Текст книги "Вячэрняе"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 19 страниц)

Яшчэ адно не так вульгарна, як у нас: аркестр духавы, ва ўсёй сваёй вахлацкай будзённасці не грымеў. Дзве валторны і вакальны мужчынскі квартэт стаяў на могілках трохі збоку і прыход чалавека да месца супакаення сустрэў нягучнай народнай песняй. Калі апускалі ў магілу – таксама песня пад валторны, іншая.

Трэба ж было, каб такое раскошнае бабіна лета закончылася якраз напярэдадні пахавання. Язэп на могілках сказаў: «Прырода плача па тым, хто яе так любіў!..»

А сёння вось – дзевятая гадзіна раніцы – сонца зноў адсвечвае ў вокнах дома насупраць майго гасцінічнага стала...

* * *

Учора ўспомнілася прачытанае тыдні два таму назад у «Życiu literackim» пра beatyfikacje [⁵⁹], якімі папа Іаан Павел ІІ павінен быў заняцца ў Польшчы ў час свайго трэцяга прыезду на радзіму.

Першы кандыдат на святога – біскуп Міхал Козаль, у 1943 годзе замучаны гітлераўцамі ў Дахаў. Другая – шаснаццацігадовая вясковая дзяўчына Караліна Кузка, якая ў лістападзе 1914 года, недзе на Тарнаўшчыне, не далася царскаму салдату згвалтаваць яе, вырвалася, некалькі разоў параненая шабляй, уцякала балотам, дзе і памерла ў дрыгве. Пахаваная каля касцёла, яна стала ў народзе святой, у вершах пра яе называнай «зоркай народа» і «кветкай польскай зямлі».

Рэлігія з палітыкай, вастрыём і на захад, і на ўсход, без даўнасці, актуальнае і з другой сусветнай вайны, і з першай. З першай – ці не больш актуальна. Як і будаўніцтва мноства касцёлаў на мяжы з бязбожным усходам.

«Яны там заўсёды пішуць: «паляк-католік», на першым месцы паляк. Польскі каталіцызм – гэта асобая рэлігія».

Такое – у Генрыха Бёля.

* * *

Разумна-вясёлая польская журналістка гаварыла мне пра сваю свякроў, не надта ж і арыстакратку, якой, аднак, вельмі не падабаецца, што цяпер, пры народнай уладзе, «не кожная пані можа мець служанку», як было перад вайной.

А таксама і пра былых «крэсавякаў» гаварыла мая суразмоўніца, пра тых, што паўцякалі з усходу і так ужо выхваляюцца страчаным панствам, што калі б паверыць кожнаму, колькі ён страціў там зямлі, дык і ўсёй тэрыторыі Заходняй Беларусі не хапіла б.

Нехта з сяброў журналісткі як быццам і прыкідваў, лічыў.

* * *

Цяжкі, як металічны, посвіст ды похруст лебядзіных крылаў – над сонечна-снежнай прасторай пляжа і далёкага лёду замёрзлай затокі. Нізка ляцелі, недалёка ад мяне. Спачатку два, на ўсход, а потым вярталіся яшчэ з двума, здалося, што два з іх – тыя, ранейшыя. А з новых адзін шэры, малады.

Адразу ўспомніў учарашняе, рана прачнуўшыся.

* * *

Часовасць, часовасць – на фоне вечнасці. Дзеці, якія жывуць, растуць, а некаторыя, што асабліва страшна, без пары паміраюць або, яшчэ страшней, знішчаюцца дарослымі... Бог мой, як гэта важна – бачыць такое ў параўнанні з вечным, з тым, што патрэбна, што важней за ўсё!.. Жыцця не хопіць, каб выказацца найлепш.

* * *

Седзячы з ім, гладзячы па галоўцы, гледзячы ў чорныя вочы, адчуўшы вуснамі святасць яго нявіннасці, да болю жыва ўявіў, як гэта выгадаваць такога, а потым атрымаць з Афганістана, а перад ім з Чэхаславакіі цынкавую труну, праз акенца якое ўбачыць – не ўбачыць тое, што засталося ад сына, ад унука...

І гэта – наша рэчаіснасць, цераз усё гэта трэба і светла думаць, і ўпарта спадзявацца лепшага. Ужо восьмы год...

«Засценак Малінаўка». Добра, многа, грунтоўна, але і цікава, і так дакладна ўсё, як успаміны саўдзельніка, нібыта ён не нарадзіўся значна пазней за той рэвалюцыйны час.

Успомнілася яго, Аркадзева, грымаса нездаволенасці, што заўсёды была на губах, на выпетраным абліччы. Яго няма ўжо дваццаць гадоў, а кніга ёсць і будзе. І яна недзе блізка ад Мележавых палешукоў, як і Лобан з яго случакамі, аднак і яна – сама па сабе.

Мележ, Лобан, Чарнышэвіч. Два франтавікі, першы адзін раз, другі двойчы цяжка паранены, а трэці – ссыльны пакутнік, «кулацкі сын». Калі я ў 1951-м быў рэдактарам яго аповесці «У адной сям'і», яму было сорак, а кніга – першая. Дый то з'явілася яна як цудам – у той час...

