Текст книги "Вячэрняе"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 17 (всего у книги 19 страниц)

І старэйшая вырасла з адчуваннем затоенай крыўды і злосці... нібы нават на ўсіх людзей. Ужо і ў самое дзеці, жыве ў добрай, прыязнай сям'і, а да ўсіх насцярожаная, з недаверам, ад усіх чакае дрэннага.

І выраз твару такі.

* * *

Добры хлопец узяў нядрэнную дзяўчыну. Жылі, жылі сабе, і раптам ён стаў... ну, няхай не начальнікам, але ж пры вялікім начальстве. А яна – у душы – падрасла-падскочыла да рангу начальніцкай жонкі. Такою і ўзялі яе ў выдавецтве рэдактарам. Слабенькая, аднак...

Аднак вось на працу прыйшла не ў 8.30, як усе, а недзе каля дзесяці, а ўжо ў адзінаццаць з мінутамі апранаецца, выходзіць.

Старшы рэдактар, таксама жанчына, што часова замяняе загадчыка рэдакцыі, пытаецца:

– Вы яшчэ будзеце?

Тая – томна, з прыкрытай важнасцю:

– Хутчэй за ўсё не.

І сама ўжо не ведае.

* * *

У адным з дакументальных фільмаў па кнізе Святланы Алексіевіч «У вайны не жаночы твар» ваенная баба хваліцца з экрана, як яна перад строем расстраляла «труса». Мужчыны не захацелі, а яна выступіла сама. Хваліцца гэтым подзвігам і выпендрываецца перад вялікім люстрам ды перад уяўнымі гледачамі, надзеўшы пранафталіненую форму з калодкамі на старое, ужо бясформенна-шчодрае сала.

Чаму ж, аднак, тыя мужчыны, салдаты – «не захацелі»?..

* * *

У жніўні пяцьдзесят чацвёртага, у Адэсе, калі мая Ніна, ратуючы дачку, утапілася сама, а потым, выратаваная двума студэнтамі і, на беразе, лекарам, які шчасліва трапіўся, вельмі хацела спаць, я ўсё прасіў, не даваў ёй заснуць, бо сказана было, што гэта вельмі небяспечна. Мы з ёю сядзелі на лаўцы пад дрэвамі, чакалі выкліканую з горада «хуткую дапамогу».

І тут падышла незнаёмая курортная, кажучы па-адэску, мадам у яркім халаце, пад шырокім капелюшам, спынілася каля нас і выдала:

– Обычно в таком случае умирают на третий день.

У адказ я змог выдушыць толькі два словы:

– Пошла вон!

Пазней даведаўся, што гэта жонка саліднага, ветлага раманіста. А ён, відаць, не ведае пра той наш абмен думкамі, бо колькі ўжо разоў за трыццаць год запрашае мяне ў госці. І свой вялізны раман прыслаў, ужо таксама даўно.

Я быў пачаў яго – не пайшло. І ў госці таксама не пойдзеш.

* * *

Настолькі ўжо ва ўсім сама, што і пра смерць сваю гаворыць так:

– Не хачу я з нашымі маладымі жыць. Хіба што потым ужо буду пры сыне ці пры дачцэ.

Нібыта і мужавым адыходам таксама распарадзіцца яна: спачатку ён, а потым ужо сама.

* * *

Партызаны злавілі шпіёнку. Пасля допытаў расстрэльваць яе павёў бязносы гугніла, асобааддзелец, узяўшы з сабой байца.

Шпіёнка маладая, гладкая, і гугніла пачаў угаворваць яе... ну, даць. «Усё роўна ж табе гнісці, што ты шкадуеш!..» Яна згадзілася, легла, падрыхтавалася. Калі ён, аддаўшы свой аўтамат байцу і загадаўшы яму адысціся за куст, пачаў апускацца на калені – яна спрытна і моцна кашканула яго нагамі ў жывот, а сама прыпусцілася лесам наўцёкі...

Каб не баец – уцякла б.

Як ні страшыў начальнік байца, той усё-такі не вытрываў, расказаў пасля. А да мяне гэта дайшло праз трыццаць гадоў.

* * *

Прадвесне сорак пятага, драўляная ацалелая ўскраіна Мінска. Сусед па кватэры – капітан тылавое службы, мужчына пажылы, трохі вахлакаваты, як на афіцэра, хоць і з белымі пагонамі. А жоначка... іменна жоначка, так хочацца сказаць, была зусім маладая, бялявая, усмешлівая красуня. Разы са тры было так, што мы выпадкова сустракаліся з ёю на двары, я ішоў у дом, яна выходзіла... з тазікам зафіялечанай марганцоўкай вады. Міла ўсміхалася, без аніякай збянтэжанасці або якога-небудзь сораму...

Недаўменне праяснілася, калі гаспадыня дома нашаптала маёй жонцы тое, што капітан, таксама па сакрэце, расказаў ёй.

У красуні быў... «толькі трыпер», капітан не жыў з ёю сам, а бярог яе для сына... А ў пакойчыку, які яны займалі, стаяў толькі вузкі жалезны ложак, квадратны столік і табурэтка.

