Текст книги "Учебник белорусского языка"
Автор книги: Кривицкий Александр
Соавторы: Подлужный Александр
Жанр:
Языкознание
сообщить о нарушении
Текущая страница: 16 (всего у книги 21 страниц)
Урок 6
ПРИЧАСТИЯ И ДЕЕПРИЧАСТИЯ, И ОБОРОТЫ С НИМИ
Причастия в предложении выполняют роль определения, указывая на время, а также на субъектно объектные отношения, находящие выражение в категории залога В белорусском языке степень употребления причастии действительного и страдательного залогов настоящего и прошедшего времени неодинакова. Следовательно, неодинаково употребительны и причастные обороты – причастия вместе с относящимися к ним словами
В качестве определения наиболее широко употребляются причастия прошедшего времени страдательного Залога, образованные с помощью суффиксов – н -, -т-, -л-, и соответственно обороты с этими причастиями / рад нагружаных фурманак паволі зрушыў, мінуў ганак (Я Колас) 3 нержавеючага сплаву гэты быў жэтон адліты (М Танк) Паблеклыя вочы яе глядзелі на свет з-пад шзк. а насунуіай хусткі, здаецца, зусім абыякава (Я Брыль)
Причастия страдательного залога настоящего времени, образованные с помощью суффиксов – е м-, -ім-, и обороты с ними встречаются главным образом в научных текстах, иногда в газетах, очень редко в художествеиных текстах. Значна палепшылася якасць апрацоўваемай паверхні, павысілася стойкасць інструментаў («Звязда») Чалавек, торапка бег, падганяемы пургой, начнымі сполахамі, глухімі гукамі лесавымі, звярынымі (М Лынькоў) В связи с этим многие считают их вообще не свойственными белорусскому языку, появившимися под влиянием русского языка В о всяком случае рекомендуется избегать их употребления Обычным способом замены таких оборотов является превращение их в определительные придаточные предложения, опускание и подыскивание каких-то синонимических форм Т ак, в примере из «Звязды» можно сказать Значна палепшылася якасць паверхні, якая апрацоўваецца, павысілася стойкасць інструментаў или Значна палепшылася якасць паверхні пры апрацоўцы, павысілася стойкасць інструментаў В случаях, аналогичных другому примеру, иногда употребляются причастия прошедшего времени Например, у А Кулешова:
Родны Мінск я пакінуў, нямецкай бамбёжкаю гнаны;
у Я Купалы: Доляй мучаны паганай, след слязой пачнеш. крывіць.
Причастия действительного залога настоящего времени с суффиксами – уч– (-юч-), – ач– (-яч-), а также прошедшего времени с суффиксами – ш-, -ўш- в форме именительного и винительного падежей являются омонимами с деепричастиями Т ак, в предложениях Студэнт, выканаўшы кантрольнае заданне датэрмшова, можа адпачыць. Чалавек, плывучы праз рэчку, не спыняўся формы выканаўшы, плывучы. можно понимать как причастие и как деепричастие В связи с этим причастия чаще всего заменяются определительными придаточными предложениями Чалавек, прыехаўшы з вёскі, спыніўся ў знаёмых – Чалавек, які прыехаў з вёскі, спыніўся ў знаёмых Рабочы, працуючы на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць – Рабочы, які працуе на гэтым станку, некалькі разоў вымушаны адпачываць К огда же подобные обороты разумеются как деепричастные, они заменяются обычно придаточными предложениями времени Калі чалавек прыехаў з вёскі, ён спыніўся ў знаёмых. Калі рабочы працуе на гэтым станку, ён некалькі разоў вымушаны адпачываць.
В других падежах омонимия не возникает, но употребление причастий и причастных оборотов ограничивается, так как они, несомненно, отражают влияние русского языка, хотя, выражая мысль более кратко, чем придаточные предложения, они встречаются даже у классиков белорусской литературы: Паветра напоена ціха пусцеючым мрокам (М Багдановіч) Іхаладнеючую руку Антось цалуе і рыдае (Я Колас) Радамі ліпы маладыя ўсталі ў зелянеючым уборы веснавым (М Танк) Дайце разгону, прастору дрэмлючым песням і сілам (Я Купала) Па доўгаму калідору хадзілі ўзад і ўперад толькі што прыехаушыя сяляне (К Чорны) Асудзіць патрабуюць яны чалавека без веры, уцякаушага ад вайны, да вышэйшае меры (А Куляшоў)
Не соответствующими литературной норме являются иногда встречающиеся причастия с суффиксами – у шч-и – ашч- или оканчивающиеся на – ся Знайшоўся падхадзяшчы чалавек і ў нашых прыяцеляў.Узбіўся на шчыльна пераплеўшыйся лазняк.
