Текст книги "Учебник белорусского языка"
Автор книги: Кривицкий Александр
Соавторы: Подлужный Александр
Жанр:
Языкознание
сообщить о нарушении
Текущая страница: 10 (всего у книги 21 страниц)
Урок 5
СКЛОНЕНИЕ ЧИСЛИТЕЛЬНЫХ
К числительным относятся слова, при помощи которых называют арифметические числа. Отличает их от других слов отчасти и своя, довольно пестрая морфология. На изменяемость числительных необходимо обратить внимание, так как в устном употреблении их почему-то часто не изменяют (или изменяют неправильно), что, конечно, не украшает речь. Видимо, сказывается то, что записываем мы их, в отличие от других слов, «иероглифами»– знаками.
По особенностям склонения имена числительные делятся на семь групп.
1. Название числа 1. Числительное адзін изменяется, как указательное местоимение той, согласуясь с существительным, к которому оно относится, в роде, числе и падеже. Нужно иметь в виду последовательную твердость конечного согласного основы н в белорусском языке во всех формах этого числительного в единственном и множественном числе:
И. п. ед. ч. – адзін, адно, адна, мн. ч. – адны
Р. п.аднаго, адной, адных
Д. п. аднаму, адной, адным
Т. п. з адным, з адной, з аднымі
П. п.у адным, у адной, у адных
2. Название чисел 2, 3, 4. Числительные два (при
существительных мужского и среднего рода) и дзве (при
еуществительных женского рода), тры, чатыры близки по
падежным окончаниям к формам существительных во
множественном числе:
Р п. – двух, дзвюх, трох, чатырох и т. д.
Но всегда и обязательно —
Т. п. – двума, дзвюма, трыма, чатырма.
В устной речи в косвенных падежах иногда в сочетании с существительными женского рода используются формы двум, двух и т. д. Это недопустимо.
Собирательные числительные со значением 2 – абодва и абедзве, двое и со значением 3, 4 – трое, чацвёра. Абодва и абедзве имеют, конечно, те же окончания, что и два, дзве, а все остальные – как прилагательные во множественном числе:
Р. п. – траіх, чацвярых…
Т. п. – з траімі, з чацвярымі.
Употребляют и формы на – м а: траіма.
3. Названия чисел 5—20, 30. По строению эти существительные представляют собой: простые – пяць, шэсць, сем, восем, дзевяць, дзесяць; слитно-составные – все единообразны по месту ударения: адзінаццаць, дванаццаць (дв а-!), трынаццаць, чатырнаццаць, пятнаццаць, шаснаццаць, семнаццаць, васемнаццаць, дзевятнаццаць; сложные – дваццаць, трыццаць. Все они склоняются, каксуществительные женского рода на согласный:
Р. п. – пяці, сямі, дзесяці, дванаццаці, дваццаці
Д. п. – тоже пяці и т. д.
В. п. – как И. п.
Т. п. – пяццю, сямю, дзесяццю, дванаццаццю,
П. п. – как Р. и Д. п.
Собирательные – пяцёра, шасцёра, сямёра, васьмёра, дзевяцера, дзесяцера. Склоняются они, как и чацвёра:
Р. п. пяцярых, дзесяцярых, адзінаццацярых и т. д.
4. Названия чисел 50, 60, 70, 80. Сложные числительные пяцьдзесят, шэсцьдзесят с конечным ударением и семдзесят, восемдзесят с начальным ударением склоняются, как и предыдущие, по образцу существительных женского рода на согласный. Но в них изменяются обе составные части сложения:
Р. п. – шасцідзесяці
Д. п. – шасцідзесяці
Т. п. – шасцюдэесяццю
П. п. – па шасцідзесяці.
5. Названия чисел 40, 90, 100. Числительные сорак, дзевяноста, сто имеют во всех косвенных падежах (кроме В. п.) окончание – а: сарака, ста чалавек; сарака, ста чалавекам; з сарака, ста чалавекамі; пры сарака, ста чалавеках.