* * *

І ў раі, і ў пекле анёлы і чэрці, «падшие ангелы»,– адны мужчыны. Поўны патрыярхат.

Поле пераходзячы

Такога сюжэту як быццам і не прыдумаеш.

Швагерка – баба не проста звяглівая, шкодная, але атрутна варожая да яго, нашмат старэйшага, паважанага чалавека, у мінулым сталінскага пакутніка,– цяжка захварэла. Камусьці трэба неадступна быць каля яе. І сястра яе, энергічная жонка гэтага неаднойчы аблаянага швагеркай, збрыджанага ў вочы і за вочы чалавека, у сумленнасці сваёй безабароннага, як малое, вырашыла, што на сядзелку найбольш падыходзіць ён. І ён сядзіць, пакуль жонка на дачы,– і цэлы дзень, і цэлымі днямі...

* * *

Госць мой успамінае чалавека, які мне не без падстаў непрыемны, таксама нашага партызана. Учора ўспамінаў яго, сёння зноў. І ясна стала, нарэшце, чаму.

– Дзяцей у нас было ўжо трое,– расказвае ён,– а зарплата ў абаіх малая. Беднасць такая, браце. А заедзеш да яго, у млын, дык ён загадчыцай рукой і мукі табе ціхачом насыпле, і крупы якое. І кажа: «Трэба будзе – не саромейся, гавары». Во хлопец!..

* * *

Гадоў ужо, мусіць, са тры не выходзяць з памяці дзве маладзіцы, якіх выпадкова пабачыў на тралейбусным прыпынку.

Здаровыя, спраўныя, у аднолькавых плашчыках, абедзве модна, у гнеды колер пафарбаваныя, адна з «хвастом», другая нашантырыла валасы капою. «Сёстры»,– падумалася, бо і падобныя, і дружныя неяк па-асабліваму. Працуюць, можа, на адным з заводаў, жонкі рабочых, добрыя мамы і гаспадыні.

Словам, выдатны доказ, што не так гэта і складана – пакінуць вёску, поле, стаць гараджанкай. Таксама ж мода.

Запісаў гэта ў шэсцьдзесят дзевятым, а яшчэ праз год у вагоне назіраў такое. Ужо з маладымі мужчынамі.

Селі яны ў купэ абапал століка і голасна, не звяртаючы ўвагі на двух іншых пасажыраў, расказвалі адзін аднаму пра сябе. Блізкія землякі, што даўно не бачыліся, хоць і жывуць у адным горадзе, а тут вось сустрэліся выпадкова. Само па сабе гэта ўжо весела. Пра ўсё гаворыцца – і што ў каго на рабоце, у Мінску, і што там дома, у вёсцы. Рабочыя. Маладыя, нядрэнна абжытыя і шчасліва сямейныя. Нагаварыўшыся пра ўсё, адзін, як на дэсерт, спытаўся пра хакей:

– Ты за каго балееш? Я за «Спартак».

– А я за «Дынама».

І ўсмешкі ў абодвух, і даўгаватая паўза шчасця, нібы замерлі з тымі ўсмешкамі, як выпускніцы ў белых сукнях, што выйшлі вальсаваць, і ўсё ў іх так добра, і самі яны такія харошыя, што проста па-чэхаўску «окоченели от счастья»,– так павольна, асаладзела кружацца ў танцы...

І дзяўчаты, і хлопцы – гараджане ў першым пакаленні.

* * *

Сціплая рэдакцыйная машыністка і славуты прафесар-хірург.

Ляжала яна ў бальніцы два месяцы, і ўсё ёй неабходнай аперацыі не робяць. Падказалі жанчыны, што трэба падсунуць. Асмелілася – палажыла ў канверт пяцьдзесят рублёў, адной паперкай, і панесла яму ў кабінет. Браў ён персанальна. І дзелавіта. Выняў тую паперыну і спытаўся, кім хворая працуе, якая ў яе сям'я. І заключыў гуманна:

– Што ж, вам і самой, вядома, грошы трэба.

На аперацыю палажылі праз дзень.

Потым ёй у палаце сказалі, што малавата дала. Даюць звычайна па сто, па сто дваццаць.

* * *

Ці прачытанае, ці па радыё пачутае – на сацыяльную тэму, пра наша горкае, сельскую гаспадарку. Якая форма землеўладання лепшая? Спыніліся аж на кітайскай. І тут хтосьці мудра дадаў: усё выдатна, толькі няма ў нашай вёсцы кітайцаў. І па колькасці, і па сумленнай працавітасці няма або вельмі мала!

* * *

І на велічна-сумных фігурах Саласпілса гаспадарнікі «зарабілі»? Далі менш, чым трэба, цэменту, і постаці-сімвалы прыкра абкрышваюцца. Усяго толькі праз дваццаць пяць гадоў пасля вызвалення гэтага лагера смерці.

* * *

Ці будзе калі-небудзь друкавацца і такое?

Два чалавекі, наш кінарэжысёр С. і маскоўскі фатограф К., у розны час, абодва самахоць, шчыра і з жахам успаміналі мне пра... людаедства сярод палонных чырвонаармейцаў. Першы з расказчыкаў быў у аршанскім лагеры, другі ў Елгаве.

