнікаў была свая. сталоўка, дзе кармілі асобна актыў» і асобна «пасіў». Таварыш Левін чытаў па спіску прозвішчы і накіроўваў, каму куды ісці.

– А ў трыццаць сёмым векапомным і так яшчэ. Кілаграм маргарыну і пяць вяленых конскіх языкоў. У літфондзе давалі. На месяц. І то не ўсім, таксама актыву!..

* * *

Шматпакутны Бярозкін, калі мы з ім неяк праходжваліся ў парку, удала, весела прыкінуўся, што вось бяда – імёны па бацьку нашых правадыроў, усеагульнага і ўселітаратурнага, у яго міжволі, лёгка блытаюцца: то Леанід Макеевіч, то Георгій Ільіч...

Для нашчадкаў – заўвага: Брэжнеў і Маркаў, абодва лаўрэаты ў самым творчым росквіце.

Яго ж, Рыгорава, скарга:

– Уздыму якасць – падае ідэйнасць, уздыму ідэйнасць – якасць упала! Так, брат, і тузаюся апошнім часам.

* * *

У клубе Дома літаратара выступае старэнькая маці Юрыя Гагарына. Многа пытанняў. Т такое – ад аўтара патрыятычных раманаў, высокага вайскоўца:

– Скажите, пожалуйста, какие чувства вы испытывали в день гибели вашего сына? Во вівісекцыя!..

* * *

З мовы Міколы Засіма:

«Майму бацьку – абы многа і негарачае. Мог з'есці столькі, што ты не паднімеш».

«Кузьма Чорны, вядома, добры пісьменнік, калі ёсць час чытаць».

«Раздавалі ў нас партызанскія медалі сувязным. У бабоў слёзы – ажно сквірчаць! Старому даюць медаль, а ён кажа: «Не трэба. Дайце лепш сыну». Ну што ж, аформілі малому. І ходзіць ён цяпер, патрэсвае медалём».

На пісьменніцкім пленуме, абараняючыся ад крытыкі, таму крытыку, што піў і еў у іх у Брэсце, столькі наабяцаў, а цяпер яшчэ і тузае зверху, абураны Мікола па-свойму пекануў народным: «Локшыну з'еў і брэша!..»

Калі якая размова выходзіла больш на палітыку, ён асцярожна перапыняў:

«Давайце лепш пра бабоў!»

Хоць бабнікам яго ніхто не ведаў.

А словы тыя мне часта ўспамінаюцца: калі мы зноў пра палітыку.

* * *

У Якушоўцы, былым маёнтку Каліноўскіх, Дануся Бічэль, калі мы гуртам ішлі па даўняй дарозе ў прысадах, расчульвалася на хаду.

– Костусь і Вінцусь садзілі дрэвы на гэтай алейцы...

Можна было б і дадаць:

– А Чарнышэўскі і Серакоўскі дапамагалі ім...

Маёнтак быў – больш за дзвесце дзесяцін, трэба думаць, былі ж і парабкі, і наймічкі. Сыны, як-ніяк, панічы, вучыліся ў гарадах. А на канікулах, і зімовых, і летніх, дрэў і тады, відаць, не саджалі.

* * *

Калі на паседжанні прэзідыума Саюза пісьменнікаў па загадзе ЦК абмяркоўвалася мая крамольная падборка запісаў у «Немане» за люты семдзесят восьмага года, Танк, наш старшыня, быў прыкметна разгублены... Напярэдадні гэтага абмеркавання, калі мы з Максімам ішлі па парку, я сказаў, што мне непрыемна: каб не пашкодзіць яму гэтым з атрыманнем Ленінскай прэміі, бо якраз набліжалася канчатковае вырашэнне. Тыдні праз два ён пазваніў з Масквы Панчанку пра сваю аднагалосную перамогу і папрасіў перадаць мне, каб я не хваляваўся. А тады, на паседжанні, у яго разгубленасць, а ў мяне няёмкасць былі.

Шамякін затое быў празрыста прынцыповы. Яго раман «Вазьму твой боль» і наша кніга «Я з вогненнай вёскі...» былі тады, дарэчы кажучы, таксама вылучаны на прэмію, Дзяржаўную СССР... Гаворачы пра маё недаўменне ў запісах, як гэта Горкі згадзіўся, каб яго родны горад быў перайменаваны па прыкладзе іншых, па-бальшавіцку сціплых, перайменаванняў, Іван Пятровіч панёс мяне ажно да «белаэмігранта» Буніна, які, аказваецца, гаварыў таксама. Праўда, кампанія шаноўная, але прамоўцу прыйшлося перапыніць, ён нават і прабачэння папрасіў, таксама лёгка...