Причастия и причастные обороты могут заменяться не только придаточным предложением, но и другими синонимическими средствами в зависимости от контекста:
абгарэушыя дрэвы – абгарэлыя дрэвы
згніушыя дошкі – спарахнелыя дошкі
спацеушыя рукі – спацелыя рукі
замерзшая рака – замерзлая рака
дзеясловы, абазначаючыя рух – дзеясловы са значэннем руху
схаваліся за растучымі кустамі – схаваліся за кустамі
кіруючыя кадры – кадры кіраўшкоў, кіраўшкі
паясняючыя словы – паясняльныя словы
пагасшыя вочы – пагаслыя вочы
зацвярдзеўшыя гукі – зацвярдзелыя гукі
змяняемыя часціны мовы – змяняльныя часціны мовы
вышэйстаячая аргашзацыя – вы ш эйшая аргашзацыя
н іжэйстаячая аргашзацыя – шжэйшая арганізацыя
зачарсцвеўшы хлеб – зачарсцвелы хлеб, чэрствы хлеб и т. д.
Все сказанное не относится к некоторым причастиям тогда, когда они фактически утрачивают приметы глагола в контексте или полностью превратились в прилагательные: ляжачы, гарачы, гаючы, калючы, скрыпучы, будучы, бліскучы, знаймы, цярпімы, вядомы, рухомы, ажыццявімы и т. д. Выражения типа ляжачы конь, бягучы чалавек, стаячы гадзіннік редко встречаются в литературе, ибо тут причастия сохраняют глагольные приметы, но совершенно нормальными следует считать выражения ляжачы камень, бягучы год, стаячая вада.
Деепричастия, оканчивающиеся на – у чы, – ючы настоящего времени и оканчивающиеся на – ўшы, – шы прошедшего времени, а также обороты с ними очень широко представлены в литературной речи: Потым, як Мар'я, узяўшы п ісьмы і газеты у вёску, пайшла, ён, пакінуўшы кантору, хадзіў па вуліцы і, гледзячы, як, весела гаворачы, з'язджаліся людзі на кірмаш, стараўся дадумацца, ці ёсць на свеце прычыны для пастаяннай чалавечай радасці. (К. Чорны)
Деепричастия в белорусском языке, в отличие от русского языка, образуются практически от всех глаголов, в том числе и односложных:
бегчы – бегучы ехаць – едучы рэзаць – рэжучы хацець – хочучы і жаць – жнучы.
ліць – льючы даваць – даючы, есці – еўшы, мець – маючы, меўшы и т. д.
Деепричастные обороты передают действие, поэтому они должны относиться к подлежащему в двусоставном предложении: Яе халодныя сталёвыя струмені ціха усхліпваюць, б'ючыся аб гладкі каменны бераг. (Я. Колас) – струмені ўсхліпваюць і б'юцца. Вёска грэлася на сонцы, гледзячыся ў рэчку з узгорка, і кожны дзень усход сонца сустракала яна шумам працы (К Чорны) – веска грэлася і глядзелася При нарушении этого условия получается неправильно построенное предложение. І ч асам, ідучы дадому са станцыі, утаміўшыся выгрузкай дроў з вагонаў, у яго з'яўлялася жаданне, як бы хутчэй зноў вярнуцца туды – жаданне з'яўлялася, но оно не ішло дадому, не ўтамілася. Вторую часть предложения следовало бы оформить так ён адчуў, што з'яўляецца жаданне. Тогда ён ішоў, утаміўся і адчуў
Деепричастные обороты употребляются в безличных и обобщенно-личных предложениях Добра ў садзе хадзіць, сустракаючы сонечны, ранак. (П Панчанка) Ідучы паляваць на зайцаў, рыхтуйся да сустрэчы з мядзведзем.