Фатограф К.: «Запросяць у сваю палатку, а там – нажом...»

Чуў падобнае і пра блакаднікаў ленінградскіх. Адразу пасля вайны ад ленінградкі, і потым, з таго, што чулі Адамовіч з Граніным.

І трупамі агонь у заводскіх печах падтрымлівалі. Хоць тут ужо іншае – з нейкай жудаснай эпічнай гістарычнасцю...

* * *

Старыя, нядошлыя ветэраны забаўляюцца мінулай славай. Гляджу фотаздымак: былы партызанскі камбрыг, добра ўжо адзядзёлы, у танцы з нестарой загадчыцай вясковага клуба. Яна – у вайсковай форме, з мастацкіх меркаванняў, у яго – кальчуга з ордэнаў, медалёў, значкоў. На ёй пілотачка, у яго капронавы памяты капялюш. Подпіс на фота: «Вальс, прерванный войной». І неяк прыкра ад гэтай мляўкай сентыментальнасці.

* * *

Па тэлевізары – цудоўная французская кінакарціна пра Афрыку.

Ільвіная сям'я, з'еўшы ўпаляваную львіцай антылопу, калектыўна і са спакойным сумленнем дрэмле на санцапёку. То адно, то другое пазяхае на ўсю зяпу, дэманструючы чалавецтву страшэнныя зубы. І моладзь, і руплівіца-маці, і бацька, што можа вылежвацца па шаснаццаць гадзін у суткі, балазе яму – цару не толькі львінаму, але і ўсіх звяроў – часу на гэта хапае.

А потым – рэклама. Прыгожы раток шчаслівай, багатай дзяўчыны адкусвае, жуе, глытае тое, што рэкламуецца, і адпаведна чароўна ўсміхаецца ў бляску адборных здаровых зубоў.

Не раз і не два бачачы тое, успамінаю роцікі, якіх у нас, чым горш народу, тым усё больш ды больш, і жывуць яны ды глытаюць не абы-што...

* * *

Бляшанкі спецыяльнай яды для сабак, якія выратавальнікі прывезлі з Францыі, армянскія старацелі раскралі з іхніх палатак. Пяць тысяч гадоў гісторыі, спрадвечная высокая культура, усенароднае гора ад землятрусу – і такое, з бляшанкамі.

* * *

Зямляк, малады настаўнік, што прыехаў наведаць сваіх, расказвае:

– Ой, Антонавіч, у тым Воранаўскім раёне ўсё нейкія нядолі. Ну, па-нашаму можна сказаць – прыдуркі. Дровы возіць тачкай, гной тачкай, агарод капае матыкай. Хоць на ўсё ёсць коні. Самагонку на рынак возяць у грэлках. Да цягніка пачалі насіць у графінах. Лепш ад міліцыі. Наскочыць мільтон – дык той нядоля бразь свой графін аб рэйку – усё, ніякага доказу!..

* * *

Местачковы настаўнік-пенсіянер, здаецца, светлы чалавек, а вось жа купіў сто трыццаць чарак, столькі ж талерак, відэльцаў, нажоў, і ўсё гэта ляжыць запакаванае, чакаючы свайго прызначэння. Хто першы памрэ, сам ён ці жонка, невядома, а клопату тады не будзе ці самому, ці ёй...

Расказвае мне гэта дзелавіта і спакойна, а я няёмка думаю: народнае ў гэтым штосьці, а бо і тут проста славуты вясковы ідыятызм?

І найстрашнейшае,– усё тое незвычайнае начынне неўзабаве прыдалося гэтым добрым людзям на памінках... па адзіным сыне, што жыў у горадзе і памёр ад цырозу...

* * *

Каля крайняй хаціны – глыбейшая каляіна з ямай. Штодня возяць з завода торф, штодня тарфіну-дзве губляюць. Бабулі, якая жыве ў той хатцы адна, клопату з палівам менш. І такое яно – шчасце.

* * *

Дзевяностагадовы бацька, якога дзеці здалёк не кормяць, скардзіцца суседцы:

– Даўней жа, вы памятаеце, бедным людзям падавалі...

* * *

Пра сына, удзячна ды расчулена:

– З бальніцы мяне забраў, прыехаў на машыне са сваёй работы. Вынес мяне з машыны на руках, як які карчук, і кажа: «Пабудзеш, бацька, у мяне, у доглядзе».

Сын гэты жыве ў райцэнтры, а бацька, даўнавата аўдавеўшы, зімою жыве не ў вёсцы, а ў другога сына, у горадзе, а на лета вяртаецца ў сваю хату. Добра, каб усё ж было ладам. А то прыедзе гэты бацька з горада, зноў пачынае піць з такімі самымі. Нявесткі з'ехаліся, хату адмылі, апраталі пасля зімы, а праз два тыдні хто заедзе – тое самае, як свінушнік. З самага ранку п'яны, чырвона-азызлы, гарай смярдзіць. Сынам – як сынам, а што ж нявесткам, таксама трэба любіць – і такога?..