Макаёнак перад тым абмеркаваннем, на нейкім іншым сходзе, на хаду пацешыў мяне ў вестыбюлі: «Ты не хвалюйся!» А я нагадаў яму, як на Мядзельшчыне (Танк калісьці расказваў) здымалі нялюбага кіраўніцтву старшыню калгаса. Пясочылі яго і начальства, раённае і сельсавецкае, і тыя з калгаснікаў, з кім папярэдне было пагаворана. Рэшта людзей маўчала, як яно бывае найчасцей, хоць калгаснікі ў большасці паважалі свайго старшыню. Потым слова далі самому падсуднаму. Ён устаў, абвёў позіркам сцены клуба, спыніўся на правадырах і сказаў – толькі такое: «За исключением этих портретов, пошли вы все к... матери!» Андрэй зарагатаў, па-свойму падкрэслена гучна, аднак праз два ці тры дні на маё пясочанне не прыйшоў. І калі я спытаўся потым чаму, адказаў толькі, што «быў, браце, на дачы».

А ўсё ж пасля, калі я сустрэўся ў Маскве з Барысам Мажаевым, той мне сказаў: «Какой молодчина Андрей – такое напечатал!..»

Сапраўдным малайчынам быў іншы – Георгій Папоў. Калі рабіўся той нумар, Макаёнак практычна ўжо не быў галоўным рэдактарам, а Кудравец яшчэ не быў, і гаспадарыў у рэдакцыі намеснік, Папоў. З майго машынапісу ён сам выбраў запісы для публікацыі, сам пераклаў іх, а потым на паседжанні прэзідыума, выслухаўшы ўсе нападкі, спакойна і годна сказаў, што шкадаваць і каяцца не будзе, няма ў чым.

І за гэта яго неўзабаве паслалі на пенсію, балазе і час падышоў.

Не лішнім будзе сказаць, як дастойны намеснік Кірэенкі ў «Полымі» Генадзь Кляўко абгрунтаваў сваё выступленне: «Ну вось бачыце, да чаго даходзіць! А некаторыя ўсё кажуць, што не трэба так пільна рэдагаваць!..» А рэдагавалі тады ў «Полымі» куды пільней за саміх цэнзараў. З рукапісам «Ніжніх Байдукоў» я абмінуў аддзел прозы, паспадзяваўшыся на даўняе знаёмства з галоўным рэдактарам. Пагадзіліся на пэўных кампрамісах. Прачытаўшы потым першую карэктуру, я паехаў у Польшчу, а вярнуўшыся праз два тыдні, па звычаі перачытаў аповесць у свежанькім нумары часопіса, горка жахаючыся ледзь не на кожнай старонцы. Аказалася, што ўжо ў другой, падпісной, карэктуры таварыш Кляўко, самахоць ці па мудрай дамоўленасці, галоўнае – без аўтара, свабодна, спакойна, добра-такі на капыціў на свежых градах...

Пачаў я з таго, што той прэзідыум быў наладжаны па загадзе зверху.

Найбольшая крамола ў публікацыі была ў тым, што я там зачапіў пры ўсіх дварах прыдворнага Чакоўскага. Але адкрыта пра гэта не гаварылася. Яго намеснік па «Литературной газете» Сыракомскі і цяперашні перабудаваны рэдактар «Советской культуры» Бяляеў, у той час вельмі спраўны намеснік загадчыка аддзела культуры ЦК КПСС маўчуна Шауры, ці не штодня званілі ў мінскі ЦК,– пыталіся, як пакараны Брыль за яго... «выпады супраць дружбы савецкіх літаратур»... Энергічная масквічка К. Шавялёва, якая вельмі ахвотна падкрэслівала ў нас сваё, яшчэ камсамольскае, сябраванне з Машэравым, расказала мне тады, спецыяльна заехаўшы дахаты, што Пётр Міронавіч, як быццам па яе прапанове прачытаўшы маю публікацыю, сказаў нават, што «это по-белорусски честно». А нядаўна, калі святкавалася 70-годдзе Машэрава, Алесь Петрашкевіч, у семдзесят восьмым годзе загадчык аддзела культуры ЦК КПБ, у групавым выступленні па радыё, гаворачы пра гуманнасць ды прагрэсіўнасць Пятра Міронавіча, закрануў і яго адносіны да той публікацыі ў «Немане». Ён добра ведаў, што за тымі, што так настойліва званілі яму з Масквы, стаяць не толькі Чакоўскі і Шаура, і таму пакаранне мяне ўзяў на сябе, загадаўшы звесці яго толькі да абмеркавання. К. Шавялёва, помніцца, гаварыла, што ён, на жаль, публікацыю прачытаў толькі ўвечары таго абмеркавальнага дня, а каб такое здарылася раней, дык і прэзідыума не было б. Не ведаю. Хоць і прыемна думаецца пра гэта...

