Текст книги "Учебник белорусского языка"

Автор книги: Кривицкий Александр

Урок 10
ШИПЯЩИЕ И СВИСТЯЩИЕ, СМЫЧНЫЕ И СМЫЧНО-ЩЕЛИННЫЕ ЗВУКИ

Шипящих и свистящих звуков в белорусском языке больше, чем в русском. К шипящим в белорусском языке относятся звуки [ш], [ж], [ч], [дж], к свистящим – [с], [з], [ц], [дз]. В соответствии с нормами литературного произношения свистящие перед шипящими произносятся как шипящие, а шипящие перед свистящими – как свистящие: сшыць [шшыць], езджу [йежджу], печцы [п'еццы], мыешся [мыйес'с'а], няшчасны с первоначально несчастный, зжаць [жжаць]. В формах возвратных глаголов перед частицей – ся [ж], [ш] на письме сохраняются, а в произношении они полностью уподобляются [с']: круцішся [круціс'с'а], не парэжся [н'е парэс'с'а].

Как видно из примеров, на письме эти типы уподобления не передаются. Это означает, что если приставка оканчивается на [з], [с], а корень слова начинается с [ч], [ш], [ж], то сочетания [сч], [сш], [зш] передаются неизменно, вопреки произношению: расчыніць, сшываць, сшытак (тетрадь), бясчэсціць, бясчынства, бясшумна, зжынаць, зжоўваць. Необходимо учитывать только, что ряд слов имеют корень, который начинается со звукосочетания [шч], перед которым также сохраняется приставочное [с]: расшчабятацца (рус. расщебетаться), расшчапіць. Следует в связи с этим обратить внимание, что слова типа расчапіць (расцепить) и расшчапіць (расщепить) имеют совершенно разный смысл. Необходимо запомнить, что в словах рошчына (закваска для приготовления теста), шчасце (счастье), ушчуваць (журить, укорять), нішчымны (постный) и производных от них пишется буквосочетание шч.

В корнях слов сочетание [ск] чередуется с сочетанием [шч], которое и отражается на письме: воск – вашчына, запускаць – запушчаны, віск – вішчаць, бляск – блішчэць, распускаць – распушчаны, Віцебск – Віцебшчына и т. д. Сочетание [сч] сохраняется в том случае, если [ч] относится к суффиксу или в [ск] звук [к] восходит к суффиксу (в этом случае в родственных словах наблюдается беглый гласный): перапісчык, разносчык, падпісчык, пясчынка (ибо пясок). Безусловно, необходимо в подобных случаях различать суффиксы – чык и – шчык: забойшчык, аварыйшчык, атамшчык.

Сочетания [кч], [цч], [цк] пишутся через два ч, а в произношении звучит долгий звук [ч]: Полацк – Полаччына, Слуцк – Случчына, казацкі – казаччына и т. д.

Сочетания [шс], [жс], [зс], [хс], возникающие на стыках корня и суффикса, сохраняются на письме: Балхаш – балхашскі, чуваш – чувашскі, Парыж – парыжскі, Каўказ – каўказскі, шах – шахскі, казах – казахскі. В некоторых случаях [г], [х] чередуются с [ж], [ш]: Рыга – рыжскі, чэх – чэшскі, Волга – волжскі, но: Санкт-Пецярбург – санкт-пецярбургскі, Выбарг – выбаргскі. Написания в сомнительных случаях следует проверять по словарю. Перед суффиксом – ств- [ш], [ж] обычно выпадают: таварыш – таварыства, мноства (множество), убоства (убожество), птаства (собирательное от птах), манаства. Но в некоторых случаях вместо суффикса – ств- появляется суффикс – аств-: язычаства, патрыяршаства, ханжаства.

В белорусском языке к смычно-щелинным звукам относятся [ц], [ч], [дж], [дз]: цадзіць, часаць, хаджу, дзвынкаць. Если перед [ц] и [ч] оказываются взрывные [т] или [д], то они полностью ассимилируются (уподобляются) последующим [ц] и [ч], а на письме сохраняются: матчын [маччын], суседцы [сусеццы], вопратцы [вопраццы] (одежде), вотчына [воччына], складчына [склаччына].