* * *

«Няма формы больш патрабавальнай, чым невялікая навела: на нейкім лісточку перадаць падзею не як анекдот, але як цэлае, што ажно пырскае сокам, паказаць людзей, не апісваючы іх; крызіс духоўнага жыцця, не акрэсліваючы яго словам; навакольнае, не паглыбляючыся ў яго; думку – не пракламуючы яе, і настрой – не націскаючы на яго, нарэшце, за бачным дзеяннем – перспектыву, скрытае значэнне, сімвалічную глыбіню. Гэта санет у прозе.

...У чым жа, нарэшце, маё самае галоўнае, мая сутнасць. Бадай, у лірычнай мініяцюры, невялічкай рэчы, якая склалася нібыта незнарок. Усё астатняе другараднае, якога аб'ёму яно ні было б, толькі што перыферыя. Маё быццё апраўдае толькі тая маленькая рэч».

Выпісаў гэта, перакладаючы, і думаў: вось жа ездзіў я калісьці па Эстоніі, хадзіў па яе зямлі, глядзеў на палі і на хвалі, на домікі і дамы, і не ведаў, зусім не ведаў пра такога пісьменніка;

вось і будзь тут, у запісванні, арыгінальным, не паўтара йся, не адкрывай адкрытага;

вось жа так блізка гэта мне ў яго, у Фрыдэберта Тугласа, што жыў так нядаўна – да 1971 года.

* * *

Ён толькі што прыйшоў аднекуль. Як ні ціха, а разбудзіў мяне. Стаіць каля шырокага ложка ў каморы, на якім мы спім, і ціха, спешна раздзяваецца, каб хоць на трохі прылегчы. Прыплюшчанымі вачыма я як быццам сплю, мне ў паўзмроку майскага досвітку, што льецца цераз гарызантальнае акенца, відно, як яго пальцы зверху ўніз расшпільваюць гузікі кашулі.

І тут з сяней чуваць голас нашай нястомнай, строгай мамы:

– Коля, уставай!

– А я ўжо ўстаў, адзяваюся!

Пальцы яго, цяпер ужо знізу ўверх, пачалі зашпільваць недарасшпіленую кашулю.

Мне трэба будзе пазней ісці ў школу. А для яго, маладога гаспадара, наперадзе доўгі, даўжэзны вясняны панядзелак, сяўба.

...Двое кітайскіх дзетак, хлопец і дзяўчынка, малы і меншанькая, адны на тратуары, на зусім пустой і глыбока-даўжэзнай вуліцы Осла. Стаяць, цярпліва чакаюць, пакуль пакажацца, надыдзе хто-небудзь дарослы і, як наложыцца, перавядзе іх.

Я гэтага не зрабіў, не перайшоў на іхні бок, не перавёў іх, бо не ведаў, што тут гэта абавязковы звычай. Падышоў неўзабаве іншы, мясцовы мужчына.

І камора наша, і нарвежская вуліца прыгадаліся мне адно за адным, убачыліся праз пяцьдзесят шэсць і праз чатырнаццаць гадоў – у Тугласа. Першае, калі чытаў апавяданне «Каханне летняй начы», другое – калі «Гутарку са сляпым». Гэтым пачаўшы свой новы дзень.

* * *

Народнае. Блізка ўбачанае і высока адчутае:

Асовае карыта

поўна вады наліта.

Пчолкі ножкі памылі,

а дзеўкі ваду выпілі.

* * *

Чытаю Расела. Галілей, Капернік... А стары загорскі Артамей казаў, што каб Зямля круцілася, дык яго хата на крутым узгорку даўно ўжо абярнулася б. І гэтай логікі яму цалкам хапала.

Сын ягоны, падлетак Іван, які рос сіратою, быў высокі, дужы і адметны. З'еўшы тоўстую лусту хлеба з вялікай, са снараднай гільзы, конаўкай малака, ён збіраўся спаць. Але ж трэба было і яшчэ адно зрабіць, і ён прасіў: «Тата, памалеце мяне!» Бухукала і жмінда Артамей гаварыў уголас пацеры, а Іван за ім паўтараў.

Са школы, дзе мы вучыліся разам, бо ён быў пераростак, на чатыры гады старэйшы за мяне, памятаю адно Іванава вынаходніцтва: чарніліцу ён чапляў пятлёю з суканай ніткі за вялікі гузік каптана, і яна матлялася, калі ён калыхаўся сваёй мядзведжай хадою.

Калі і ён, услед за старэйшым на пяць гадоў братам Паўлюком, стаў кавалерыць і купіў сабе «батарэйку», ліхтарык, бацька гудзеў на печы: «Куртуля! Батарэі! Адзін свеціць Жэні, другі Аксені!..» Сыны хадзілі на вячоркі па ўзросту, кожны ў сваю кампанію, у розныя хаты.