«Я з вогненнай вёскі...» не прайшла на прэмію стараннямі маскоўскіх літаратурных вяльможаў, сяброў пакрыўджанага. Мне было няёмка перад сааўтарамі, я ім сказаў, і яны мяне супакойвалі. Многа было чытацкіх пісьмаў і званкоў, з разуменнем і ўдзячнасцю. У саюзнай прэсе толькі «Литературное обозрение» выступіла з гадзенькай рэдакцыйнай рэплікай пра мой «суб'ектывізм». Вернасць гэтай, зверху зададзенай, пазіцыі рэдакцыя потым засведчыла двойчы, адхіліўшы станоўчыя рэцэнзіі на маю кнігу «Поиски слова», дзе пра Чакоўскага, хоць і прыгладжана, але засталося (толькі без такога: «Есть и Сталин и Гитлер, и иже с ними...»). Адну рэцэнзію прыслаў ім бакінскі журналіст М. Плескачэўскі, дваюрадны брат А. Твардоўскага, а другую прапанаваў крытык І. Залатускі, член іхняй рэдкалегіі, ужо зусім нядаўна, калі і тугавухі «Литобоз» таксама падключыўся да перабудовы. Задоўга да яе, у пачатку васьмідзесятага, галоўны рэдактар «Дружбы народов» С. Баруздзін, згадзіўшыся на выданне ў «Бібліятэцы» гэтага часопіса майго аднатомніка «Стежки, дороги, простор», палічыў патрэбным сказаць наўздагон, калі я ўжо выходзіў з яго кабінета, дзе ён, дарэчы, быў не адзін, а з намеснікам: «Иван Антонович, только не делайте больше ошибок, и политических, и других...» Шматкроп'е чулася ў яго недагаворанасці наконт чагосьці, што ён ведаў, што заўсёды ведае. У нас з ім было ўсё-такі больш за дваццаць гадоў карэктнага знаёмства, і сказанае ім трэба было прыняць за добразычлівую перасцярогу.

На трэцім годзе пасля таго нумара «Немана» да мяне прыехала з «Литературной газеты» маладая супрацоўніца Галя Грыбоўская і ўгаварыла на інтэрв'ю. Потым яна расказала, што, убачыўшы ў апошняй карэктуры газетнай паласы тое, даволі вялікае, інтэрв'ю, Чакоўскі абурыўся: «Як?!» Яно было знята, але шэфа пераканалі, што якраз будзе лепш «стаць вышэй», і матэрыял вярнуўся ў нумар. Галя пайшла на большае: тое, што не ўдалося адстаяць у сваёй газеце, месцы вастрэйшыя, яна аформіла ў яшчэ адно інтэрв'ю, і яно было для мяне, калі я прыехаў у Маскву на вечар памяці Дзмітрыя Кавалёва, прыемным сюрпрызам. У выпадкова купленым нумары «Советской культуры», яшчэ не бяляеўскай.

На тым пакаральным абмеркаванні Шамякін сваё выступленне пачаў ідэйным пафасам: «Таварышы, Масква абурана бурліць!..» Ніл Гілевіч, якому было яшчэ далекавата да нагоды замяніць на пасадзе Шамякіна, перапыніў яго: «Іван Пятровіч, няўжо так ужо і бурліць? Адзін хтосьці бурбалкі пусціў!..» Быў смех, бо частка прысутных ведала, што тут сёння да чаго. А вось ужо летась, у восемдзесят сёмым, той самы прыязна-дасціпны Ніл Сямёнавіч у сваім дакладзе сабраў ды падлічыў усе нашы крошкі ды крошачкі грамадзянскай пісьменніцкай мужнасці за ўвесь паслясталінскі час, але ж ніводным словам не ўспамянуў той спалохана-прававерны прэзідыум... Зрэшты, ніхто яго ў гэтым не папракнуў, не дапоўніў.

Што ж, можа, яно ў тым – як-ніяк грамадскім – толькі маё асабістае?..

* * *

У цікавай, патрэбнай кнізе нястомнага Яраслава Пархуты «Зямля бацькоў нашых» мацней кранулі два моманты.