При словообразовании, если словообразующая основа заканчивается на [т], [к], [ц], [ч], а суффикс начинается с [с], то в произношении возникает звук [ц], который передается и на письме:

брат + ск + і = брацкі, студэнт + ск == студэнцкі

казак + ск + і = казацкі, сваяк + ск + і = сваяцкі

купец + ск + і = купецкі, агент + ств + а = агенцтва

ткач + ств+ а = ткацтва, глядач + ск + і = глядацкі

Прилагательное грэцкі обычно употребляется в значении «приготовленный из гречки» (грэцкая мука) и в некоторых сложных названиях (грэцкі арэх). С Грецией и греками соотносится прилагательное грэчаскі (грэчаская мова).

Если основа заканчивается на [д], то при словообразовании в устной речи также произносится [ц], но на письме д сохраняется: горад + ск + і = гарадскі [гарацкі], сусед + ств + а = суседства [сусецтва].

Гасцініца — гостиница.

Адміністратар, адмнністрацыя — администратор, администрация.

Паверх — этаж.

Дзяжурная па паверсе — дежурная по этажу.

Пакаёўка — горничная.

Нумар, аднамесны нумар — номер, одноместный номер.

Люкс — люкс.

У вас ёсць свабодныя месцы? – У вас есть свободные места?

Мне пажадана нумар на дваіх з ваннай. – Мне нужен номер на двоих с ванной.

Усе пакоі з ваннымі занятыя. – Все комнаты с ванными заняты.

Ваш нумар на сёмым паверсе. – Ваш номер на седьмом этаже.

Колькі я павінен за пражыванне? – Сколько я долженза проживание? – Дзвесце пяцьдзесят рублёў, у тым ліку броня пяцьдзесят рублёў. — 250 рублей, в том числе 50 рублей броня.

Пакажыце, калі ласка, пашпарт і камандзі роўку (камандзіровачнае сведчанне). – Покажите, пожалуйста, паспорт и командировку (командировочное удостоверение).

Запоўніце, калі ласка, карту госця. – Заполните, пожалуйста, карту гостя.

Вось ключ ад вашага нумара. – Вот ключ от вашего номера.

Калі ласка, ключ ад нумара семсот дваццаць пятага. – Пожалуйста, ключ от номера 725.

Змяніце, калі ласка, бялізну. – Смените, пожалуйста, белье.

Ці можна папрасаваць кашулю? – Можно ли погладить рубашку?

Прас у пакоі 730. — Утюг в 730-й комнате.

Я ад'язджаю раніцай. Пабудзіце мяне, калі ласка, у 5 раніцы. – Я уезжаю утром. Разбудите меня, пожалуйста, в 5 утра.

Хачу з вамі разлічыцца. Колькі з мяне? – Хочу с вами рассчитаться. Сколько с меня?

Я двойчы гаварыў па тэлефоне з Масквой. – Я дважды говорил по телефону с Москвой.

Прашу даць мне рахунак за пражыванне. – Прошу дать мне счет за проживание.

Журавель і Чапля

Жылі сабе па абодвух канцах балота Журавель і Чапля.

После стала і м надта маркотна жыць, і вот уздумаў Журавель да Чаплі ў сваты ісці. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, цераз бор ды ў Чапляў двор.

– Як маешся, Чапля?

– Здароў, Журавель.

– Ці не пойдзеш, Чапля, за мяне замуж?

– А твае ногі доўгі, пер'е каротка; дужа ты брыдкі… Ідзі сабе, дзе быў!

Журавель перабраўся ізноў цераз балота дый прыйшоў у свой двор.

Раздумалася Чапля, што за Жураўля замуж не пайшла. «Дай, – кажа, – пайду да яго і перапрашу.»

Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху, церазбор ды ў Жураўлёў двор.