Іван загінуў на вайне. Паўлюк вярнуўся з ордэнамі і медалямі, не паранены. Таксама здаравенны, але яшчэ і працавіты, і вясёлы. Мы з ім прыязна сустракаліся, калі ён прыязджаў у Мінск, а я бываў у Заторы. Я і браў з яго, у «Забалоцце» (і для вобраза Гаўруся Каляды, і для Міхася Ждановіча), у запісы. Вельмі ж яму запомнілася, не раз успамінаў, як я павёў яго ў цырк... Гадоў некалькі таму назад я спытаўся, што ж ён не зойдзе ніколі, бываючы ў Мінску. «Ваня, дочкі ж там у мяне, туды трэба!..» І не адзін ён так не заходзіць, хто і заходзіў, і начаваў раней. Цяпер Паўлюк абязножыў і пакутуе, дажывае пры сыне, шафёры калгаснага грузавіка.

Во куды павяло ад Раселавай тугой філасофіі!..

* * *

Успомніўся з палону гродзенскі Цырук, рабочы куфлевага завода, пацешны хлапчына, якога я браў для характару Мішкі Веніка ў «Птушках і гнёздах». Аднойчы ён, Цырук, паказваў на «арбайтс-камандзе», як таму з нас, хто ўцячэ і дойдзе дахаты, давядзецца пабываць на допыце.

«Шпіён?!» – спытаецца бальшавік. І пісталецішча з халявы – рраз!..» Паказаў ён гэта з такой мімікай і жэстам – на той пістоль, які чамусьці, нібы разбойніцкі нож, у халяве,– што смех і сёння мне загучаў. Ад тое сілы таленту. І не толькі...

* * *

Гутарка з пажылым, спакойным хірургам. Між іншым, ён расказаў пра разадраны нос калгаснай даяркі, якую хацеў згвалціць сакратар партыйнай арганізацыі... Назаўтра яму, тады не мінскаму, а сельскаму хірургу, пазванілі «откуда следует», што трэба напісаць у гісторыі хваробы: «Падала і зачапілася носам»... Простае, народнае ў гэтага чалавека: «І я з такімі буду ў партыі?!»

* * *

Плюсам сабе запішу дзве сустрэчы з жонкамі арыштаваных таварышаў. У пяцідзесятым годзе з жонкай паэта Айзіка Платнера і ў пяцьдзесят сёмым з жонкай Барыса Ржэўскага [⁶⁰].

Абедзве яны сказалі мне, што здзіўляюцца, як гэта я не баюся вітацца з імі, так доўга стаяць, распытваць... З першай – каля той школы на Камароўцы, у якой тады размяшчаўся інстытут замежных моў, дзе яна, ціхая, недабітая горам інтэлігентная яўрэйка, працавала талковай (ад жонкі сваёй ведаю) выкладчыцай. З другой, гродзенскай заслужанай настаўніцай, сустрэліся мы на дварэ бальніцы.

Успомніў гэта, чытаючы «Нікі» Цібара Дзьеры, дзе ён падобную смеласць назваў «вызывающей».

* * *

Як гэта нізка – чакаць узнагароды ад тых, каго не паважаеш, бачачы іх некампетэнтнасць у справах роднай культуры, сытую абыякавасць да яе, а то і проста варожасць. А то яшчэ і гуртам выпрошваць значок для кагосьці ў яго прыгорбленай прысутнасці, як гэта было нядаўна ў ЦК. «Христа ради – Героя!..»

Асуджаю другіх, але ж і сам быў не заўсёды, не назусім свабодны ад жадання быць адзначаным, узняцца над гэтым у духоўную незалежнасць.

* * *

Не ведаю, ці да канца я маю рацыю, але ўсё думаецца час ад часу, што кідаць кветкі пад ногі тым, што бралі ўдзел у вайне і дагэтуль жывуць – нешта гэта не тое, не так. Лепш на магілы або да Вечнага агню. І не кідаць таго, што трэба сціпла, урачыста класці.

* * *

Пры кожнай змене палітыкі ад пісьменнікаў патрабуюць пісаць перш за ўсё пра сучаснасць. З тым самым падтэкстам у гэтым патрабаванні. Падтэкст гэты паясніў быў Хрушчоў, з уласцівай яму прастадушнасцю:

«Мы столькі добрага, выдатнага робім, а вы пра гэта не пішаце!..»

* * *

Пра нашу прозу можна ўжо не толькі гаварыць, але і памаўчаць: няхай гавораць людзі. І гавораць!

Гаварыў пра гэта ў Варшаўскім універсітэце, на сустрэчы са студэнтамі беларускай і ўкраінскай філалогіі.

Там жа, адказваючы на пытанні, сказаў, што перад праўдай і я вінаваты: у тым, як калісьці пісаў сёе-тое нібыта сам і не поўнасцю сам.

* * *

Часам здаецца, што ніколі раней так, як цяпер, не адчуваў сябе толькі часцінкай народа, які не толькі быў і далей будзе без мяне, але і сёння без мяне абыдзецца, і ў маіх гэта, як гаворыцца, інтарэсах, дый перш за ўсё – далучыць і свае магчымасці да яго стваральнай працы.

* * *

Чаадаеў пісаў Пушкіну па-французску, а падаецца яно ў перакладзе:

«Будьте здоровы, мой друг. Пишите мне по-русски; вам не следует говорить на ином языке, кроме языка вашего призвания».