6. Названия чисел 200, 300, 400, 500, 600, 700, 800, 900. В сложных числительных дзвесце, трыста, чатырыста, пяцьсот, шэсцьсот, семсот, восемсот, дзевяцьсот изменяемыми при склонении являются обе их составные части (как и в числительных четвертой группы):
Р. п. – сямісот рублё ў
Д. п. – сямістам рублям
Т. п. – сямюстамі рублямі
П. п. – пры сямістах рублях.
У числительного дзвесце в косвенных падежах выступают в качестве составной части формы числительного два, а не дзве: двухсот рублёў, двумстам, двумастамі и т. д.
7. Названия более крупных чисел. Это—тысяча, мільён, мільярд, трыльён и т. д. Они являются существительными и изменяются по падежам в единственном и множественном числе в соответствии с их грамматическим родом.
Все эти имена выступают в составных наименованиях чисел. Компоненты в подобных наименованиях чисел выступают в различных падежах обязательно согласованно каждый в своей соответственной форме: з дзвюх тысяч пяцісот шасцідзесяці трох; за дзвюма тысячамі пяцістамі шасцюдзесяццю трыма и т. д. Попробуйте сами: 7532, 11991, 446…
Это все должно быть привычной нормой речи.
ИЗ НАРОДНЫХ ПРИМЕТ И ПРЕДСКАЗАНИЙКалі вецер дзьме з усходу ці поўначы, распагодзіцца.
Звонкае рэха ўвечары – на пагоду.
Павук рамантуе павучыну – на пагоду.
Калі сонца заходзіць за хмару і не выгляне перад заходам – на пагоду, а азірнецца – заўтра дождж.
Калі ранішні туман пасцелецца долам, будзе пагода, а калі паднімецца ўгору – пойдзе дождж.
На дождж – сабака есць траву, кот качаецца, пахнуць моцна кветкі, вецер кідае дым то сюд, то туд і сцеле па зямлі.
Калі дождж пойдзе ў раніцы і да паўдня не перастане, будзе пляскаць тры дні, а як пачне пад вечар, будзе ліць суткі, а бывае, што і трыднёўку.
Як месяц у кругу (надзене рабінавую або лі сіную шапку), на трэці дзень будзе вецер і дождж (снег), а калі абвядзецца колам, дык у тую ж ноч.
Як лі ст увосень кладзецца ніжнім бокам уверх – зіма будзе цяжкая.
Гусі ляцяць у вырай нізка – ранняя зіма, высока – позняя.
У дубовых яблычках на Пакровы больш мух, а не чарвякоў – на марозную і бясснежную зіму.
Якая пагода на Пакровы, такая будзе зіма. Калі у гэты дзень вецер з паўночнага альбо з усходняга боку – будзе халодная, марозная і сухая зіма, а калі увесь дзень цёплая пагода і вецер вее з по ў дня, зіма будзе лёгкая і сухая, калі ж ідзе дождж, будзе цёплая і мокрая. Дождж з паўночным ветрам паказвае на тое, што зіма будзе дажджлівая і снежная, з частымі мяцеліцамі.
Калі на Куццю снег або густая шэрань на дрэвах, будзе пад восень ураджай на грыбы.
Калі заяц увосень тлусты – цяжкая зіма.
ТЕКСТСоль
(Урывак)
Да ўно няма ужо каля іхніх Лагоў лесу. Павыразалі, павысякалі… Як правялі ў тутэйшыя мясціны чыгунку, так і паехаў па рэйках невядома куды лес. Спачатку пан прадаваў яго цэлымі гектарамі, потым пасля рэвалюцыі адганялі лес далей ад вёскі самі людзі. Людзям трэба было поле. I яны церабілі хмызняк, карчавалі пні, палілі ламачча. Дзе забалочана было, мокра – капалі канавы, апляталі іх лазою, каб не заплывалі. Лес пакорліва адступаў, большаў і большаў абсяг вакол вёскі. Потым былі пабудавалі ў мястэчку лесапілку, завод, прамкамбінат. Лесу штогод трэба было уга колькі. Цяпер яго пляжылі не толькі рабочыя, але і калгаснікі – штозіму калгас атрымліваў разнарадку, колькі ён абавязаны нарыхтаваць кубаметраў драўн іны дзяржаве. Яшчэ далей адступіўся ад вёскі лес…
Што гаварыць ужо пра вайну. Людзей ані не шкадавалі, а лесу і пагатоў…
Вайна спапяліла сёлы, разбурыла гарады. I на усё зноў трэба быў лес – аднаўляць шахты, ставіць хаты, укопваць тэлеграфныя слупы, лажыць пад рэйкі шпалы… Чугрэі, студабекеры, а потым і МАЗы цягнулі, валаклі дзень і ноч бярвенне на станцыю. Дрэвы пляжылі ужо не звычайнымі п іламі, а электрычнымі…
Лагі з лясное вёскі сталі неўпрыкмет палявою.