* * *

Рэпатрыянт з Уругвая, засмуголены грукач, з якога за семнаццаць гадоў у роднай вёсцы сышло ўсё заакіянскае. Сорак чатыры гады, а толькі што ажаніўся. «Чаму ж ты такую задрыпу старую выбраў сабе?» Аказваецца, самагоне многа напіў у яе напавер, дык і не стаў аддаваць – сам пайшоў прымаком. Ва Уругваі працаваў на мясакамбінаце, звалілася туша і трохі прыбіла яго. Як толькі вярнуўся сюды – лад у вёсцы хацеў навесці, ездзіў у ЦК, бо сам член уругвайскай кампартыі, аднак спакваля мясцовае начальства «асвойтала» яго. П'е, як і ўсе.

* * *

Суседаў старэйшы сын – лайдак і п'яніца, пасля арміі павалачыўся па свеце і вярнуўся да бацькоў зноў без жонкі, без дзяцей, без усялякай ахвоты да працы. Пайшоў да дваюраднага брата ў госці, а там пасварыліся, і дваюрадны, на шэсць гадоў старэйшы калгасны шафёр, усадзіў яму кухонны нож «у саменькае сэрца».

На пахаванні бацька забойцы нёс пратэсу. Бо ўжо ж і на гэта мужчын у вёсцы няма. Во «сямейны падрад»!..

* * *

У раённай гасцініцы ўсю ноч пілі ды галаганілі праезджыя грузавыя шафёры. Уранні сталічны камандзіровачны зайшоў паскардзіцца дзяжурнай, што нельга ж так, каб не даць людзям заснуць, адпачыць. А яна якраз браскае бутэлькамі – несці здаваць. А з цябе, такі суддзя, што возьмеш?..

Такім убачыўся мне выраз яе маўклівага твару.

* * *

Прыгожы, спрытны хлопец. Каб жа яшчэ не ведаць, што бацька яго вялікі гаўнюк,– зусім быў бы прыгожы.

* * *

Маладыя турысты валакуцца прылясной дарогай са сваімі «гумнамі», а старая на хутарку – за бульбу, некім з такое браціі не адзін раз пачапаную ў яе агародзе,– дакарае з парога:

– Што ж ты рыешся сам, як свіння? Папрасіў бы, дык я хоць, можа, накапала б па-людску. Сволачы вы, сабакі валачашчыя!..

А яны – ані слова. Хоць і не тыя, хутчэй за ўсё, што лазілі ноччу па бульбу, бо дальнія, з другога берага.

* * *

Старэнькая настаўніца-пенсіянерка страшэнна апусцілася ў адзіноце. Жыла ў бруднай хаце, разам са свіннямі. Газету чытала, а радыё, у самой, і тэлевізар, у людзей, не прымала зусім: «Ілгуць!» Памерла яна на печы, свінні пішчалі ў каморы, там замкнутыя. Па гэтым піску людзі на трэці дзень і здагадаліся, чаму яна не выходзіць з хаты.

«Не дамыцца было – ажно лускою пакрылася. Два катлы кіпятку пайшло на яе...»

А хавалі ўсё роўна з кветкамі. Школа прыйшла.

* * *

Падсухі, злосны чалавек, былы царскі паштовы чыноўнік, пры Польшчы быў трохі дарожным майстрам на шараварках, драгомістшам. А потым, ужо і не служачы, не мог не скінуць каменя з дарогі на абочыну, крычаў на сялян, каб ехалі не пясчаным краем, хай сабе і мякчэй, а як паложана – па бруку. У трыццаць дзевятым савецкая ўлада паставіла яго ў мястэчку начальнікам пошты. Ды нервы ўжо былі зусім не тыя. Разбіраў ён аднойчы карэспандэнцыю, а тэлефон раз-поразу звоніць ды звоніць!.. Усхапіўся стары, падбег да сцяны і ўжо зусім не па-піцерску, а як баба, у трубку: «Пацалуй ты мне!..» Ну і далей. А там, на провадзе, як на тое – сам сакратар райкома партыі... Вось і канец кар'еры.

* * *

На сцэне – сямейная «капэля», бацька і сыны, два дарослыя і два «выскрабкі». Калі па значнасці браць, дык скрыпка ў самога бацькі, тады гармонік і кларнет – у старэйшых, а ў падшыванцаў два барабанчыкі, трохі навейшы, з бразгатушкамі, і зусім стары, відаць, яшчэ з дарэвалюцыйнага цюцькі... А колькі ж радасці за ўсім гэтым – і дома, і тут, у людзях!

* * *

Нізашто, па п'янцы забітага дзецюка «партызаны» закапалі ў хляве ляснога хутара, прывезлі туды з вёскі. А хутаранца прыпалохалі смерцю, каб маўчаў.

Аднак пазней, пасля вайны, хлеў той ён перанёс на іншае месца, каб не стаяў над чалавекам. І пра такое маўчаў. Толькі нядаўна, праз сорак пяць гадоў, вестка пра гэта неяк усё-такі прасачылася і пацякла...

* * *

Гадоў дзесяць пасля вайны ў адной з мінскіх цырульняў працавалі два Грышы, маладыя яўрэі, абодва чарнявыя, вясёлыя і недурныя. Неяк адзін з іх, стрыгучы мяне, расказваў, як ён вызваляў Чэхаславакію. Як іхняя рота ішла па адной вёсцы, а «гэтыя чэхі» выносілі салдатам каву і булачкі.