* * *

«У вас тут проза ці ўспаміны?» Такое пытанне паэтычнай рэдактаркі і здзівіла мяне, і здалося крыўдным. Бо цану ўспамінам, як прозе, я чым далей, то больш упэўнена спасцігаю. Тая проза, якое ў нас, на жаль, на сум ды раздражненне гэтак мала – побач з вялай ды прыблізнай белетрыстыкай, што не можа ўдосталь нагаварыцца.

* * *

Учора і пазаўчора разбіраўся ў яго пасмяротных блакнотах. Такое адчуванне, што нібы блізкага чалавека мыеш апошні раз, калі ў яго ўжо няма ніякіх таямніцаў, усё адкрыта, а ў цябе ёсць братняе ці сяброўскае права на такі агляд.

* * *

...Пазваніў Сідаровіч – у Міхася [⁶¹] пачалася агонія... Дзяжурства пры тэлефоне. Увечары прыйшоў Карамазаў, ад Міхася, каля якога прасядзеў дзве гадзіны. Высокая тэмпература, трызненне, «глядзіць бялкамі, нічога не адказвае»... Прасядзелі з Віктарам за поўнач. Назаўтра зноў дзяжурства. І ў палавіне чацвёртай Лена пазваніла, плачучы, што закрыла яму вочы...

6-га я быў пры ім. Калі, вітаючыся, пацалаваў яго ў лоб і, заплакаўшы, апаў вачыма ў падушку, расхваляваўся і ён. Калі развітваліся, ён сказаў: «Мне без вас нельга». А ў гутарцы нашай нялёгка было трымацца на нейкім аптымізме. Перад тым, як ехаць у Бараўляны, пазваніў Віктару, і ён параіў папрасіць Лену на спатканні пакінуць нас з Міхасём адных. Віктар думаў, што Міхась захоча, можа, сказаць мне штосьці важнае для яго. Лена разумна згадзілася, мы пабылі ўдвух з паўгадзіны, потым яна ўвайшла, і Міхась папрасіў яе быць з намі. Пры ўсёй складанасці іхніх адносін яна яму патрэбна была вельмі, і яна з пяшчотнай мужнасцю жанчыны справу сваю рабіла як след. Распластаны, парэзаны, падключаны да кропельніцы, да гноесцёку, да гумавай трубкі кармлення, бездапаможны, як дзіця. Асабліва бачыліся мне, упершыню ў жыцці, яго босыя ногі... І пры ўсім гэтым – ягоная ўсмешка. Праз усе пакуты. А колькі ж, Божа наш, адзіноты! Якое нашаму брату хапае і так.

На могілках зноў успомнілася, адчулася з новай сілай народнае: «Не плач, яго ўжо няма, гэта ўжо не ён». Тое, што ідзе ў зямлю.

А ён ад нас адарваны з крывёю. Мне горка ад таго, што я замала, засуха адказваў на яго прыхільнасць. А пра яе мне і Віктар сказаў, калі мы з ім сядзелі ноччу.

Вось так пра гэта,– праз тыдзень, зноў у вёсцы,– як не самому сабе, а для кагосьці, пратакольна

* * *

Трагічнай самотнасці ніколі, мусіць, не бывае ў кагосьці замнога, больш чым ва ўсіх. Учора перачытваў дзённік Чорнага і зноў адчуў яго адыход, яшчэ больш заўчасны, чым у Караткевіча, у Стральцова, нават у Бечыка, а трагічны зноў жа па-свойму,– як вынік тых катаванняў, якія ён перанёс пяць гадоў перад канцом.

Чытаць такое – лягчэй, чым перажываць яго. Асабліва таму, хто быў разлічаны на вялікае...

* * *

І сваё, і чужое з любімага добра перачытваць перакладзеным на іншую мову. Неяк па-новаму гучыць, з нейкай іншай падсветкай.

Так вось у кнізе Рэнэ Слівоўскага пра Чэхава чытаю пісьмо Грыгаровіча і адказ Антона Паўлавіча. Божа наш, грэшных, колькі чалавечага высакародства! І як здорава гэта гучыць па-польску: «Za tą serdeczność, którą okazał Pan mojej młodości, niech Bóg ześle Panu spokojną starość». Ледзь не заплакаў я тут, ужо разумеючы, што гэта значыць. Захацелася паўтарыць тыя словы ў арыгінале. «Как Вы приласкали мою молодость, так пусть Бог успокоит Вашу старость...»

Чэхаву было тады дваццаць шэсць, Грыгаровічу – шэсцьдзесят чатыры. Старасць?

А кнігу Слівоўскага я купіў, каб выдаць апошнія злоты, на Кракоўскім Пшэдмесці, за гадзіну з нечым да ад'езду. А вось учытаўся і бачу, што яна цікавейшая, грунтоўнейшая, чым я спадзяваўся.

* * *

Жыццё не толькі «иль ты приснилось мне»,– калі дык здаецца, што ты яго сніш, і – у цяперашнім часе.