Каб прывезці воз дроў, трэба трасціся на калёсах вёрст пятнаццаць. Скажы, што некалі лес быў зусім побач, каля самай вёскі, – не павераць. Няма ужо і тых брадоў, балацявін, альсоў і беляў, што сустракаліся ледзь не на кожным кіламетры. Шыр, прастор – вокам не ахапіць!
(Б.Сачанка)
Лексический комментарий к приметам, предсказаниям и тексту
рэха – эхо
увечары – вечером
рамантаваць – ремонтировать
хмара – туча
азірнуцца – оглянуться
долам – низом
моцна – сильно
кветка – цветок
сюд-туд – туда-сюда
ураніцы – утром
пляскаць – хлестать
трыднёўка – трехдневна, три дня
абвесціся – очертиться
колам – кругом, колесом
класціся – ложиться
вьірай – теплые края, куда летят птицы на зиму
Пакровы– 14 октября
альбо, або – или
мяцеліца – метель
Куцця – первый день Рождества
шэрань – иней
тлусты – жирный
тутэйшы – местный; здесь: эти, вот эти
чыгунка – железная дорога
спачатку – сначала
вёска – деревня
трэба – нужно
церабіць – высекать, вырубать
хмызняк – кустарник
ламачча – лом
заплываць– затягиваться, заноситься илом
большаць – делаться больше, большим
абсяг – простор
мястэчка – местечко (городской поселок)
штогод – ежегодно
уга – ох, ой
пляжыць – уничтожать
Упражнения
1. Прочитайте по-белорусски цифровые записи в следующих выражениях. Словесные названия цифр выступают здесь в разных формах косвенных падежей, о чем шла речь в грамматической справке к уроку.
Каля 12 гадзін. Не больш за 1350 рублё ў. Узнагароды ўручылі ўсім 11 спартсменам. Клуб 4 канёў. 3 500 рублямі. На 2 яблынях. У 2 пакоях. 3 2 дзяўчынкамі і 3 хлопчыкамі. Перад 525 слухачамі. Ад 44 да 47 градусаў. Ссутулены 7 дзесяткамі год. Вызначылася 6219 ачкамі. Недабралі сёлета каля 500 кілаграмаў з гектара. Трактар з 4 вядучымі коламі. 82-кватэрны дом. 97-градусны спірт.
2. Замените цифры в предложениях формами собирательных числительных.
(7) дзяцей стаяла побач. (П. Броўка) (2) мужчын капалі бакавы равок ад канала. (Я. Маўр) Дык ён адпрасіўся у начальства на (2) сутак дадому. (К. Чорны) У старшага брата (5) дзяцей. (П. Пестрак) У прасторных панскіх санях сядзела (4) людзей. (3. Бядуля) «Але ганоў з (6) заарала?» – «Э, болей! Ганоў з (8)». (Ц. Гартны) Марцін не абы-які работнік – адзін за (3) працуе ў гаспадарцы (П Пестрак) Усе (4) хлопцаў скончылі васьмігодку сёлетняй вясной (Т Хадкевіч) 3 дзесятага класа пайшло на фронт (16), прыйшло толькі (4) (I Навуменка)
3. Переведите на русский язык и обратите внимание на грамматические особенности этих белорусских словосочетаний и им подобных.
А дваццатай гадзіне. Дзён тры таму. Палова на пятую гадзіну. Першыя пяць кіламетраў. На дзён тры хопіць. За паўсотні ці болей вёрст. Дзве трэція агароду – бульба. Паўсотні год прамінула. Разоў са тры ці чатыры. Больш за сто тысяч. Кіламетры за тры ад вёскі. Менш за дзвесце год. Тыдні са два не было яго. Тры невялі к ія пакоі. Цэлыя тры доўгія гады. Чалавек з пяць не прыйшло. Разы два бачыў, не больш. Гадоў яму за пяцьдзесят ужо.