– Дык мы завернемся ў канцы вёскі, пойдзем назад агародамі, тады зноў па вёсцы, а яны, вы разумееце, ізноў нам даюць!..

Прыемна ўспомніць. Смяецца.

* * *

На высокім узгорку – гасцінец, на абочыне якога мы стаім, а ў даліне вёсачка, і дзядзька адтуль, з якім мы цяпер сустрэліся, расказвае мне, нагадвае, як іхні паліцай, адзін на ўсю вёску дурань, не толькі сам ціхачом спадзяваўся, але і людзям хваліўся, што немец за службу дасць ім усім «па дваццаць актараў добрай зямлі»... І тут вось, на гэтым узгорку, ён падарваўся на міне. На партызанскай, вядома.

* * *

Без пары ссівелы, нервовы ад ранаў, няхай сабе і грубаваты, але ж і добры айчым, былы партызан. Калі нягодная, языкастая падчарыца, што моцна яму дапякала, не хочучы памятаць, як ён у лесе насіў яе на руках, вярнулася з далёкага замужжа, прагоненая сваім прайдзісветам, і прыціхла, нібы пабітая сучка, ён, айчым, памаўчаў, перажаваў сваю крыўду і, як сказаў мне пасля, сам-насам:

– Даў у хаце загад – падтрымаць яе фізічаскі і маральна.

* * *

Госць у мяне – малады ўзбек, аспірант ташкенцкага універсітэта. Традыцыйная ветлівасць: распытвае, як я сябе адчуваю, як сям'я, ці ўсе здаровы. Ведаючы, што ў ягоным народзе гэта ў звычаі, адказваю тым самым.

Гэта напомніла мне дзяўчат і хлопцаў, паненак і панічоў з ансамбля «Мазоўша», якімі мы з Максімам Танкам любаваліся ў шэсцьдзесят пятым годзе. Сядзелі мы ў фае канцэртнай залы варшаўскага Палаца навукі і культуры, чакаючы заканчэння канцэрта, пасля якога будзе прагляд кінафільма, на які ў нас запросіны.

Маладыя людзі па адным, папарна, групкамі, змяніўшы яркія нацыянальныя ўборы на звычайную вопратку, выходзілі з дзвярэй і кожная – словам і ўсмешкай, а кожны – прыпадымаючы капялюш, развітваліся са старым швейцарам: «Довідзэня пану, довідзэня»...

Даўно ўжо гэта помніцца, бо ёсць прычыны ўспамінаць. Не ад дабра. «Нас бы трохі пацерці гэтай соллю!» – запісаў я тады ў блакноце.

* * *

Індыйскае: «Наіўны, як сланяня».

Так у нашым падарожжы па Паўднёвай Індыі доктар Шастры, які нас суправаджаў, гаварыў пра старшыню аддзялення індыйска-савецкай дружбы ў нейкім (не памятаю) гарадку. Той нярослы ціхоня, едучы ўвечары з намі па горадзе, вельмі захацеў, каб «рускія госці» пабывалі ў яго дома. А Шастры пакруціўся машынай з намі па вуліцах, нібы кагосьці або чагосьці шукаючы, а потым сказаў таму старшыні, што ўжо няма часу. А нам пра яго, калі мы развіталіся і паехалі ў гатэль,– пра наіўнасць сланяняці.

Аднаго такога, пакуль ён хрумстаў цукровай трысцінай, я пагладжваў па хобаце,– нібы на доўгі, любы ўспамін.

* * *

Касманаўт Клімук піша: «На вочы набегла сляза... Слёзы тут, у космасе, не капаюць і не цякуць па твары, а толькі набягаюць, напаўняючы сабой усю вачніцу». Праз гэтае тлумачэнне цёпла падумалася, што чалавек – і там, дзе высока ды самотна, чалавек.

Малеча

Дачная кампанія, малыя з трэцяга і другога класа. Знайшлі каля лясной дарогі нежывога вожыка, пахавалі яго, магілку насыпалі, уваткнулі крыжык, нават пафарбаваўшы яго ў сіні колер. Мілы казачны Ёжка!.. А потым справілі дзевяты дзень. Пайшлі туды ў лес, магілку паправілі, наўтыкалі ў пясок галінак са свежымі лісточкамі. А тады, каля дачных сядзібаў, пры дарозе, паміж старым дубам і старою ліпай зварылі свайго «чаю» з лісцяў мяты і смародзіны – памянулі Ёжку. Сказалі дарослым, што і сорак дзён таксама адзначаць. Ёсць каму палічыць, ёсць каму і пачуць, нібы між іншым, як дарослыя гавораць пра жалобныя абрады.

Аднак пра сорак дзён забыліся,– прыйшлі іншыя гулі.

* * *

Унучка пацвельваецца са мною:

– А я тлёгала, я тлёгала тваю ляботу!..

І смех сардэчны, какетлівы, і з ножкі на ножку пераступае. А гэта яна чапала пішучую машынку, пакуль я выходзіў са свайго пакоя.