Падумаў так, жыва ўявіўшы, успомніўшы, як госць-унук, наш светленькі Міхась, усклікнуў, убачыўшы мяне з прыхожай у пакоі: «Дзядуля!..»

* * *

Перад дажджамі было чыста-чорнае бульбяное поле, хораша зааранае. Ды вось пагода зноў, і на гэтай шчодрай чарнаце застракацела зялёнае – бульба густа і дружна ўзыходзіць.

Яблынька, што два гады радзіла, гэтай зімой не вытрымала маразоў. Пакінулі ствалок, а з-пад кораня як заструменіў зелянінай угару тонкі парастак, ужо і роўны з пакінутым ствалом, увесь у лістах.

Колькі ўжо дзён, праходзячы міма, не магу не зірнуць, як на кіі, да якога прывязана маладзенькая грушка, жаўцеецца перавернуты «горщик»,– паліваны, з прымітыўнымі малюнкамі на баках, з двума вушкамі, куплены калісьці ў падарожжы па Украіне.

Любуючыся ластаўкай на галінцы ў ліпе, само неяк сказалася: «Ах ты, ластуся!»

* * *

Невычэрпна гэта і невыказна – сутыкненне чысціні, нявіннасці, права на шчасце, на праўду, сутыкненне маленства з лютасцю, чэрствасцю, тупасцю, подласцю дарослых, якія займаюцца не тым, чым чалавеку трэба займацца.

Як яму пойдзе ў жыцці – яшчэ аднаму, яшчэ адной спробе даць людзям яшчэ адну заяўку на цэльнасць асобы?..

А колькі ж іх знічкамі з'яўляліся і згасалі, пакідаючы ў нашай душы дакор свайго нездзяйснення, боль і тугу яшчэ раз зганьбаванай чысціні, нявіннасці, права на шчасце, на новае праяўленне нашай вялікай праўды...

* * *

Учора з далёкага, даўняга раптам вярнуўся церпка-цёплы пах толькі што змолатай жытняй мукі,– яшчэ ў кашы, пад магутным, стрымана гуллівым каменем, яшчэ не ў моцным і чыстым самаробным мяху, куды я з каша пасоўваю тую муку, грэючы рукі і душу.

* * *

Хто куды, на каго ні пойдзе – на Полацк, на Менск, на Тураў – абавязкова «пожгоше села около его». А там людзі, а там дзеці, першыя і тым больш другія – Богу душою не вінаваты...

Успамінаецца зноў жа Леў Мікалаевіч – як ён пісаў пра гісторыю, дзе замест гісторыі народа – рэгістрацыя калатнечы і панажоўшчына (добра сказаў Ермаловіч!) паміж князямі ды ваяводамі.

І мы такім жа спосабам уподбежку за іншымі народамі.

Так мне думалася часамі над старонкамі Караткевіча, так думаецца і цяпер, над старонкамі маладзейшых, меншых.

А як бы ж гэта загаварыць па-новаму, па-сучаснаму, ды ўжо і па-будучаму?!

* * *

Некаторыя апосталы перабудовы, самі пра нешта модна галёкаючы, ахвотна ківаюць на тых, што маўчаць, па-іхняму – злачынна. Бяжыць такі і азіраецца са страху: ці бягуць жа за ім другія?..

* * *

Запасная сіла – заўсёды гатовыя да дзеяння стваральнікі культу, што ажно папіскваюць ды хвастамі павільваюць у вычэкванні моманту... Так мне з тэлеэкрана, у перадачы «Позиция», бачыліся К-ч, Б-к, у нейкай меры і іншыя, пасля іх вяртання з Гарбачовым з Вашынгтона.

* * *

А што, калі гэта праўда, пра што гаварыў мне калісьці, пасля XX з'езда, таварыш Г.,– як даваенныя студэнты падзараблялі, прымаючы ўдзел у катаваннях, як яны стамляліся і адпачывалі, пілі піва, а бутэлькі разбівалі... аб галаву Кузьмы Чорнага?..

І тады ж, відаць, на літаратурных сустрэчах ці задаваліся ці падаваліся сакраментальныя пытанні:

«Скажыце, як вы ставіцеся да сучаснай моладзі?»

* * *

«Чарнобыль... Чарнобыль!..» Крытыка заклікае, кавэнчыць. А бачыць яго неабходна ўвесь час. На лес, на жыта, на кветкі гледзячы. Так вось бачыць, цераз крытычныя правілы руху, можа, і можна. А калі сэрцам? Колькі ж магчыма вынесці яму? Без паўзаў, без забыцця, калі хочаце – нават без пэўнага выратавальнага атупення?..

* * *

Нядаўна па радыё паведамілі, а толькі што, па іншай праграме, паўтарылі, што ў ЗША прыдумана новая вінтоўка, куля з якое ляціць чатыры разы хутчэй і прабівае стальны шчыт.

Радуйся, хто спадзяецца на мір паміж народамі!..

Адчулася, што не я, не мы гэтыя кулі выпускаем у цэль, а нам трэба засланяцца ад іх сэрцамі і галовамі...