4. Ознакомьтесь с некоторыми образованиями от числительных и обратите внимание на их значение (и отличие от русских соответствийим)
Палова – половина, трэць – треть, третина, чвэрць – четверть, четвертина, чвэртка – четвертушка, четвертая часть;
двойчы – дважды, тройчы – трижды;
траяк – трешка, трешница, шастак – алтын, васьмак – осьмушка;
пяцярня – пятерня (пальцев), пятерик (лошадей), чацвярня – четверик (лошадей), шасцярня – шестерик (лошадей), трайня – тройня, двайняты – двойня;
чацвярык – четверик (посуда),
удвая– вдвое, утрая – втрое, у чатыры разы – вчетверо, у пяць разоў – впятеро;
удвух, удвох – вдвоем (о мужчинах), удзвюх, удзвёх – вдвоем (о женщинах), удваіх – вдвоем (о лицах разного пола или о малышах), утрох – втроем (только о женщинах или только о мужчинах), утраіх – втроем (о лицах разного пола или о малышах), учатырох и учацвярых – вчетвером (то же, что и утрох и утраіх}, упяцёх и упяцярых – впятером (то же), ушасцёх и ушасцярых – вшестером (то же) и т. д.;
па-першае – во-первых, па-другое—во-вторых, па-трэцяе – в-третьих и т. д.,першы – первый, пяршак – первач, першынец – первенец, перш – прежде, сперва, перш-наперш – прежде всего, перво-наперво, першакласнік – первоклассник, першаступенны – первостепенный, першабытны – первобытный, першасны – первичный;
адзінка – единица, адзінства – единство, адзіны – единственный (но адзіночны лік – единственное число в грамматике), единый, аднастайны – однообразный, аднойчы – однажды, аднагалосна – единогласно, аднаверац – единоверец, аднаасобнік – единоличник, аднагодак – однолеток, аднакі – одинаковый, аднабакова – односторонне, аднадумец – единомышленник, аднадушна – единодушно, аднаразовы – однократный, аднаруч-ка – ножовка (пила);
другі – второй, другагоднік – второгодник, другарадны – второразрядный, другасны – вторичный.
Урок 6
МЕСТОИМЕНИЯ
Очень немногочисленной и ограниченной по составу грамматической группой слов являются местоимения. Однако требуют они к себе особого внимания. Они отличаются не только разнообразием в строении, склонении и образовании падежных форм, но и весьма значительным своеобразием в этом отношении в белорусском языке. А в речи грамматические формы местоимений, как известно, довольно употребительны (а иногда и доминируют).
По особенностям склонения местоимения разных лексических разрядов объединяются в три группы.
1. Склонением, сходным со склонением существительных женского рода, характеризуются личные местоимения первого и второго лица я и ты. Таким же образом изменяется и возвратное местоимение сябе.
В родительном падеже они имеют формы с характерным окончанием – е: мяне, цябе, сябе. То же и в винительном: бачыў мяне, цябе, сябе. В дательном и предложном падежах – также – е, но при основе не как в родительном, а как в творительном падеже: прыслалі мне, табе; узяў сабе; аба мне, пры табе, на сабе. В творительном падеже — – ой и – о /о: быў са мной (са мною), з табой (з табою), узяў з сабой (з сабою).
У личных местоимений совместного первого лица мы и второго вы формы косвенных падежей отчасти схожи по ефоим окончаниям с формами существительных во множественном числе: Р. п. – звярнуліся да нас, да вас; Д. п. – трэба нам, вам; В. п. – спадзяюся на вас, запрашаюць нас; Т. п. – пайшоў за намі, за вамі; П. п. – здарылася пры нас, пры вас.