Деепричастия, которые стали предлогами, сохранили глагольное управление
дзякуючы каму чаму, нягледзячы на каго, што, зыходзячы з чаго, уключаючы, выключаючы каго што.
СЛОВА И ВЫРАЖЕНИЯКолькі ў Мінску вакзалаў? – Сколько в Минске вокзалов?
Вы пытаеце пра чыгуначныя ц і аўтобусныя? – Вы спрашиваете о железнодорожных или автобусных?
Як хутчэй трапіць у аэрапорт? – Как быстрее попасть в аэропорт?
Віды гарадскога транспарту: трамвай, тралейбус, аўтобус, таксі, метро — Виды городского транспорта: трамвай, троллейбус, автобус, такси, метро
Прыпынак — остановка
На якім прыпынку выходзіць? – На какой остановке выходить?
Вы выходзіце? Ці выходзіце вы? – Вы выходите? Выходите ли вы?
Падкажыце, калі ласка, як прайсці на плошчу Незалежнасці (Перамугі, Свабоды, Ванеева)? – Подскажите, пожалуйста, как пройти на площадь Независимости (Победы, Свободы, Ванеева)?
Расклад руху аўтобусаў — расписание движения автобусов
Даведка (бюро даведак) – справочная, справка (справочное бюро)
Мінгардаведка — Мингорсправка.
Калі ідуць пауднёвыя паязды на Санкт-ПецярбургпразОршу? – Когда идут южные поезда на Санкт-Петербург через Оршу?
У колькі мы павінны быць на вакзале? – Во сколько мы должны быть на вокзале?
Калі трэба быць у аэрапорце? – Когда надо быть в аэропорту?
Гэты рэйс прамы ці з перасадкай? – Этот рейс прямой или с пересадкой?
Гэты рэйс мне не падыходзіць. – Этот рейс меня не устраивает.
Камера захоўвання ручной паклажы — камера хранения ручной клади.
Пачакальная (зала чакання) – зал ожидания.
Зала чакання на другім паверсе. – Зал ожидания на втором этаже.
Папярэдні продаж б ілетаў — предварительная продажа билетов.
Зваротны білет — обратный билет.
Праязны білет — проездной билет.
Б ілет туды і назад — билет туда и обратно.
Сезонны праязны білет (імянны) – сезонный проездной билет (именной).
Вагон для некурцоў — вагон для некурящих.
Агульны, плацкартны, купэйны вагон — общий, плацкартный, купейный вагон.
Хуткі (скоры) поезд, цягнік — скорый поезд.
Хуткасны (скарасны) аўтобус — скоростной автобус.
Мяккі, цвёрды аўтобус — мягкий, жесткий автобус.
Вадзіцель (шафёр), як мне знайсці сваё месца? – Водитель, как мне найти свое место?
Гэтыя месцы вольныя? – Эти места свободны?
Ці можна прыпыні ць аўтобус на хвілінку? – Можно ли остановить автобус на минутку?
Колькі гадзін мы будзем у дарозе? – Сколько часов мы будем в дороге?
Крышку пасуньцеся, калі ласка. – Немножко подвинь
тесь, пожалуйста.
Транзітны (прахадны) аўтобус — проходной автобус.
Спадарожны аўтобус — попутный автобус.
Поезд (цягнік) ідзе да Масквы. – Поезд следует до
Москвы.
Па шляху руху поезда (цягніка) – по пути следования поезда.
Поезд (цягнік) далёкага накіравання (накірунку) – поезд дальнего следования.
Вам трэба звярнуцца ўбюро даведак. – Вам следует обратиться в справочное бюро.
Бюро знаходак — бюро находок.
Пакой маці і дзіцяці — комната матери и ребенка.
Пакой адпачынку — комната отдыха.
Стаянка 10 мінут—стоянка 10 минут.
Поезд (цягнік) адыходзіць ад трэцяй платформы, шостага пуці.— Поезд отправляется от третьей платформы, шестого пути.
ТЕКСТУ родным доме і сцены памагаюць. Неўзабаве пры рынку, у доме «найстаршага бурмістра слаўнага і вялікага горада Віленскага», запрацавала Скарынава друкарня. І вось Вільня трымае ў руках першыя друкаваныя кн ігі ў гэтых землях – «Малую падарожную кніжыцу» і «Апостал».