– Здароў, Журавель!

– Як маешся, Чапля?

– Вазьмі мяне замуж за сябе.

– Твая шыя доў га, і сіня, і крывая, і сама ты гарбатая, такой мне не патрэбна.

Хаця было і стыдна, аднак Чапля паплялася цераз бор назад у свой двор.

Шкода стала Жураўлю, што не ўзяў Чаплю бедную, і зноў пайшоў ён тою самаю дарогаю. Ціпяху, ліпяху, сем вярстоў па маху…

Так цэлы век свой хадзілі яны адзін да аднаго ў сваты, і так па абодвух канцах балота асталіся іх хаты.

(Народная казка ў апрацоуцы Цёткі (А. Пашкевіч)

Лексический комментарий к тексту

маркотна — грустно, уныло, тоскливо

чапляў, чаще чаплін — цаплин

як маешся? – тип приветствия – как живешь?

брыдкі — некрасивый, безобразный, уродливый, отталкивающий

ізноў — снова

перапрасіць — извиниться, здесь: перепросить

не патрэбна — не надо

Упражнения

1. Выпишите из текста вначале слова, в которых происходит ассимиляция шипящих и свистящих согласных в случаях, когда она передается, а затем когда не передается на письме

Як пушчаны некім, імпэтнай стралой памчуся ўгару. (3. Бядуля) Меркавалася зняць варту без шуму, для гэтага былі вылучаны людзі, аднак тут, відаць, у некага выйшла памылка. (А. Кулакоўскі) Я не буду доў га, зараз жа вярнуся, трошачкі на рэчцы ў санках паважуся. (Я. Колас) Шугае полымя бурліва, а іскры-зорачкі шчасліва бягуць-плывуць бліскучым роем угору ў голькі к тоўстым хвоям і ў верхавінах прападаюць, бы вочкі плюшчаць, паміраюць. (Я. Колас) Улавіўшы цікаўны і у той жа час сарамлівы позірк карых вачэй, Антон наважыўся быў штосьці сказаць, але дзверы ўжо расчыніліся, і дзяўчына знікла ў кабіне. (А. Стаховіч) Расштурхаў Сцёпка грамаду і бліжэй да стала праціснуўся. (Я.Колас) Езджу па рэспубліцы часта. (З газет) Стук колаў усё набліжаўся, і, нарэшце, са змроку пачала вылучацца цёмная пляма фурманкі. (К. Крапіва) Яна з імі [кветкамі] няньчылася паводле пор году: вясною – бэз, летам – ружы, аж зімой – вазоны. (3. Бядуля) А бацька, сівы і яшчэ жвавы клапатун, цюкае непадалёку сякерай – шчапае на калодцы дровы. (М. Ракітны) Сухі, ледзь чутны шчаўчок пачуўся ў пакоі – патрон даў асечку. (М. Лупсякоў) Каб я згадзіўся з Шугаем, Гаравы не ўсчаў бы гэтай справы. (А. Асіпенка) Максі м думаў, што сын зусім адкаціўся ад яго, ад дому, што папрокамі і ўшчуваннем тут не паможаш (М. Стральцоў) Зары праменні, прарваўшыся праз сад вішнёвы, на шыбах, быццам зайчаняты, гуляюць, скачуць. (М. Танк)

1. Спишите текст. Подчеркните слова, в которых происходит уподобление смычных согласных смычно-щелинным.