2. Подавляющее же большинство местоимений составляет группу, характеризующуюся собственно местоименным склонением. Как и склонение прилагательных, оно является системой форм их согласования в роде, падеже и числе с существительными, обозначающими то, на что они указывают. Сходны их формы с подобными формами прилагательных отчасти и по своим окончаниям.
| И.п. мужского рода | И.п. среднего рода | |
| личное 3-го лица | ён – он | яно – оно |
| определительное | увесь – весь | усё – все |
| притяжательное | мой, твой, свой | маё тваё, сваё |
| вопросительное | чый – чей | чыё – чье |
| указательное | той – тот | тое – то |
Р. п . -да ягó, усягó, майгó, чыйгó, тагó
Д. п. – яму, усяму, майму, чыйму, таму
В. п. – ягó, а остальные – как в И. п. или Р. п. в зависимости от существительного, с которым согласуются
Т. п. – з ім, з усім, маім, з чыім, з тым
П. п. – только как в Т. п.:па-ім, на ўсім, пры маім, на чыім, на тым
Женское склонение
И. п. – яна, уся, мая, чыя, тая
Р. п. – у яе‚ ва ўсёй‚ у маёй, у чыёй, у той, з усяе, у мае, у чые‚у тае
Форма на конечный и считается в этом падеже основной. Однако «неосновная» форма тоже широко употребляется в публицистической и художественной речи.
Д. и П. п. – как основная форма в Р. п.
ёй, усёй, маёй, чыёй, той
пры ёй, ва ўсёй, у маёй, на чыёй, аб той
В. п. – усю, маю, чыю, тую, на яе
Т. п. – з ёй, з усёй, з маёй, з чыёй, з той
и з ёю, з усёю, з маёю, з чыёю, з тою
Множественное число
И. п. – яны, усе, мае, чые, тыя
Р. и П. п. – іх, пры іх, усіх, пры ўсіх и т д.
Д. п. – і м, усім и т. д.
В. п. – іх, усе или усіх и т. д.
Т. п. – і м і, усімі и т. д.
Только формы мужского местоименного склонения имеют вопросительно-относительные местоимения хто, што: Р. п. – каго, чаго и т. д.
Таким же образом, как эти непроизводные местоимения, изменяются производные от них: отрицательное нічый – ничей; неопределенные: хтосьці и хтось – кто-то, штосьці и штось – что-то, хто-небудзь – кто-нибудь, што-небудзь – что-нибудь, абы-хто – кто угодно, абы-што – что угодно, хто-ніхто – кое-кто, што-нішто – кое-что, чыйсьці – чей-то, чый-небудзь – чей-нибудь, абы-чый – чей угодно, сёй-той – кое-кто.
3. Наконец, значительное количество местоимений разных лексических разрядов изменяется во всех отношениях так же, как и прилагательные.
Как прилагательное гарачы – притяжательные наш, ваш, определительные іншы, інакшы, неопределенные нечы, некаторы, определительно-относительное каторы.
Как прилагательное дарагі – указательное такі, относительно-вопросительное які, неопределенные якісьці и якісь – какой-то, як і– небудзь – какой-нибудь, абы-які – какой угодно, сякі-такі – кое-какой.
Как прилагательное горкі – указательное гэтакі и гэткі, определительные усякі, усялякі, отрицательное ніякі, неопределенное нейкі.
Как прилагательное новы – указательное гэты, определительные самы, кожны, указательное ягоны.
Как прилагательное густы – определительное сам и как сіні – притяжательное іхні.
Только формы мужского склонения с окончанием прилагательных имеют отрицательные местоимения н іхто – никто, нішто – ничто, неопределенные нехта – кто-то, нешта – что-то, нечто:
Р. п. – н ікога, нічога, некага, нечага и т. д.
Неопределенное местоимение некалькі – несколько имеет только формы множественного числа.
Не изменяются относительно-вопросительное местоимение колькі – сколько и отрицательное н іколькі – нисколько. Но их, так сказать, за это можно и не относить к местоимениям, а считать наречиями.
ПОЖЕЛАНИЯХлеб ды соль! Смачна есці! Сыці вам! – Пожелания приятного аппетита.
Спору ў працы! – Пожелание успехов в труде.
Спажывайце на здароўе! – Пользуйтесь на здоровье!
Ручніком (калясом) дарога! У добры час! – Счастливого пути!
Шчасця-долі і ўсяго уволю!
Каб дзяды не ведалі бяды, а унукі – мукі!
Каб мае мыслі ды напраўду выйшлі!