Давайма і мы з ірнём на гэтыя першыя ў нашай бацькаўшчыне выданні…
Надрукаваныя ў дзве фарбы, з прыгожымі літарамі-ініцыяламі і віньеткамі з раслінным арнаментам, яны, здаецца, знарок створаны на радасць воку. Як прыгожа глядзіцца старонка! Вось багатая шырокая застаўка адкрывае раздзел, пад ёю назва, пад назваю зноў застаўка, але больш вузкая…
Міжволі згадваюцца словы выдатнага рускага гісторыка мастацтва і крытыка У. Стасава: «Тая прыгажосць малюнка, тое майстэрства гравюры, якія на кароткі час прамільгнулі ў выданнях… скарынінскіх, ніколі ўжо больш не паўтарыліся ні ў адным выданні царкоўнаславянскага друку на працягу ўсёй другой паловы ХУІ, усяго ХУІІ і першай паловы ХУІІІ стагоддзяў»…
Добра прадуманы фармат выданняў. Ужо сваім выглядам «Апостал» кажа, што ён разлічаны не для царкоўнай службы, а для хатняга чытання. Памер невялікі – самы раз, каб, узяўшы ў рукі кн ігу, прысесці з ёю ў нядзельку за сталом. Не той шыкоўна вялізны, з якім «служка божы» выходзіў чытаць парафіянам у царкве. І зусім кішэнны фармат у «Малой падарожнай кн іжыцы», разлічанай на купцоў і рамеснікаў, якім не раз даводзілася выпраўляцца ў далёкую дарогу.
Францыск Скарына, як у Празе, так цяпер у Вільні, выдае свае кн ігі з асветніцкімі мэтамі для небагатых людзей, як ён сам піша, «людзям паспалітым на добрае навучанне».
3 гэтага боку асабліва цікавая апошняя частка «Малой падарожнай кн іжыцы», дзе змешчаны розныя каляндарныя, астранамічныя і нават медыцынскія звесткі – усё тое, што найнеабходней было чалавеку ў дарозе.
1 для нас з вамі цікава прачытаць, скажам, такія радкі: «месець септеврий зовемы вресень», «февраль… люты», «июнь… чирвець», «июль… липець». Нягледзячы на старое п ісьмо, здаецца, бруіць у іх наша сённяшняя беларуская мова.
Скарына тут падае такія каляндарныя звесткі, якіх не было раней у падобных, нават самых лепшых заходнееўрапейскіх выданнях. Яго каляндар добра адрозніваецца ад царкоўных, якія зводзіліся толькі да пераліку рэлігійных свят ды дзён «святых». Дбаючы пра асвету, Скарына паведамляе чытачу, колькі які месяц мае дзён, якая даўжыня дня і ночы ў розныя месяцы (напрыклад, пра 17 ліпеня: «День имать годин 17, а нощ 8»), а таксама даты веснавога і восеньскага раўнадзенства, летняга і зімовага сонцастаяння.
Гэтая каляндарная частка «Малой падарожнай кн іжыцы» паказвае нам Скарыну яшчэ і як выдатнага матэматыка і астранома. Скарына зрабіў падлі к і, якіх ніхто да яго не рабіў на ўсходнеславянскіх землях і якіх ніхто не падасць і пасля Скарыны аж да 18 стагоддзя. Ён прадказаў шэсць месячных і адно сонечнае зацьменні, якія змаглі ўбачыць жыхары Беларусі і Літвы ў 1523–1530 гадах. 1 ўсё гэта дакладна збылося…
(Отрывки из книги: А. Клышка. Францыск Скарына, альбо Як да нас прыйшла кн іжка)
Лексический комментарий к тексту
неўзабаве — вскоре, в скором времени
друкаваны — печатный
выданні— издания
л ітара — буква
знарок — нарочно, намеренно, умышленно
старонка — страница
разлічаны — рассчитанный
хатняе чытанне — домашнее чтение
памер — размер
нядзелька — уменьш, воскресенье
шыкоўна вялізны — шикарно огромный, большущий
кішэнны — карманныи
парафіяне — верующие одной парафии – территории, относящеися к одному костелу
асветніцкі — просветительский
паспаліты — польск. уст., простонародный
звесткі — сведения
цікава — интересно
бруіць — струиться
дбаць — заботиться
падлі к — подсчет
дакладна — точно
Упражнения
1. Спишите, подчеркивая причастия одной чертой, деепричастия– дв умя.