* * *

У трамваі – дзве дзяўчынкі гадоў па сем-восем з рудзенькімі, чарнапысенькімі ды чарнавокімі шчанючкамі на каленях. Міла няўрымслівых сябрукоў сур'ёзныя сябровачкі вязуць да ветэрынара на нейкую прывіўку. Спыталіся ў мяне, ці хутка будзе іхні прыпынак.

* * *

Пажылая жанчына расказвае:

– Мама наша рана памерла, і засталіся мы адны, як казяняты...

З мамінай казкі?

* * *

Суседка па санаторным стале, салідная дамачка, загадчыца атэлье. Успамінае, як у вайну ёй і дваюраднаму брату было па сем гадоў, як яны з бабуляй і суседзямі ў бамбёжку сядзелі ў сутарэнні і брацік прасіўся: – Бабушка, ты молись! Молись!.. І плакаў.

* * *

На дачы. Малая ўнучка:

– Ой, у Мінск ехаць страшна! Там жыве баба-яга!

– Ну? – здзіўляюся.

– Жыве, жыве!

– Няўжо-такі?

– Я ведаю. Дануся сказала мне пра гэта шэптам!..

* * *

У Майданаку мітынг. Хмарны, халодны лістападаўскі поўдзень, восемдзесят трэці год. На гасцявой трыбуне, нават схаваўшыся ў густым начальніцкім гурце, золка, сцюдзёна.

А побач, на вальнейшым месцы, малая гарцэрачка сінее і дрыжыць на ганаровай варце.

Стоячы побач з самім таварышам люблінскім ваяводам, я шапнуў яму, паказаў на дзяўчынку – прастудзіцца... Ён загадаў паклікаць нейкага меншага кіраўніка, у гарцэрскай «рагатывачцы», недарэчнай на яго вусатай ды патлатай галаве. «Змяніць малую!» Той пайшоў, даўгавата недзе тоўкся, а потым падышоў і далажыў, што «змяна варты ест пшэвідзяна» – прадбачыцца...

А дзяўчынка ўсё дрыжыць. Пакуль гучаць даўжэзныя, штампаваныя прамовы іхняй і нашай арганізаванай моладзі...

* * *

Маё маленства – як далёка гэта ад майго сына: на цэлае чалавечае пакаленне! Ад унучкі – на два пакаленні. І як гэта блізка,– у нашай агульнай любасці да прыроды, да жывых істотаў, у шчырасці раскрывания таямніцаў.

Як ён, мой сын, лавіў на траве маленькіх жабянят – у два гады, як пасвіў, летуючы ў любай цёткі, свіней – у чатыры, як злавіў першую рыбіну – у сем...

Як я яе, амаль трохгадовую ўнучку, пераносіў бродам цераз імклівую і чыстую раку. Як яна весела, шчасліва смяялася з мураша, што ўцякаў ад яе пальчыка на сыпкім беленькім пяску высокага надрэчнага адхону...

Шчасце дакрануцца старой, абветранай дарогамі шчакой да шчочкі дзіцячай, далучыцца да несмяротнасці, якая ў вечным абнаўленні пакаленняў.

* * *

У суседа па дачы непрыкметна для мяне вырас у горадзе ўнучак. Спыніўшыся каля чародкі малых на траве, працягваю яму руку:

– Здароў!

А ён вітацца не хоча. Чаму? Адказвае:

– У мяне і так ёсць свой дзед! Асабліва гэтае «і так».

* * *

Бабуля і мама, якіх я ведаю больш за пятнаццаць гадоў, з тых дзён, калі бабуля была яшчэ саракагадова прыгожай, а маме было сем без хвосціка. Апоўдні, карыстаючыся перапынкам паміж дажджамі, яны капаюць бульбу. Каля іхняга поля, на прылясной дарозе, па якой я іду, зеўрае адна з найбольшых лужынаў. Знаёмы сабачка, чорны, і вушы смешна тырчаць, які так нядаўна быў шчанючком, цяпер ужо на службе – заядла мяне абрэхвае. А да лужыны, каму вялікай, а каму вялізнай, як мора, пацешна тэпае тое казачна маленькае, пра каго я толькі чуў, якога яшчэ не бачыў. І паліцечка, і шапачка, і боцікі – усё маленькае, чыстае, а тое ступае сабе, тэпае проста да лужыны, за якой – вялізны дзед, ці як ёй мяне назваць. Я нахіляюся са свайго паднябесся, прашу даць мне ручку. Тое дае мне цёпленькія пальчыкі, і я вяду яе да бабулі і мамы. Падлетку цюціку ўжо сорамна на нас брахаць, і ён разгублена матлошыць хвастом. А мне прыемна яшчэ і таму, што ў лялькі імя маёй маці – Настуля.

* * *

– Дзед, а што гэта айсберг?

– Вялікая ледзяная гара.

– Дзед, а што гэта акіян?

– Вельмі вялікае мора.

– Ну, ёсць рэчка, возера, мора, а навошта яшчэ акіян?