Праз дзень, нібы пацвярджаючы Алесева прадчуванне, яму прыйшла павестка ў армію. (Я.Брыль) Каля лесу ляжаў цень – маленькая спадчына ночы. (З.Бядуля) Налева былі адчынены дзверы ў кухню, а проста – у вялікі пакой. (К. Чорны) Ночы ўжо робяцца даўжэйшымі, і грыбны запах асабліва адчуваецца пасля ночы. (К.Чорны) Чалавек прыгнуўся, прайшоў ад дарогі па бульбяніку крокаў з дваццаць і лёг паміж градак. (К. Крапіва) А за касцом двума слядамі адбіткі ног яго кладуцца, а косы свішчуць і смяюцца. (Я. Колас) Эх, аджыў ты свой век, жоўты ліст-бедачок, а на весну цябе скіне новы лісток. (Я. Колас) Людзі былі ў самай рознай вопратцы. (К. Чорны) Мой мілы таварыш, мой лётчык! Вазьмі ты з сабою мяне. (Я. Купала) 3 печы спрытна злезла гаспадыня, схапіла на запечку анучу і анучаю выхапі ла з пячуры чыгунок ды панесла яго ў кут ля парога, каб адцадзіць над цэбрам бульбу. (К. Чорны.) Растрэслі адзенне лясы, даўно адцвілі верасы і травы павялі. (М.Танк)

3. Образуйте прилагательные от следующих существительных с помощью суффикса – ск-.

Салдат, Руза, Каўказ, Арэнбург, чытач, зулус, Чэхія, Славакія, людзі, брат, Слуцк, горад, вараг, Парыж, Рыга, беларус, Прусія, жабрак, купец, Швецыя, рвач, трукач, Цюрых, скрыпач, хват, манах.

4. Образуйте существительные с помощью суффикса – ств- от следующих слов.

Ткач, агент, казак, купец, жрэц, таварыш, убогі, многа, брат, ваявода, харошы, птах.

Урок 11
ЧЕРЕДОВАНИЕ СОГЛАСНЫХ ЗВУКОВ

Фонетический облик слов во многом определяют исторические чередования согласных звуков Они широко представлены как в формах одного слова, так и в разных, но родственных словах Ряд таких чередований возник еще в эпоху, когда все славянские языки составляли единое целое, некоторые – во время восточнославянского единства. В связи с этим наиболее распространены чередования согласных, общие для белорусского и русского языков, но есть и такие, которые представлены только в белорусском.

Общими с русским языком чередованиями являются [г] – [ж], [к] – [ч], [х] – [ш]: пяку – пячэш, навука – навучыць, нага – ножка, магу – можаш, муха – мушка, калыхаць – калышу. Это чередование наблюдается при образовании форм превосходной степени сравнения прилагательных (дарагі – даражэйшы, мяккі – мякчэйшы, ціхі – цішэйшы), при образовании прилагательных от других частей речи (Аленка – Аленчын, брусок – брусчаты, муха – мушыны, смех – смешны, адліга – адліжны, Волга – волжскі) В случае образования прилагательных от существительных типа будаўнік (строитель), вартаўнік, (сторож), прадстаўнік (представитель) единственным морфологическим средством является чередование [к] – [ч] будаўнічы. вартаўнічы, прадстаўнічы Этот тип чередования характерен также для большого количества глаголов клікаць (звать) – клічу, брахаць – брэша, ілгаць – ілжэ, ткаць – тчэ, лягу – ляжаш, цёк – цячы, зрачыся (отречься) – зрокся и т. д. Чередование [г] – [ж], [к] – [ч], [х] – [ш] не наблюдается в формах словоизменения существительных, зато широко представлено в разных типах их словообразования: зберагчы – зберажэнне, бераг – беражок, сухі – суш, глухі – глуш, рака – рэчка, далёкі – далеч и т. д.

С точки зрения роли в морфологии к рассмотренному типу чередований близки чередования [з] – [ж], [с] – [ш], [ц] – [ч], а также [ск] – [шч], [зд] – [ждж], [сц] – [шч], при этом в сочетаниях чередование [с] – [ш] вполне объяснимо с точки зрения ассимиляции свистящих и шипящих (см. урок 10) Особенно близок параллелизм этих чередований и рассмотренных выше в глагольных формах: ляцець – лячу, рэзаць – рэжаш, часаць – чашу, ездзіць – езджу (произносится [йежджу]), паласкаць – палашчу, лазіць – лажу, пусціць – пушчу и т. д.