* * *

Проста бюракратызму ў нас няма: гэта партыйны бюракратызм. І ён не хоча сказаць пра гэта адкрыта. Як не хоча сама пра сябе прызнацца русіфікацыя, шавіністычная каланізацыя. Таўчэцца вакол эпіцэнтра гэтага набалелага пытання, агрызаючыся на мясцовыя «нацыяналізмы», якія сама яна, адкрытая ці замаскаваная русіфікацыя, і спараджае.

* * *

Гаворыцца: «Дакор усім нам». За тое, што рабілася ў жахлівыя гады. Калі дакоры за ўсіх прымаць шчыра, а не «холодным рассудком» – будзе занадта балюча.

* * *

І мы вінаваты, і нам вінаваты, і вы, што папракаеце нас, будзеце вінаваты перад наступнымі.

* * *

Пазабіваныя людзі ўсё роўна памерлі б?.. Аднак жа колькі і жаху, і болю, і плачу на ўсёй зямлі, у тым ліку і на нашай, на працягу неапісаных, сяк-так апісаных і па-сучаснаму апісаных, таксама няпоўна, прыблізна, дзесяцігоддзяў, стагоддзяў гісторыі!..

* * *

Раней нам далдонілі пра ідэйнасць, а цяпер пра праўду. Да таго дагаворваюцца некаторыя, што талент, мастацкасць, першаасновы творчасці лічаць нечым не вельмі абавязковым. Абы праўда? Як быццам яна ў нас не аднабокая. Скажам, Афганістан, дзе мы яшчэ ўсё сядзім, або паміранне вёскі, пра што мы гаворым не на ўвесь голас.

* * *

Па тэлевізары з Масквы – «круглы стол па нацыянальным пытанні». Сякая-такая стандартная гутарка. І маўклівая ўсмешка культурнага эстонца Бекмана, які можа быць спакойны за свой народ. Сказаў потым, што яны, эстонцы, перакладаюць практычна з усіх братніх моў без падрадкоўнікаў, а ў падтэксце сказанага – і роля рускай мовы, і цвёрдасць здаровага патрыятызму, якога нам, беларусам, так страшна, ганебна не стае.

* * *

«Білінгвіст» Айтматаў – ці шчыра, ці то са славутай «азиатской хитрецой» – націскае на такое вырашэнне нацыянальнага пытання: «русский язык и национальный». А для мяне мой «язык» не нацыянальны, а родны. І ўсім нам, нацыяналам, трэба кожнаму свой родны, а рускі – братні, для міжнацыянальнай сувязі. У такім парадку.

* * *

Па прывычцы правярацца, знайшоў у Талстога («Два старика») патрэбны абзац:

«Поел мужик немножко, и старуха поела, а девочка с мальчиком и чашку всю вылизали и завалились обнявшись спать».

Гэта – калі падарожны, які ішоў «да прошчы» ў Ерусалім, зайшоў у мазанку ў ахопленай голадам украінскай вёсцы і накарміў зняможаную сям'ю.

А падкрэсленае мною помніцца – боская моц! – з зімы 1932-1933 года, калі я чытаў гэта ў патрапанай кнізе народных апавяданняў Льва Мікалаевіча. І часта яно ўспамінаецца, калі накормленыя мною, а то і не мною, унукі хораша, ціха ды мірна гуляюць.

Так уражвае слова, якое ідзе ад жыцця, ад належнага бачання.

* * *

Янка сеяў – людзі жалі,

А зязюлька кукавала.

Які цудоўны падзел працы! Выпадкова сустрэўшы гэты верш у яшчэ адной публікацыі, працытаванае – як быццам упершыню заўважыў. Такое бывае з сапраўднай паэзіяй.

* * *

У «Полымі» – слабая юнацкая аповесць Караткевіча «Пад снегам драмае вясна», якую сам ён не палічыў патрэбным друкаваць.

Дарэчы, што за драмае? З любові да Валодзі маладыя ўляпіліся за набытыя ім на вучобе ў Кіеве ўкраінізмы. Распавядаць – ад росповідати, ад чаго ў іх пайшоў і распавед, і прыкры наватвор аповяд, і распавяду, а то і такое ў маладой, шыкоўнай паэткі са сцэны: «Я вам распаўю свой верш...» Нібыта ён, шануючы вас, саграшыў у пялёначкі. Няўжо пойдзе ў шырокі абыходак і драмае? Няўжо наш вясёлы Ладысь не ведаў такога, народнага (зноў жа шануючы вас):

Ці не спіш, Акуліна,

ці не дрэмлеш ты,

ці не прыйдзе табе ліха —

ці не п... ты?..

Апошні радок – з унутранай рыфмай.

* * *

Заўсёды блытаю: здаецца, што трэба казаць не цішэй вады, ніжэй травы, а наадварот, бо вада ж наогул найніжэй, а трава шуміць не так, як нестаялая вада.

* * *

Па радыё «Славное море, священный Байкал...». І, як заўсёды, калі чуў ці спяваў гэтую песню, хвалюе, радуе спалучэнне высокай, вольнай паэзіі і самай нізавой, будзённай прастаты: «...парни снабжали махоркой».