Ёй трохі больш за чатыры гады. І яна хварэе. А мама доўга не вяртаецца з работы. Весялім яе з бацькам. Што мама едзе сёння не ў тралейбусе, а на восліку, які спыняецца каля гастраномаў. Булачку хоча, ды яшчэ і капрызнічае – то з макам яму нясі, то з разынкамі...

* * *

Маці расказвала, як нешта ў нас не даілася карова, дык млая Ганна, наша найстарэйшая, усё хныкала, прасіла малака. А потым параіла:

– Вы, мамо, наліце вады, а потым пакруціце збанком! Бачыла ж, і не раз, як маці рабіла раней: круціла няпоўным збанком, каб не ліць ёй у кубак смятанку, вяршок, а каб усё малако было роўнае.

* * *

У шчаслівым местачковым доміку – першы сынок. Тры месяцы, а ён ужо сем кілаграмаў. Бабуля задаволена смяецца:

– Прыдсядацель калхоза!

* * *

У Мінску, на аўтобусным прыпынку,– суседка з поўнай сумкай.

– Да ўнучкі трэба,– кажа мне.

– І правільна,– адказваю.– Цяпер жа не Чырвоныя Шапачкі да бабуляў ходзяць, а наадварот.

Смяемся, падумаўшы і кожны пра сваё, і пра для ўсіх агульнае.

* * *

Калі пасля ад'езду малых пачынаю цешыцца цішынёй і парадкам у дачным доме і на двары, само па сабе, спакваля прыходзіць бачанне іх зводдаль, пачынаецца дзедаўскі сум...

Зноў тады ўспамінаецца наш даваенны казёл, якога трымалі каля коней з прычыны яго казлінага паху. Любіў ён забаўляцца з малечай на зімовай вуліцы. Як яны здзекаваліся з яго – і верхам ездзілі, і за бараду цягалі, і «кучку-невялічку» на ім рабілі, і ў санкі яго запрагалі... А назаўтра, калі яны былі ў школе, ён хадзіў па вёсцы адзін і сумна-жаласна мекаў, не могучы дачакацца...

Літаратурнае

Петруся Броўку я ўпершыню ўбачыў у ліпені сорак чацвёртага, калі мы са Смолярам прыехалі на партызанскі парад, і Гірш, паколькі быў яшчэ час, павёў мяне да пісьменнікаў, якіх мы цэлы гурт знайшлі ў нейкім часовым доме ЦК партыі, куды іх склікалі на высокі прыём, што меўся хутка пачацца.

Потым у «Чырвонай змене», ужо ў сваім Міры, я прачытаў яго «Ясны кут», убачыў здымак аўтара ў вайсковым.

Гэта і дапамагло мне пазнаць паэта, ужо крыху знаёмага і па слове, калі неяк у жніўні перад разбураным касцёлам спыніўся грузавік, якому далей не трэба было, і з кузава на пыльны брук разам з іншымі выпадковымі пасажырамі злез цераз борт сам аўтар нядаўна прачытанай паэмы. У адзенні тым самым, што і на здымку, але без пагонаў, затое з пакоўным «Сідарам» за плячыма.

І ён мяне пазнаў, бо я, вядома ж, быў у тых самых лясных неданосках і пад пілоткай, толькі без карабіна, як было тады, калі мы... от, паздароўкаліся за руку ў незнаёмым для мяне пісьменніцкім гурце.

Ён расказаў, што едзе ў Нягневічы, куды ў акупацыю пераехала з Мінска іх даваенная хатняя работніца, самотная, сумленная «баптыстка», якая захавала сёе-тое з іхняга набытку, пра што вось і паведаміла пісьмом. Трэба наведацца, бо сама яна, пажылая ўжо, занемагла там, у сваякоў, трэба больш распытацца і падзякаваць. (На гэта і «Сідар», няцяжка было здагадацца.) Ужо быў адвячорак, ехаць яму кіламетраў пад сорак, а транспарту ніякага не відно... І я запрасіў шаноўнага госця пераначаваць.

У самым канцы доўгай вуліцы, ды яшчэ наводшыбе, у доме «святога Ката», як называлі гэтага чалавека ў мястэчку, кватаравала нас чатырох: мой брат Міша, начальнік райканторы ЦСУ, загадчык райза Багамазаў, невельскі русак, аграном, у партызанах палітрук атрада, сакратар райгазеты Нікішын, разваротлівы прымак з акружэнцаў, і я, з лесу яшчэ «выконваючы абавязкі» рэдактара.

З гаспадаром, пажылым, рухавым Уладзімірам Андрэевічам, мы з Мішам былі прыязна знаёмыя больш за дзесяць гадоў. (На чвэртку веку пазней я напісаў пра яго эсэ «Добра быць маладым».) Гаспадыня, шматвопытная Марыя Іванаўна,– і па знаёмстве з намі, і з меркаванняў часу,– накрыла ніштаваты стол.

Прыемна пасядзелася, нават і з песнямі, да якіх наш госць, як аказалася, быў ахвочы і здатны, асабліва да родных-народных.