Морфологически иным типом являются чередования [г] – [зь], [к] – [ц], [х] – [сь]. Они представлены главным образом в формоизменении существительных и охватывают все из них, которые заканчиваются на заднеязычные [г], [к], [х]: нага – назе, снег – снезе, рака – рацэ, рэчка – рэчцы, сведка (свидетель) – сведцы, страха – страсе, муха – мусе. Однако по склонениям эти чередоваиия распределены неравномерно. В первом (на – а) склонении они значительно более регулярны, чем во втором (на согласный), в связи с тем, что в последнем в дательном и предложном падежах возникло окончание – у. Сравн.: бярлога – бярлозе, страха – страсе, папруга – папрузе и т. д. (І склонение) и начлег – на начлезе, бераг – на беразе, однако круг – на крузе и у кругу, а также археолаг – аб археолагу, будаўнік – аб будаўніку, рух – у руху, страх – у страху и т. д. (ІІ склонение). В русском языке такие чередования исчезли вследствие выравнивания основ по остальным падежам (кроме дательного и предложного).

Чередование губных согласных с сочетанием губного и [ль] ([б] – [бль], [м] – [мль], [в] – [ўль], [ф] – [фль]) используется для оформления первого лица единственного числа глаголов, основа которых оканчивается губным, а также для отглагольного образования существительных: рабіць (делать) – раблю, тапіць – таплю, лавіць – лаўлю, графіць – графлю; карміць – кармленне, лавіць – лоўля, здзівіцца – здзіўленне и т. д. Наблюдается этот тип чередования и при образовании глаголов несовершенного вида: купіць – купляць, аграбіць – аграбляць, раздрабіць – раздрабляць и т. д. Необходимо отметить, что в глаголах, в формах которых между губным и последующим [й] долгое время сохранялся [і], это чередование не наблюдается: біць – б'ю (сравн. у Фонвизина бия), папіць – пап'ю, завіць – заўю и т. д. Отдельно стоит чередование в существительных – названиях паселенных пунктов и их жителей: Кіеў – кіяўлянін, Рым – рымлянін.

Из других чередований согласных необходимо также отметить чередование [т] – [ч], [ць] – [ч] (грукатаць – грукачу, скараціць – скарачу, тупацець – тупачу), а также [д] – [дж], [дзь] – [дж] (вадзіць – ваджу – ваджэнне, пасадзіць – пасаджу – насаджэнне). Последние чередования в русском языке упростились, сравн.: водить – вожу, посадить – посажу; отглагольные существительные вождение, насаждение — по происхождению старославянские. В отглагольных существительных типа сажа, пропажа упрощение наблюдается и в белорусском языке.

К часто встречающимся чередованиям, которые формируют фонетический и морфологический облик белорусского языка, относится чередование [л] – [ў]. Оно наблюдается регулярно в формах глаголов прошедшего времени:

знала – знаў, дала – даў, купіла – купіў, рабіла – рабіў и т. д.

Важную морфологическую роль играют также упрощения групп согласных, которые наблюдаются при словообразовании, – чередование согласных с нулем звука: [здн] – [зн]: выезд – выязны; стн [сьцьн] – [сн]: пост – посны, карысць – карысны; [стл] – [сл]: сцялю – слаць, шчасце – шчаслівы; [рдц] – [рц]: сардэчка – сэрца, міласэрны; [рнч] – [нч]: горан – ганчар; [скн] – [сн]: ціск – ціснуць; [згн] – [зн]: бразгаць– бразнуць. Исключение – небольшое количество недавних заимствований: кампостны, кантрастны и т. д.

Сход — собрание; справаздачна-выбарны сход адбудзецца — отчетно-выборное собрание состоится; урачысты сход — торжественное собрание.

Парадак дня — повестка дня. Трэба ўстанавіць рэгламент — необходимо установить регламент.

Дазвольце выступіць — разрешите выступить.

Слова мае — слово имеет.

Слова даецца — слово предоставляется.

Вылучаць кандыдатўры — выдвигать кандидатуры.