* * *

...У які складаны, цяжкі, небяспечны час жылося, які шчаслівы лёс вызьмейваў і цябе паміж небяспекамі, які касталом трэба было прайсці, якія страты перажыць, як,– можа, і на здзіўленне – штосьці ўсё-такі зрабіць!.. Захаваць свой агеньчык, пранесці яго сяк-так праз такія гады, і яшчэ яго адчуваць, і баяцца за яго, каб свяціўся сваім святлом – ва ўсёй складанасці часу, ва ўсёй яго мітусні ды глыбокай трагічнасці, якую не заўсёды бачыш, усведамляеш...

Зрэшты, інакш, відаць, і нельга, а то можна было б і звар'яцець.

Паратунак непамятаннем? Але ж яно і прытупляе нас, робіць абыякавымі, прывучае да гэтага...

* * *

За мяжу, дзякуючы Сталінскай прэміі, я ішоў не галавой наперад, не душой, што змоладу імкнулася да святла, прагна дзівілася на жыццё, а прыблізным словам савецкага неафіта, які, вучачыся, залішне верыў іншым, а не сабе.

Што ж, і я быў «чалавекам свайго часу». І ў мяне, у маёй рабоце жыцця ёсць чарнавік і белавік. Многа рабілася і мала зроблена. І нічога ўжо не парадзіш.

* * *

Маскоўская валтузня, групавы перабрэх з узаемапакусваннем, што ў небывала вялікіх тыражах разыходзіцца па вялікай краіне, выплёскваецца цераз краі за межы яе,– як быццам у гэтым і ёсць перабудова, новае мысленне, дэмакратыя...

Колькі ўсяго трэба пераварыць, каб вярнуцца да таго самага: ведаць, выразна бачыць сваё месца ва ўсёй гэтай агромністай куламесе і на гэтым сваім месцы рабіць тое, што можаш.

* * *

Думалася, як буду адкрываць вечар Талстога.

У яго – усё тое, чаго нам сёння так не хапае: чысціня душы і самадасканаленне, любоў да зямлі, да працы, і міласэрнасць, і барацьба за мір... Блокава: «С Толстым умерла нежность». І тое, можа, што ў яснапалянскай бібліятэцы знойдзены быў «Капітал» Маркса – «испещренный пометками Льва Николаевича на полях»,– як ён не тое што не дацягнуўся да яго, як шкадуюць некаторыя, а пераступіў у вякі.

Здаецца, выкарыстаны ўжо ўсе найвышэйшыя, найцяплейшыя словы, сказаныя пра яго, а ён усё ўзвышаецца над імі, ён свеціць нам сваім словам. А мы паўтараем тыя выразы захаплення і ўдзячнасці, і яны не здаюцца нам няновымі.

* * *

Дзённік Бечыка здаецца мне больш задушэўным, чым запісы Караткевіча, якія прачытаў нядаўна. І прыемна было, што гэты сціплы, ціхі і такі глыбокі хлопец, Варлен, успомніў добрым словам і мяне.

Учора, калі я званіў Сідарэвічу, Толя разумна сказаў: «Якога празаіка мы страцілі!..» Мы толькі трацім ды трацім, а нам жа трэба жыць, нам трэба мацаваць, сцвярджаць саміх сябе – як народ, як народная літаратура.

* * *

Калі я ў шпіталі інвалідаў і ветэранаў вайны выйшаў ад хворага сябра і на вуліцы схаваўся ад гарачыні ў арыгінальнай аўтобуснай пачакальні,– нібы вялізнай пячоры, з таксама вялізным гарызантальным прастакутнікам выхаду,– у прастакутніку гэтым, як на агромністым экране яшчэ большага тэлевізара быў, убачыўся цудоўны пейзаж. Узгоркі пад зялёным выкалашаным жытам, кусты пералескаў, светлая яснасць блакіту і белачароўныя аблокі.

Зноў любуйся, пакуль гэта бачыш!..

Пазней, калі ў саюзе пісьменнікаў сустрэўся з Р. і ён спытаўся, як маё здароўе, я, успомніўшы многа сваіх ваенных аднагодкаў, ва ўсёй іх нямоглай шэрай піжамнасці, адказаў таварышу: «Дзякуй, цудоўна!» І не бравада гэта была, а ўдзячнае адчуванне, што я яшчэ трохі магу і што трэба рабіць сваё.

* * *

Нялёгка гэта, часамі і вельмі нялёгка, калі жаданне штосьці важнае сказаць ідзе не ад самога сябе, не зусім ад сябе, а звонку – ад просьбы, заказу. Хоць заказ гэты ці просьба, ад якіх ты не змог адпрасіцца ці адмахнуцца, у той ці іншай меры блізкі табе, твайму жаданню, намеру сказаць тое важнае, што ўжо даўно ці нядаўна, цьмяна яшчэ ці ўжо і ясней з'явілася ў тваёй душы. Пакуль як след наблізяцца, спалучацца яны – просьба, заказ і жаданне, доўга прыходзіцца... можна сказаць: пакутаваць.

Святое права старасці – пісаць тое, што хочацца самому.