Азірнуліся на пакінутыя ззаду кусты ды пайшлі к лясам. (К. Чорны) Здаецца, аж сюды, да самага лесу, далятаў гул вялізнага пажару, узнікшага за якую хвіліну. (М. Лынькоў) Пасядзеўшы крыху такім чынам, ён падымаўся з месца і і шоў у свой пакой на супачынак. (Я. Колас) Адпачыўшы крыху, Рыгор падняўся з крэсла і пачаў тупаць па пакоі. (Ц. Гартны) Нават неба на захадзе, святлеючы доўгі час пасля заходу сонца, стала тускнець і агортвацца ў лёгкую летнюю цемру. (Я. Колас) Бліснуў лысінай пень, елка вырвала з ценяў свой цень, на паляне лясной кладучы яго побач з сабой. (А. Куляшоў) На парце, сціснуўшы галаву далонямі, сядзела з акамянелым тварам Рая, ды ў праходзе паміж партамі стаяла з абыякавым выглядам другая вучаніца – кульгавая, хваравітая Ніна Кулікава. (І. Шамякін) Паднятыя і ачышчаныя баравікі грыбнік клаў на чыстае месца ў кучу. (Я. К.олас) Стомленыя за дзень людзі хутка паснулі. (М. Лынькоў) І колькі ў іх прывабнага, заспакойваючага душу хараства! (Я. Колас) Пачуўся званок, абвяшчаючы падыход поезда. (Ц. Гартны) Атрад, прыбыўшы сюды на св ітанні, размясціўся ўздоўж чыгункі на сушэйшым месцы. (П. Пестрак) Хачу высветліць фактам усе маючыяся быць непаразуменні. (К. Чорны)
2. Произведите замену причастий действительного залога более приемлемыми для белорусского языка выражениями.
Апусцеўшыя палі выглядалі сіратліва. Паружавеўшыя ад марозу шчокі пахарашэлі. Сон зусім адышоў ад разамлеўшага хлопца. Чуваць крыкі птушак, адлятаючых у вырай. 3 саду даносіўся ап'яняючы пах. Рэчывы, стымулюючыя рост раслін, можна набыць у аддзеле бытавой хіміі. Калі ўзяць атрымліваемыя прыбаўкі ўраджаю ў разлі ку на цэнтнер высяваемага насення, то можна ацаніць эфектыўнасць прымяняемага ўгнаення. Заходзячае сонца чырваніла неба. Пераспеўшае збожжа пачынала асыпацца. Голас, спяваўшы песню, рэзка абарваўся. Ад вады патыхала гаркатой гніючага алешніку. Хістаючымся крокам ён ішоў па дарозе. У надышоўшым змроку цвецень выглядала снегавой замеццю. Для гэтай пасады ён падхадзяшчы чалавек.
3. Спишите, вместо глаголов в скобках употребите образованные от них причастия или деепричастия.
(Прыслухоўвацца) да ціхага плёскату нарачанскіх хваляў, Якуб Колас расказваў нам шматлі к ія гісторыі са свайго багатага жыцця. (М. Лынькоў) Далячынь віднелася па-асенняму задуменная, маркотная, са сваімі (апусцець) палямі, з (пагалець) там і тут дрэвамі. (І Мележ) Сцёпка доўга стаяў, (любавацца) горадам, і нейкае новае адчуванне калыхала яго, прыцягвала да гэтага горада і ў той жа час палохала і непакоіла. (Я. Колас) (Угледзець) людзей, якія беглі к яму, ён махнуў нагамі, скінуў з іх жалезныя лапы, (дзякаваць) якім узлез на слуп, і, (ссунуцца) па гладкім дзераве на зямлю, к інуўся бегчы. (К. Чорны) І ветры прынеслі ёй вестку ліхую, што сын яе ў бітве загінуў, жыццё, (дараваць) роднай матуляй, (аддаць) за мац і– Краіну. (Ю. Таўлай) І знямела, як арліны клёкат, слова (набаліць) ў грудзях. (А. Пысін) Есць хараство і ў гэтых зімах і ў мёртва-белых тых кілімах, што віснуць-ззяюць хрусталямі над (занямець) лясамі. (Я. Колас) Жытняя рунь нагадвала цёмна-зялёны аксаміт, (разаслаць) на вялізным абшары поля. (Т. Хадкевіч)
4. Переведите с русского языка на белорусский.