Ешце, госцейкі: без сала куса няма жыцця у беларуса!
Ешце сала, каб душа плясала!
Госць, не дзьміся. Еш, што ў місе! Чым дабру заставацца, лепей жыватом качацца! Ешце, ужывайце, толькі ў кішэні не хавайце!
Дзякуем, на смачны кусок знойдзем куток! Сказана ж: наш Васіль на работу не мае сіл, а на клёцкі ў малацэ – за чацвярых валачэ! Чэрава не дзерава – раздасца! Усе падкі на рэчы сладкі!
Спачатку, госцейкі, паўторым, а потым і пагаворым! Але п іце ў меру, каб трапіць у дзверы! Галоўка у нас не баліць, чым чарку наліць!
Дай, Божа, штолета гэта! Падаўжы Бог веку добраму чалавеку! Дай вам Бог здароўя! Здарова знасіць і на другое зарабіць!
ТЕКСТАле найболей цікава расказаў дзяк, як людзі саграшылі і як Бог караў іх за гэта.
– Паслухаў Адам сваю жонку, з'еў яблыка з забароненага дрэва. А як з'еў, дык адразу пазнаў, што зрабіў брыдка… Нядобра яму зрабілася, і першы раз аблаяў Еву як мае быць. А тая маўчыць – ну, што ты возьмеш з бабы? Кінуў Адам Еву і пайшоў у дубы. Лёг пад дубам і маўчыць. Аж чуе – Бог па Раі ходзіць. Сорамна Адаму Богу у вочы зірнуць. Ляжыць, не ўстае. Чуе – Бог з Еваю гамоніць.
«Дзе, дзе твой Адам?»
Апусціла вочы Ева, маўчыць.
«Чаго ты маўчыш? Дзе, кажу, Адам?»
«Не ведаю».
«Як не ведаю? А хто ж павінен ведаць? – Глядзіць на яе Бог строга. – Гэта, кажа, мая мілая, з цябе свет гарыць! Я ўсё бачу і ведаю. Пачакай, кажа, я з табой яшчэ пагавару! Пайду толькі таго лайдака пашукаю. Як мяне – дык не хачу слухаць, а жонку дык паслухаў!»
Чуе ўсё гэта Адам. Страшна яму. Стаіўся за дубам і ані чхне. Прайшоў Бог так і гэтак, глядзіць – няма Адама. Дзе ж ён, кажа, падзеўся? Давай яго клікаць.
«Адам!»
Адам – ані гу-гу.
«Адам!» – яшчэ мацней гукае Бог.
А той Адам і галаву прыгнуў. Бог то ведае, дзе Адам, але хоча, каб ён хоць трохі пакаяўся і сам папрасіў, каб дараваць яму грэх.
«Адам, дзе ты?»
Не падае Адам голасу.
Тут дзяк уваходзіць у ролю ўгневанага Бога і прыпісвае яму свае ўласцівасці.
– Угневаўся Бог ды як крыкне: «Адам, трасца тваёй галаве, дзе ты, гад?!»
Бачыць Адам, што нідзе тут не дзенешся, – вылазіць з-пад дуба.
«Нашто ты е ў тое, што я табе не дазволіў?»
Замест таго, каб пакаяцца, Адам пачаў апраўдвацца:
«Жонка, якую ты мне ўсватаў, дала мне, і я з 'еў».
Паклікаў Бог Еву.
«Нашто ты давала Адаму забароненыя плады?»
«Мяне спакусіў д'ябал, угаварыў мяне».
Паглядзеў на іх Бог, патрос галавою.
«Ты, Ева, будзеш у болях раджаць дзяцей, а муж твой будзе гаспадар над табою. А ты, Адам, не забывай, што зроблены ты з зямлі і у зямлю зноў пойдзеш. Праклята зямля з-за цябе. Будзеш ты працаваць многа, а карысці мець мала, бо не паслухаў Бога». I павыганяў іх Бог вон з Раю.