Стаўлю на галасаванне: хто за гэту прапанову? Хто супраць? Хто ўстрымаўся? – Ставлю на голосование: кто за это предложение? Кто против? Кто воздержался?

Старшыня сходу — председательствующий.

Праект пастановы — проект постановления.

Пратакол сходу; выпі ска з пратакола — протокол собрания, выписка из протокола.

Парадак дня вычарпаны (закончаны, завершаны) – повестка дня исчерпана.

Прапанова ўнесена прафкомам — предложение внесено профкомом.

Прашу падлічыць галасы. – Прошу подсчитать голоса; падліковая камі сія — счетная комиссия.

Спрэчкі — прения; спрэчкі спыняюцца — прения прекращаются.

Са згоды прысутных – с согласия присутствующих.

Прысутні чае — присутствует; адсутнічае па ўважлівых прычынах — отсутствует по уважительным причинам

Сход адбудзецца ў малой (малым) канферэнц-зале. – Собрание состоится в малом конференц-зале.

Аб'ява — объявление; павесіць (вывесіць) аб'яву; аб'ява пра сход.

Адкрытае галасаванне — открытое голосование

Тайнае галасаванне — тайное голосование.

Прамова — речь; палкая прамова — страстная речь, крытычная прамова — критическая речь.

Прамоўца — оратор, выступающий.

Выступленне — выступление.

Дыпламаваны Баран

 
Ў адным сяле (не важна – дзе)
Хадзіў Баран у чарадзе.
Разумных Бараноў наогул жа нямнога,
А гэты дык дурней дурнога —
Не пазнае сваіх варот:
Відаць, што галава слабая.
А лоб дык вось наадварот —
Такога не страчаў ніколі лба я:
Калі няма разумніка другога,
Пабіцца каб удвух,
Дык ён разгоніцца ды ў сцену – бух!
У іншага дык выскачыў бы й дух.
А ён – нічога.
І вось за дурасць гэту
Яго вучоным раз празвалі нейк на смех,
А каб двара не перабег,
На шыю прывязалі мету:
– Вось, – кажуць, – і дыплом табе.
Што гэта за «дыплом», Баран – ні «мя», ні «бэ»,
Аднак жа перад Кошкаю пачаў ён ганарыцца:
– А што ж ты думала, сястрыца!
Хіба мне пахваліцца няма чым?
Дыплом я заслужыў, здаецца ж, галавою.
І не раўнуйся ты са мною.
– Аб гэтым лепей памаўчы, —
Сказала яму Кошка. —
Каб ты быў разумнейшы трошка
Ды розумам раскінуць мог авечым,
То ўбачыў бы, што ганарыцца нечым,
Бо заслужыў ты свой дыплом
Не галавой, а лбом.
 
 
– —
Другі баран – ні «бэ», ні «мя»,
А любіць гучнае імя.
 

(К. Крапіва)

Лексический комментарий к тексту

чарада — стадо, отара

наогул — вообще

наадварот — наоборот

страчаць, чаще сустракаць — встречать

ніколі — никогда

іншы — другой, иной

нейк, чаще неяк — как-то раз

ганарыцца — хвастаться, кичиться, гордиться

хіба — разве

раўнавацца — сравниваться

лепей — лучше

трошка, чаще трошкі — чуть-чуть

убачыць— увидеть

бо — ибо, так как

гучны — звучный, громкий

Упражнения

1. Измените слова или подберите родственные таким образом, чтобы [г], [к], [х] чередовались с [ж], [ч], [ш].

Воўк, гарох, страх, луг, рака, страха, верх, мурог, рука, дарога, дрогнуць, мокнуць, суха, крык, друг, бог, блыха, нага, бераг, мех, дапамагаць, мяккі, лёгкі, снег, смех, крок, грэх, навука, павук, цягнуць, сук, бок, лук, сяку, ліхі, лгаць, імгла.

2. Измените слова по следующему образцу: купчыха – пры купчысе; луг – у лузе, на лузе.