Горы, поросшие деревьями, уродливо изогнутыми норд-остом, резкими взмахами подняли свои вершины в синюю пустыню над ними, суровые контуры их округлились, одетые теплой и ласковой мглой южной ночи…
Хорошо одному на краю снежного поля, слушая, как в хрустальной тишине морозного дня щебечут птицы, а где-то далеко поет, улетая, колокольчик проезжей тройки, грустный жаворонок русской зимы…
Нас выпороли и наняли нам провожатого, бывшего пожарного, старичка со сломанной рукою, он должен был следить, чтобы Саша не сбивался в сторону по пути к науке. Но это не помогло: на другой же день брат, дойдя до оврага, вдруг наклонился, снял с ноги валенок и метнул его прочь от себя, снял другой и бросил в ином направлении, а сам, в одних чулках, пустился бежать по площади. Старичок, охая, потрусил собирать сапоги, а затем, испуганный, повел меня домой.
Урок 7
СОЮЗЫ В ПРЕДЛОЖЕНИИ
Важными строительными элементами предложения являются союзы – слова (обычно краткие), не имеющие лексического значения и употребляющиеся для связи синтаксических единиц: членов предложения, частей сложного предложения, самостоятельных предложений. Они указывают обычно на смысловые и грамматические отношения между синтаксическими единицами.
По своему происхождению союзы бывают производные и непроизводные. Непроизводные союзы не соотносятся ни с какими другими словами в языке, имеющими лексическое значение, а потому и воспринимаются носителями языка как извечные: і, а, але, ды, каб, ні, ці и т. д. Производные союзы возникли в результате перехода слов из знаменательных частей речи; эти слова стали указывать лишь на отношения между синтаксическими компонентами предложения. Так, союзы што, таму образовались из местоимения; калі, дзе, як — из наречий; н ібы, быццам – из частиц; хоць, хай — из глаголов и т. д.
Все приведенные выше союзы являются простыми. Однако многочисленны и составные: таму што, для таго каб, нягледзячы на тое што, пасля таго як, у той час як и т. д. Благодаря составным союзам достигается однозначность синтаксического значения, что важно, в частности, для делового и научного стилей (ср., например, клише делового стиля: у сувязі з тым, што; для таго, каб; за кошт таго, што; зыходэячы з таго, што; нягледзячы на тое што и т. д.).
Помимо союзов, в выражении связи между предложениями могут участвовать союзные слова – местоименные слова вопросительного типа, в которых совмещены свойства самостоятельной и служебной части речи. Это местоимения-суідествительные хто, што, местоименные прилагательные які, каторы, чый, местоименные наречия дзе, куды, адкуль, як, чаму, местоименное числительное колькі.
Существенное значение имеет функциональное разделение союзов на сочинительные и подчинительные. Сочинительные союзы оформляют отношения как между членами предложения, так и между простыми предложениями в составе сложного, если эти предложения более или менее равноправны. Подчинительные союзы и союзные слова соединяют части сложного предложения, которые находятся в подчинительной связи между собой. В этом смысле их функция напоминает функцию предлогов, обозначающих подчинительную связь членов предложения. Для связи членов предложения они употребляются редко. Например, в предложениях типа Нявопытны, бо яшчэ вельмі малады, майстар разгублена глядзеў на нас. Ён рабіў усё старанна, хоць і не хутка подчинительные союзы бо, хоць объединяют однородные члены предложения. Кроме того, в простом предложении подчинительными союзами присоединяются сравнительные обороты.
Сочинительные союзы разделяются на:
1) соединительные: і, ды, дый, ні…ні, як…так і, таксама;
2) противительные: а, але, ды (в том же значении, что и але), аднак жа, затое, а то, не толькі…але;
3) распределительные: або…або, альбо…альбо, ці, ці…ці, не то…не то, ці то…ці то;
4) присоединительные: ды і (дый), нават, прытым; в функции присоединительных могут использоваться и другие союзы, если они связывают синтаксические единицы с дополнительной информацией, не содержащейся в первой единице.