(Я. Колас)
Лексический комментарий к пожеланиям и тексту
спажываць – использовать
ручнік, ручнічок – полотенце
час – время
ведаць – знать
каб – чтобы
дзьмуцца – дуться
лепей – лучше
кішэнь – карман
дзякаваць – благодарить
смачны – вкусный
чэрава – живот, брюхо
рэч – вещь
спачатку – сначала
трапіць – попасть
цікава – интересно
забаронены – запрещенный
брыдка – отвратительно
аблаяць – обругать
кінуць – бросить
аж – и вот
сорамна – стыдно
зірнуць – посмотреть, глянуть
гаманіць – разговаривать
павінен – должен
свет – мир: свет гарыць (з каго) – все проделки начинаются (с кого)
пачакаць – обождать
лайдак – лежебока
шукаць – искать
чхнуць – чихнуть: ані чхне – ни звука не подаст
клікаць – звать
мацней – сильнее
гукаць – звать
уласцівасць – свойство
трасца – болезнь: трасца тваёй галаве – проклятие
нашто – зачем
дазволіць – разрешить
замест – вместо
усватаць – всучить
спакусіць – искусить
зроблены – сделан
карысць – польза
Упражнения
1. Замените в примерах стоящие в скобках местоимения русского языка необходимыми по смыслу предложений местоимениями белорусского языка в нужной грамматической форме (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений)
1. Аднойчы я зайшоў у іх зямлянку па (какая-то) патрэбе, ці можа проста захацелася паглядзець на дзіця у хвіліну смутку. (7. Шамякін) 2. Толькі (тот) мае права на сяброўства, (кто) імкнецца за ўсёды і ўсюды рабіць добрае для таварыша. (Я. Маўр) 3. Як дзяўчаты нашы запявалі песні, (сколько) зёран чыстых – (столько) ясных слоў. (П. Броўка) 4. I людзі верылі, што (их) гора і барацьба – усе відаць з пагранічных вышак. (Я. Брыль) 5. Нібы загадзя вядома было, што (кто-то) на (это) добрым неяк выйграць мяркуе, (кто-то иной), а не (они). (І. Мележ) 6. Паўзмрочную цішыню не нарушала (ничего). (П. Броўка) 7. Ні (чья) парады, ні (чей) загаду тут не будзе. (А. Куляшоў) 8. I (кто) у яго ні пытае, чаго ён плача, – (никто) нічога не кажа. (А. Якімовіч) 9. Час не так вялікі, а (какой) змены! I зямля не (та), і не (те) людзі. (Я. Колас) 10. (Иная) пара – (иные) героі. (7. Мележ) 11. (Чьи-то) нервы не вытрымалі: жанчына заплакала наўзрыд. (К.Крапіва) 12. (Каждый), хто стаяў на пуцях, нібы адчуваў біццё сэрца другога. (М. Лынькоў) 13. Слухае хлапчына (этот) сказ нязнаны, спеў (никто) ад веку у лесе нечуваны. (Я. Колас) 14. (Столько) год чалавек не выпускаў з рук зброі, а тут за адзін момант яе вырвала разам з рукамі. (М. Паслядовіч)
1) нейкай; 2) той, хто; 3) колькі, столькі; 4) іхняя; 5) нехта, гэтым, нехта іншы, яны; 6) нішто; 7) чыёй, чыйго; 8) хто, нікому; 9) якія, тая, тыя; 10) іншая, іншыя; 11) нечыя; 12) кожны; 13) гэты, нікім; 1.4) гэтулькі.
2. Вставьте необходимую грамматическую форму личных и возвратного местоимений (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).