Гарох, знявага, кніга, квактуха, коска, пацеха, світка, вяроўка, цукерка, будаўнік, эпоха, абляпіха, карчага, павага, клетка, немка, мачыха, круг, бочка, плаха, прага, біклага, верх, блыха, паверх, тайга, ватага, адліга, развага, чарапаха, нітка, страх, пілотка, хмарка, пляцоўка, галка, зайчыха, ваўчыха, вольха, заяўка, вяроўка, унучка, леснічыха, ткачыха, увага.

3. Измените слова по следующему образцу: любіць – люблю, карміць – кармлю.

Рабіць, адмовіць, ажывіць, гнявіць, вытравіць, залавіць, надавіць, скрывавіць, спавіць, прыгубіць, вызубіць, забіць, вабіць, паслабіць, прабіць, разбамбіць, атлуміць, звдыміць, дакарміць, перазнаёміць, спляміць, калыміць, падкузьміць, эканоміць, купіць, запіць, пакпіць, уступіць, прыляпіць, выпіць, засляпіць, паграфіць, адграфіць, здрэйфіць, рыфіць.

4. Измените слова по следующему образцу: стукацець – стукачу, зарасціць – зарашчу.

Залепятаць, трапятаць, узлятаць, шчабятаць, замармытаць, пакрахтаць, квахтаць, асвістаць, дасмактаць, закрактаць, застукацець, бразгацець, паскакаць, прабразгатаць, рагатаць, пабалбатаць, абхваціць, звінаваціць, загаціць, скаціць, пералапаціць, растраціць, адвінціць, замаркоціць, спярэсцщь, адчысціць, акруціць, рассакрэціць, расквяціць, засвяціць.

5. Спишите, вставляя пропущенные буквы л или ў.

Во… к, по…ны, жа…ток, то…сты, шо…к, до…гі, га…ка, сто…, жа…иа, ва…калак, та…шчыня, Та…стой, кубе…, да…жыня, па…тара, ка…нер, аро…, іго…ка, гарэ…ка, да…, до…, быва…, купі…, спалоха…ся, спыні…шыся, во…на, по…нач, по…дзень, абмы…ся, ві…кі, узя…, пайшо…, сказа…, ма…чаць, жо…ць, прама…ча…, па… круг, Міко…ка, по…ны.

6. Вставьте, где необходимо, пропущенную согласную букву.

Поз…ні, абвес…ны, кампос… ны, со…нца, пачэс…ны, іс…наваць, сэр…ца, кантрас…ны, балас…ны, выяз…ны, бязлітас…на, помс…лівы, капус…ны, карыс…ны, аванпос…ны, свіс…нуць, фарпос…ны.

7. Спишите, вставляя, где нужно, пропущенные буквы.

Муры ўрэзаліся буйнымі грудзьмі ў абшар, бязлітас… на, гвалтоўна душаць прастор поля (3. Бядуля) 3 другога боку йдзе Гавака, стары аб'ез… чык і служака (Я. Колас) Калі раней застава… ся Лаўрэн адзін уночы і, ма…клівы ў суровай цішы, абступаў яго няведамы, нязвычны начны свет, адчува Лаўрэн вялікі, незразумелы страх. (Э. Самуйленак) Тады быў трывожны семнацаты год. Запалі з ні…чымніцы вочы (П. Панчанка) Хмара нібы ра чапілася маланкай, прагуча… магутны ўдар грому, і до… дж лінуў – густы і цёплы. (Т. Хадкевіч) Не мала бачы… ён пакут, як рос на панскім полі, спява… пад ім прыгонны люд аб не… час…лівай долі (П. Броўка) Стаяў той асабліва прыгожы дзень, якія бываюць звычайна ў канцы жніўня месяца, калі да…но скончана жніво, звезена жыта ў гумны і над апусцелым полем дружна ўзлятаюць стайкі шпакоў – прадвес…нікаў блізкае восені. (М. Лынькоў) Свіс…ну… раз, свіс…ну… два шустры паравозік. (Я Купала)