У некоторых авторов наблюдается тенденция в любых контекстах заменять союз і союзом ды или дый. Однако такая замена не всегда оправдана, так как их употребление связано с различными контекстными значениями. Союз і имеет значение перечисления равноправных членов предложения или простых предложений в составе сложного: Як пухам, сняжком пасыпала і хвою, і елку, і клён. (Я. Купала) Гугухне голас угары, і шыба ў вокнах забразгоча, і гоман пойдзе па бары. (Я. Колас) Саюз ды имеет значение категоричности, завершенности перечисления, часто придает речи неофициальный, бытовой характер:
Ва ўс іх шчасце на твары вясёлкай гуляе ды ахвоціць да працы святой. (Я. Купала) Жылі сабе дзед ды баба. Вырас засеў небывалы, ды прыгожы, ды прыўдалы, – племя арлянятаў. (Я. Колас) Этот союз употребляется также при повторении слова для усиления Усе балоты ды балоты (Я К. олас) Усе я ды я. Часто и в соединительном значении союз ды сохраняет оттенок противопоставления, в частности в примере Вырас засеў небывалы, ды прыгожы, ды прыўдалы — небывалый, но замечательный Э то значение противопоставления для него является основным, в котором он чаще всего и употребляется Ешце, ды ў вочы не лезьце! Оно может усиливаться различными частицами Вясёлы ходзіць, спявае, ды толькі ўсе гэта не ў час (К Чорны) Падступіцца да гарэўшых цыстэрнаў не было ніякай магчымасці, ды гэта было і небяспечна (М Лынькоў) Слых мой толькі праз момант ловщь музыку ціхага шуму лісця, ды і то мне спачатку здаецца, што гэта ўсе яшчэ шуміць у галаве (Я Брыль)
Союз дый образовался из сочетания ды і и также характерен для разговорного стиля В качестве соединительного союза близок по значению союзам і и ды Палазіў Януш ля воза, выцягнуў рыдлеўку, узяў сякеру дый падаўся (у лес) (Я Скрыган) Этот союз присоединяет члены предложения и предложения, уточняющие, завершающие или обобщающие ранее высказанную мысль Дома практыкавацца няма калі дый нязручна (Я К. олас) Развітаўшыся з Захарам, Андрэй палявымі дарогамі пайшоў, кіруючыся да Апанаса Хмеля Дарога была няблізкая, але дня яшчэ хопіць, дый пагода спрыяе (П Пестрак)
Союз а обычно имеет противительное значение, соединяя противоположные по смыслу члены предложения или предложения, сопоставляя их Смерць героя не прыгнятае жывых, а клі ча да новых подзвігаў (К. Крапіва) Чалавек мой яшчэ ў партызанах загінуў, а Мішка ажно да Берліна дайшоў (Я Брыль) Факт есць факт, а дакумент застаецца дакументам (Я К. олас) Однако он может иметь и прнсоединительное значение Гарьщь агонь, а на агні гатуецца вячэра (М Танк)
Подчинительные союзы по своему значению можно разделить на следующие группы временные, условные, причинные, целевые, уступительные, сравнительные, пояснительные и результативные. Каждая из этих групп связывает части сложноподчиненных предложений в зависимости от отношений, существующих между ними. Перечислим основные подчинительные союзы по группам:
временные калі, пакуль, як, ледзь толькі, чуць, толькі што, чуць што, абы, толькі, з таго часу як, з той пары як, у той час калі, да таго часу пакуль, перш чым, пасля таго як и т д,
условные: калі (б), як (бы), каб, раз, толькі, абы;
причинные: бо, што, паколькі, як, таму што, з прычыны таго што, па той прычыне што, а то;
целевые: каб, абы, для (дзеля) таго каб, з тым каб, затым каб, замест таго каб, на тое каб, для (дзеля) чаго;
уступительные: хоць (хаця), няхай (хай), хіба, балазе, дарма што, нягледзячы на тое што;
сравнительные: як, чым (чымся), нібы, нібыта, быццам. бы, што, каб, аж (ажно). п аколькі, як бы, як быццам, як і, падобна да таго як;
пояснительные: што, як, каб, быццам, нібы, нібыта, як бы, як. б ыццам;
результативные: так што, таму, дык, ад чаго.