Пятрусь Усцінавіч умеў, любіў збліжацца з людзьмі, на што ў мяне ёсць прыклады. Цяпер, пішучы гэта, успамінаю чырвона-цагляны, у вераснёвай пазалоце Торунь, дзе мы, Броўка, Пестрак і я, былі праездам у пяцьдзесят пятым годзе. Там нас сустрэў і суправаджаў па горадзе архітэктар Стэфан Нарэмбскі, пажылы прафесар родам з-пад Маладзечна. Многа было ўспамінаў пра Беларусь, прыгадваліся людзі, песні, анекдоты... Абедалі мы, і Броўка расказваў пра Кітай, у якім нядаўна быў. Як у краме стаіць чарга кітаянак, чакаюць, пакуль іх збярэцца дастаткова, каб прадавец пачаў секчы, па жаданні дзяліць на порцыі толькі што прывезенага ў магазін удава. Хтосьці спытаўся за нашым сталом:

– А што яны робяць з яго?

І прафесар з зямляцкай усмешкай, смачна па-беларуску адказаў:

– Доб-ру-ю верашчаку.

Мы толькі што ўспаміналі яе, гаворачы пра нашы сялянскія стравы.

У мяне захаваліся торуньскія фотаздымкі, найбольш удалы адзін: пан Стэфан і пан Пётрусь, весела размаўляючы, з натуральнымі жэстамі, у шчыра прыязных усмешках...

Успамінаецца і паездка па Наваградчыне, на два гады пазней, калі ён пасля смерці Коласа быў абраны там дэпутатам і папрасіў мяне паехаць з ім, пасустракацца з людзьмі ў маіх родных ды ненаглядных мясцінах. Асабліва вялікая вёска Ахонава помніцца, гутаркі з сялянамі і песні на хлебасольным застоллі...

Як і тады ў Міры, у хаце весела і талкова гаваркога гаспадара.

Уладзімір Андрэевіч, чалавек з дарэвалюцыйнай сярэдняй асветай, а яшчэ больш начытаны, між іншым расказаў тады, як у свой час да арганізацыі мірскай гарадской бібліятэкі (і вучылішча было тут «гарадское») прычыніўся сам Максім Горкі – і кніжак прыслаў, і пісьмо, якое з-за столькіх розных калатнечаў, на жаль, не захавалася.

Пазней, гадоў праз пяць, Броўка напісаў пра гэта ў «Советской Белоруссии»,– факт як-ніяк гістарычны, асабліва для міран.

Пасля вячэры на ганку спраўнага драўлянага асабняка ў малым дагледжаным садзе (руплівы гаспадар на ўсё меў залатыя рукі) мы не толькі яшчэ крыху пагаманілі, пасмяяліся, але, зусім нямнога выпіўшы, нават і «тыхо-тыхо постреляли», як у грузінскім анекдоце,– адзін, два стрэлы, балазе і пісталеты былі яшчэ не здадзены, і ноч спакойна-зорачная, і стральба такая тады людзей ужо не надта палохала, і радасць нядаўняга вызвалення як быццам зноў пасвяжэла...

З таго вечара Пётр Усцінавіч памятаў майго Мішу, сяды-тады перадаваў яму прывітанні, а неяк у Доме творчасці «Каралішчавічы», дзе брат наведаў мяне, здаецца, у пяцідзесятым годзе, яны даўгавата пагаманілі на вераснёўскай золата-лясной дарозе. Пры мне, але я ішоў моўчкі, нібы любуючыся той зацікаўленай, спорнай гаворкай.

Неўзабаве, праўда, і характары суразмоўнікаў нечакана крыху праявіліся. Броўка, якому майго маўчання, відаць, было ўжо годзе, сказаў:

– А як жа, Міхаіл Антонавіч, наш Янка – няблага расце?

І мой Антонавіч адказаў таксама пытаннем, са сваім прыжмурам спадылба, з усмешкай сямейнай гордасці:

– А вы што думалі?

І тут наш старшыня Саюза пісьменнікаў нервануў:

– Я што думаў?! Ды я ж...

І штосьці гэтак далей. Так што і мне прыйшлося выйсці з маўчання з адчуваннем няёмкасці.

Прыхільнасць Броўкаву за паўтара дзесятка пасляваенных гадоў я, калі браць адно значнейшае, адчуў разоў некалькі. Ён і пра прэмію мне стараўся як член дзяржаўнага камітэта па тых справах, і на высокія пасады намерваўся вывесці. У канцы пяцьдзесят шостага настойліва ўгаворваў пайсці на галоўнага рэдактара «Літаратуры і мастацтва», праз год з нечым – стаць галоўным рэдактарам выдавецтва «Беларусь», а яшчэ праз год – яго намеснікам у Саюзе пісьменнікаў. У першым выпадку я проста адразу адмовіўся; у другім папрасіў два дні на роздум, а начальства, ад імя якога наш старшыня агітаваў мяне, само тым часам раздумала; а за трэцім разам я зноў жа ўзяў два роздумныя дні, а сам сказаў Шамякіну, што вось як Броўка хоча ад яго, свайго «распанелага» нама, пазбавіцца на з'ездзе, які меўся днямі пачацца. Іван Пятровіч паспяшаўся пакаяцца, дома запіць міравую, пра што мне назаўтра ўсцешана паведаміў, калі я ўранку чагосьці да яго па-суседску зайшоў.