На палях Шуміліншчыны вельмі многа валуноў. Той, хто расказваў аўтару пра гэтую спрадвечную бяду, як уздыхнуў:

«Магутанькі не было з камянямі тымі».

Слова, упершыню пачутае, падкрэсліць захацелася. Успомніўшы адразу двух сяброў, што так аддана служылі нашай роднай мове. Адзін, здалося, сказаў бы з усмешкай стрыманасці: «Хораша», а другі і прыцмокнуў бы: «Смаката!» Янкоўскі і Скрыган.

І другое, з Хоцімшчыны.

У 1919 годзе ў вёсцы Ліпаўка была створана камуна. Не проста, а з удзелам мясцовага памешчыка Смагаржэўскага. Сяляне яго паважалі. Удзельнік рэвалюцыі пятага года, быў у ссылцы. Кабыла здохне ў кагосьці – дасць грошай на другую. І лесу не шкадаваў, не караў парубшчыкаў. Выбралі старшынёй рэвізійнай камісіі. Яшчэ і дзетак вучыў, ходзячы па хутарах. Замерз у полі, снегам замяло яшчэ жывога, дзяцюк падняў, занёс на печ, каб адышоў, але пад раніцу ён памёр.

«Мы так жалелі яго, так жалелі. Лапцейкі новыя сплялі і ў лапцейках пахавалі на кладбішчах, дзе ўсіх камунараў хавалі».

Так расказваў Пархуце дзед Арцёменка, удзельнік грамадзянскай, фінскай і Вялікай Айчыннай войнаў, колішні камунар.

Лапцейкі зноў жа захацелася падкрэсліць, з думкай пра чалавечны падтэкст.

* * *

«...Полными страха глазами встречал шагающую к нему смерть зайчик – этот смиренный христианин лесов и полей».

Як хораша гэта ў Пятраса Цвіркі ў яго рамане «Франк Крук», у раздзеле «Охота», і як я часта ўспамінаю гэта – пры кожнай сустрэчы з гэтым хрысціянінам на прылясной дарозе. Здалёк яшчэ спрытна ўцякае, то ў збожжа, то ў лес. Часцей за ўсё ўранні.

* * *

Выпадкова пачуў па радыё, як Паўстоўскі неяк сказаў, што чытаць трэба кожны дзень,– хоць трохі, але абавязкова.

Ну, а што рабіць, калі няма чаго чытаць?Тут, на дачы, у прылясной глухамані. Прыйшлося звярнуцца да вопыту падобных дзён амаль у кожным годзе. Яшчэ раз пераглядзеў літаратурную прэсу за апошні час, вылоўліваючы прапушчанае, а тады ўзяўся за «Науку и жизнь», якое тут нямала.

Некалькі добрых артыкулаў – пра эстонскія замкі, гербы і сцягі, пра рускія калодзежы, пра паходжанне «Татьяниного дня»... Але да запісвання пацягнула вельмі простае ды змястоўнае – «О пользе овса». Здалося нават тэмай апавядання, ды спакваля апусціўся, а можа, і падняўся да запісу.

Пакуль ішлі, стракацелі лічбы, працэнты, колькі ў аўсе крухмалу, тлушчу, бялкоў, амінакіслотаў, эфірнага масла і вітамінаў, мне раптам, з далёкай даўніны, спакойна, родна пачулася смакавітае жаванне ды папырхвайце нашай рэзвай Каштанкі. Сечку мы рэзалі з неабмалочаных снапоў аўса, а яшчэ і вобмешку рабілі аўсяным вотруб'ем і вадой. Смачна гэта было нават збоку глядзець, як яна, наша руплівіца і ў ядзе, рассоўвала храпай тую тлустую мешанку і, дабраўшыся да белаватай, густаватай жыжкі, ласа смактала яе, прычмокваючы губамі... Пакуль тыя лічбы, працэнты, парады, кулінарныя ды медыцынскія, ішлі няспыннай, як заслужана шчаслівае жаванне, стракатлівай плынню на першай, другой, трэцяй часопіснай старонцы... Сярод парадаў лекавых увагу спыніла найбліжэйшае мне,– у аўсе, аказваецца, ёсць і сродак супраць утварэння ў венах тромбаў, а ў кухонных парадах – і наш колішні вясковы часты ды жаданы госць – аўсяны кісель, смачна чытаючы пра які – ледзь не крыўдна было, чаму ён называецца «исконно русским деревенским блюдом»,– хіба ж толькі рускім? Зрэшты, дробязь.