* * *

Пачуў ад Радзіма Гарэцкага, што слаўны, высакародны і шматпакутны Гаўрыла Іванавіч жыццё сваё закончыў словам «Добра».

– Тата, як ты сябе адчуваеш? – спытаўся ён, шасцідзесяцігадовы акадэмік.

А бацька так звычайна, так па-свойму, так сімвалічна:

– Добра.

...Пазней я сустрэну падобнае ў Канта, які сказаў напаследак: «Das ist gut». І пазваню пра гэта Радзіму, ужо без вострага суму, а з пэўнай радасцю.

* * *

Ластаўка на галінцы ў ліпе. Які агромністы свет лістоты, духмянага, ціхага гушчару. А ў яе – маленькай, прыгожанькай – адпачынак ад ненаежнай малечы. Гняздо – зусім побач, у падстрэшшы, над маім акном.

* * *

Нашу ваду з суседняга калодзежа, і – ах, маленства! – зноў успамінаецца бедны, нягеглы жыдок Ярухім, які насіў У Турцы ваду сваім багацейшым аднапляменнікам, крамы якіх акружалі рыначную плошчу, «места».

Сонечная, росная раніца, і я весела думаю, як мяне цягне ў добрым настроі запісваць розную драбязу...

* * *

Учора чытаў дзіцячыя апавяданні Бялова, сёння чытаю апавяданні Кіплінга, на чарзе Плужнік...

За расчыненым акном позні ранак вялізнай палёгкі – сакавіта і вільготна зялёны, лёгка прыхмараны, такі харошы пасля той спёкі, што петрыла нас да пазаўчарашняй класічнай навальніцы і ціхіх дажджоў, якімі шамацелі ночы і з паўзамі цярушыліся дні.

* * *

Малады чытаю свае вершы больш дасведчанаму ў паэзіі і крыўдна недаўмяваю, што ён не хвалюецца. Няхай сабе не так, як я сам, аднак жа хоць бы трохі!..

А гэта ж так проста ўсё: за словамі майго верша – толькі маё хваляванне, якое другому пакуль што не перадалося. Пакуль што?.. А ў іншага каго яно і ніколі не можа перадавацца, як трэба.

* * *

Прышвін, «1930 год». А друкуецца гэта праз... пяцьдзесят дзевяць гадоў.

Вось на што асуджаешся, пішучы «для сябе». І застаешся сучасным. Калі пішаш праўду.

* * *

Пазаўчора «Ліра» здзівіла адным сюжэтам, як быццам, спачатку здалося, і не літаратурным.

Гутарка маладой журналісткі з татарынам сярэдніх гадоў, дырэктарам саўгаса «Лідскі», Мацвеем Крыніцкім. Прыгожая цвярозасць думкі, добрая беларуская мова, начытанасць.

Для прыкладу, амаль дакладна:

Журналістка: «Мне так сказалі на высокім узроўні, што раней трэба падумаць не пра беларускія падручнікі для школ ды інстытутаў, а пра раддамы, пра бальніцы, якіх нам так не хапае! Як вы на гэта глядзіце?»

Дырэктар (трохі падумаўшы, як і пасля кожнага пытання): «Гэта чыстая дэмагогія. Пры чым тут выдаткі, грошы, калі трэба ратаваць жыццё народа – яго мову? Каб вам сказалі: дай дзесяць тысяч, дык будзеш жыць, няўжо ж вы думалі б пра грошы? Не хапіла б сваіх, дык пазычылі б!..»

* * *

Сярод вучнёўскіх запісак было і такое пытанне: «Пасля якога твора вы адчулі сябе вядомым?» Адказваў не надта ўдала. А потым, адказваючы зноў жа пра тое: калі я пачаў пісаць, сказаў, што ў шостым класе, і дадаў:

«Вось тады іменна я быў найбольш вядомым – у сваёй школе».

І разам са слухачамі засмяяўся.

* * *

Калі мне было дзевятнаццаць-двадцаць гадоў, калі я араў, касіў, малаціў, штодня ведаў стому, аднак мог улетку ўстаць на світанні, перад выхадам у поле, а ўвосені засядзецца далёка за поўнач, каб тады пісаць,– відаць, у тыя часіны я, аўтар «Марылі», «Зладзеяў», «Як маленькі» і іншага, быў у пэўнай, заслужанай меры народным. Ужо без двукосся.

* * *

У маленстве ды малалецтве, ад бацькоў, сямейнікаў, суседзяў, сваякоў, калі да мамы прыходзілі екудзельніцы (з кудзеляй, прасці і гаварыць, гаварыць...), а да бацькі мужчыны-вячорнікі, што пабывалі ў розных кутках неўявіма вялікага свету,– як самавіта, важка, смачна гучалі мне ў іхніх размовах прозвішчы: Булдык, Кукарэка, Гіга, Цаба, Хавуста, Худоба, Чычук... імёны жаночыя: Настуля, Аршуля, Маланея, Аўдоля, Югася, Тэкля, Юста, Віліта, Палуся, Мартося... імёны мужчынскія: Віталь, Баўтрук, Ананік, Янка, Калінік, Артамей, Цупрон, Навум, Аўгей...