1. Нейкую няпраўду вы гаворыце. Мабыць, думаеце пасмяяцца з (я). (Я. Скрывай) 2. Не лезь ты, Хрыстом (ты) прашу, да печы, не з тваёй жа галавой аладкі пячы! (М. Лынькоў) 3. Вось і надумаўся тады Сомік. Пачакай жа, думае (себя), – я ж (ты) пакажу, умее твая свіння цераз засаўкі скакаць ці не. (К. Крапіва) 4. А хто (ты) ведае, ты ж круцішся з ею. (К. Крапіва) 5. Я не чуў пра (ты), мой народ, аніводнага слова благога. (Н.Гілевіч) 6. А ты, баба, перастань. Каб і не чулі (ты). (Ф. Янкоўскі) 7. Ты будзеш, будзеш у (я) купцом! (У. Скарынкін) 8. Ты ўзнімі з (себя) нашы мары! (П. Броўка) 9. Ты наталяла смяглы рот і выкрасала удар грамовы, каб сам (себя) стаў народ, пачуўшы гукі крэўнай мовы. (Р. Барадулін) 10. Дзіўлюся (ты), чалавечае слова! (А. Вечар) 11. О, матчына мова! Маленства вясна! Ніколі ніхто (я) (ты) не заменіць, бо ты, як і маці, на свеце адна. (А. Бачыла) 12. А можа, не ўбачым яго мы з (ты) сягоння на небе высокім?.. (А. Бялевіч) 13. Сам ад (себя) не пабяжыш упрочкі, (себя) самога цяжка перагнаць. (С. Грахоўскі) 14. Тады і у (ты сам) столькі радасці, што яе, здаецца, хопіць на цэлы свет. (М. Паслядовіч)
1) мяне; 2) цябе; 3) сабе, табе; 4) цябе; 5) цябе; 6) цябе; 7) мяне; 8) сабою; 9) сабою; 10) табе; 11) мне, цябе; 12) табою; 13) сябе; 14) табе сам ім.
3. Обратите внимание на формы местоимения 3-го лица в косвенных падежах после предлогов в белорусском языке (в сравнении с русским)
Асабліва моцнае ўражанне робяць гэтыя факты, калі аб іх расказваюць самі дзеці, удзельнікі падзей. (Я. Маўр) Адыходзяць гады і падзеі, а за імі – бяда. (П. Глебка) I дзе я ні быў, што ні бачыў – заў сёды думаў аб ім, заўсёды да яго хацеў вярнуцца і ніколі, вядома, не шкадаваў, што вяртацца мне трэба толькі сюды. (Я. Брыль) Ён сказаў рэзка, нездаволена, спагнаў на ёй прыкрасць. (І. Мележ) За ім у траве валачылася-скакала доўгая раменная пачопка. (В. Быкаў) Ты да яе як чалавек, а ў яе свае у галаве. (М. Лынькоў) Люблю дзяўчыну, хачу з ёю пажаніцца, хачу зямлі кусочак, каб было на чым з ёю жыць спакойна і шчасліва. (К Крапіва)
4. Обратите внимание на формы местоимения увесь (уся, усе) – весь (вся, всё) и той (тая, тое) – т от (та, то) в косвенных падежах множественного числа в белорусском языке.
Дачка ва ўс ім выйшла у матку. Млосць расплывалася па ўсім целе. 3 усіх мудрасцей жыцця ён, як адну з найпершых, уведаў – трывай, цярпі. Ўсім цяжка бывае, усе церпяць, цярпі і ты. (I. Мележ) Для ўсіх вас праца знойдзецца і справа. (С. Дзяргай) Спрадвеку ва ўс іх народаў так: самае лепшае, самае прыгожае – дзецям. (В. Вітка) Ўсім абавязаны вам мы, кожную помнім з ахвяр. (П. Панчанка)
Брат яго, Міхаіл Стальмаховіч, той крыху лепш жыў, але таксама не вельмі. Той бяздзетны. (К. Чорны) Але на тое ліха ўвайшоў нейкі чужы чалавек. (3. Бядуля) У тую навальніцу раскалола стары клён, які рос над вокнамі хаты. (А. Жук) Дочкі весела шчабяталі, як тыя ластаўкі, і туліліся да яго. Тым часам амаль развіднела. (В. Быкаў) I не перарываць ані на год той стыхіі, плыні той зялікай ракі, якая валадарыць чалавечым сумленнем і душамі і якой імя – л ітаратура. (У. Караткевіч) Ды калі тое будзе, ды куды тэта пойдзем па тое малако? (У. Кулакоускі) I лае так сусветна вясковых ён людзей; а пасвіў жа нядаўна у вёсцы той св іней. (Я. Купала) Не паехаў жа… пасля тае гаворкі у суботу Броня у вёску. (К. Чорны) Той зімы Леапольд Гушка быў на раённым з'ездзе Саветаў. (К. Чорны) Цуды творыць сіла тая на зямлі, на моры. (Я. Колас) Дык вось табе работа: прайсці таею дарогаю… праз гэты лес да самай Гневані. (К. Крапіва)