Дробязь таму, што пад бясконцае, мернае, апетытнае Каштанчына жаванне ярка ўспомнілася яшчэ і тое, як добра, лёгка было касіць авёс, значна лягчэй у параўнанні з касьбой жыта і пшаніцы, на бядовы дадатак яшчэ часамі і палеглых, пакручаных навальніцай. Нібы свята ў цябе аўсянае – такая работа на заканчэнне жніва. Паўвека ўжо не кашу, а памятаю, адчуваю зноў, як гэта было, і заўсёды люба глядзіцца цяпер на поле аўса, што з сіва-зялёнага стаў залатым і так шчодра зярніцца гронкамі...

Звіні, каса, пад мянташкай, мякчэй хрумсці ў гусценькім, стромкім золаце! Жуй, фыркай, смакчы, вясёлая кабыліца!.. Бо гэта ж як на суровых сінайскіх скрыжалях навекі высечана ў неабвержнай, усмешлівай чэхаўскай прастаце: «Лошади любят овес».

* * *

Даўняе, матчына: «Адзін застаўся, як тросць на пожары».

Успомніў, чытаючы ў Фёдара Янкоўскага: «Не адно, а два словы: пажар – гарыць будынак, вёска; пожар – гарыць лес, балота».

* * *

Чачотава, зямляцкае:

Едзеш, міленькі Адам,

Глядзеце, а онь, а онь...

На Карэліччыне нашай з ім яшчэ і так (пакуль што?) гаворыцца: «А оньдзека!»

* * *

Хваляць вянок санетаў крыху моднай паэтэсы.

Бог мой, часамі так доўга шукаеш, не можаш знайсці патрэбнае слова, а тут жа яшчэ і выкручвацца трэба чортведама як і навошта!..

Пяцігадовы хлопчык разам з бацькамі глядзеў па тэлевізары эстраднае, песні і танцы. Спаць хіліць, нагуляўся за дзень, ды аднаму не хочацца ісці ў пасцель. І ён пытаецца:

– Мама, і там, у Маскве, цяпер ноч?

– Ноч, сынок.

– Як і ў нас?

– Як і ў нас. А што?

– То чаго ж тыя дзядзі ды цёці не спяць, а душу сабе ламаюць?

Я спаць не заклікаю, але ж і душу дарэмна выкручваць, ламаць версіфікацыяй дарма не варта.

* * *

«Усёй душою, усім сэрцам!..»

Так часта чуецца такое, і не разабрацца, што паміж імі – душою і сэрцам – за розніца.

* * *

На жупранскіх могілках. Каталіцкае, польскае «Покуй его душы». Замест праваслаўнага, рускага «Мир праху его».

* * *

У апавяданні Талстога «Пасля балю» палкоўнік Карэйша – паляк. Не толькі іх ганялі цераз строй.

Не спатыкаў, што пра гэта пішуць палякі.

...Гасцюючы ў Варшаве, у сяброў, сказаў у гутарцы пра злыбеды часу, што і мне часамі хочацца, каб адпачыць, перабрацца на нейкую суседнюю планету. Толькі ж каб не здраджваць найраднейшаму. А посуд мыць у Амерыку, як там ні добра плоцяць за гэта, чым яны хваляцца, я не паеду.

* * *

Вясковы рыбак:

– Навалач якая толу ўкіне ў раку, аўса наробіць!.. Ну, як аўсяная мякіна, так драбяза ўсплыве...

На малькоў ды малёчкаў у нашым Загоры казалі аўсючкі.

* * *

На рыбу кажуць, што яна не здохла, а заснула. Каб не псаваць апетыту?

А пра карову-карміцельку, што яна мінулася. З удзячнай павагі?

* * *

З народнай песні пра балота – прастата, дакладнасць, вобразнасць:

Дзе людзі не ходзяць,

дзе птушкі не бродзяць...

* * *

Старая мінчанка, родам з-пад Пухавіч, калі яе ў гутарцы хто-небудзь пераб'е:

– Перабіў сабаку хвост – цяпер брашы сам!

* * *

У Мэндэле Мойхер-Сфорыма (аповесць «Маленькі чалавечак») такі вось класавы, сацыяльны, проста мудры народны падтэкст:

«Усё на свеце смачна з хлебам».

* * *

У газетах цяпер такія вострыя матэрыялы, столькі крутых сюжэтаў, драм, трагедый, што і белетрыстыкі не трэба,– цікавей, вастрэй не зробіш. Можна толькі глыбей. Хто зможа.