Текст книги "Учебник белорусского языка"

Автор книги: Кривицкий Александр

Соавторы: Подлужный Александр
сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 21 страниц)

Урок 9
ЗНАЧЕНИЕ РАЗНОВИДНОСТЕЙ ГЛАГОЛОВ И ИХ СТРОЕНИЕ

Однокоренные разновидности глаголов служат для выражения значений четырех типов.

1. Это прежде всего значения лексического вида обозначаемого процесса (лексические значения), отражаю-щие особенности, которыми этот процесс может характери-зоваться при своем осуществлении. Подобного рода зна-чений, свойственных разновидностям глаголов в разных гнездах, великое множество, не поддающееся даже строгой группировке и полному учету. Общее значение того или иного действия или состояния в таких разновидностях глаголов как бы «оттеняется» с той или иной его стороны, в том или ином повороте и т. п. Вот примеры некоторых из наиболее характерных видов подобных значений глаголов и их соответствующие разновидности:

приобретение или придание обозначаемого глагольной основой состояния, положения, вида: акругліць, асіраціць, аціхнуць, аблысець, абмялець, абабраць…;

изменение обозначаемого состояния, положения: адкруціць, адвучыць, ад'ехаць, адабраць…;

полный охват процессом: абступіць, абысці, абгарэць, забудаваць, зашкліць, зарасці…;

изменение местонахождения тем или иным способом, удаление из него или изъятие: выйсці, выбавіць, выкрасліць…;

достижение в действии или состоянии предела: дапісаць, дадумацца, дапытацца, даспець, даведацца.;

освобождение определенным действием от присутствия, наличия, предшествующего состояния: сагнаць, знесці, спаліць, сысці, зварыць, з'есці…;

перемещение тем или иным способом в определенное место: завезці, заплысці, заскочыць, загнаць, закінуць…;

частичное определенное действие или воздействие: падагнуць, падбудаваць, падкінуць, падгарэць, падклеіць…;

неполное осуществление обозначаемого процесса: недаказаць, недаспаць, недакінуць, недарабіць…;

полный и всесторонний охват определенным процессом: ухутаць, уварыць, упадабаць, увабраць…;

помещение при помощи определенного действия наверх, возрастание процесса: ускласці, узысці, уздумаць, узліць, узбушавацца.

Количество подобных разновидностей глаголов в гнездах и их разнообразие зависят от основного значения того или иного процесса и, конечно, от необходимости в разных лексических трансформациях его в речи

2. Разновидности глаголов в гнездах выражают также значения различных способов протекания или соверше-ния обозначаемого процесса (способов глагольного действия). Это значения разных ограничений процесса во времени, в его продолжительности и результативности:

начинательный пайсці, паспрабаваць, зайграць, успомніць, раззлавацца, разгойдваць,

конечный адхварэць, адстаяць, адаспацца, нажыцца;

завершительный дапісаць, давыбраць, дапытацца;

предельный пракрычаць, праскакаць, прадумаць;

накопительный выкасіць, навыдумляць, назбіраць, абысці;

распределительный перамазаць, павыкідваць, пананасіць, пазнімаць, пазвожваць;

усилительный выгуляцца, выперадзіць, дагуляцца, ператрушчьщь, нарагатацца, одляжацца, разбегацца;

однократный грукнуць, скокнуць, варухнуць, секануць;

многократный папахадзіць, папарабіць, папакланяцца, папанакушваць, папараскідваць.

Подобных способов глагольного действия выделяется более десяти.

Разновидности глаголов со значением различных видов процессов и способов их протекания или совершения отличаются друг от друга главным образом при помощи приставок, в том числе двойных и даже троиных сочетаний некоторых из них Подобных присгавок в белорусском языке более двадцати: а-, аб– (аба-), ад– (ада-), вы-, да-, з-(с-, са-), за-, на-, над-(нада-), неда-, па-, пад-(пада-), пера-, пра-, пр ы-, раз-(рас-, раза-), су, у-(ува-), уз-(ус-, уза-), а также дыс-, дэ-(дэз-), проці-, супраць-, прад-, са-, рэ- Вместе с ними выступают и суффиксы – ну-. -ва-, -іва-,-оўва-, -еува-, -ава-(-ева-, -ява-), – ства, ізава-(-ызава-), – ірава-(-ырава-), – іфікава-(-фікава-), – ка-, іча– (-шча-), – й-(-я-), – е-(-э-), – і-(-ы-), – о-.

3. Разновидности глаголов в гнездах представляют обозначаемый процесс (одновременно с тем или иным своеобразием по характеру и осуществлению) в двух особых значениях глагольного вида – совершенном и несовершенном. Они образуют соответственно два ряда. В подавляющем большинстве случаев глаголы со значением совершенного и несовершенного вида в рядах выступают соотносительными по всем своим значениям парами, различаясь только по значению этого типа. Поэтому данное различие глаголов по значению считается грамматическим.

Глаголы совершенного и несовершенного вида с общим значением «приобретение за деньги»:

купіць – купляць адкупіць – адкупліваць закупіць – закупліваць акупіцца – акупляцца перакупіць – перакупліваць дакупіць – дакупліваць падкупіць – падкупліваць выкупіць – выкупліваць адкупіцца – адкуплівацца выкупіцца – выкуплівацча скупіць – скупліваць раскупіць – раскупліваць прыкупіць – прыкупліваць перакупіць – перакупліваць

Только совершенного вида: накупляць, пакупляць, панакупляць, параскупіць, недакупіцца и т. д.

4. Наконец, особый тип такого рода значений выра-жают возвратные разновидности глаголов (или просто возвратные глаголы). Это глаголы с конечным аффиксом —с я(-ца).

Основные виды их значений следующие:

собственно возвратное. Обозначаемое действие направлено на его исполнителя: галіцца — бриться (пагаліцца, дагаліцца и т. д.), купацца, займацца, узбуджацца, апранацца, нахіляцца, спыняцца…;

взаимно-возвратное. Обозначаемое действие является общим и направленным на его исполнителей: абдымацца, шаптацца, перамаўляцца…;

общевозвратное. Обозначаемое действие является состоянием его исполнителя: смяяцца, імкнуцца, спяшацца, лякацца…;

косвенно-возвратное. Обозначаемое действие произво-дится исполнителем для себя, в своих интересах: будавацца, дамагацца, задумвацца, назапашвацца…;

безличное. Обозначаемое действие является независи мым от его исполнителя состоянием спацца, думацца, працавацца;

бессубъектно-возвратное. Обозначаемое действие является постоянным свойством производителя: кусацца, біцца, пячыся, калоцца

Возвратные разновидности глаголов обозначают также действие, направленное на производителя: дом будуецца плотнікамі, роля выконваецца акцёрамі, веды засвойваюцца вучнямі

Для проникновения в недра указанных четырех типов глагольной семантики и словопроизводства очень полезно соответствующим образом с помощью словаря поэкспериментировать с какой-либо глагольной основой и попробовать разобраться в значениях разновидностей глаголов, возможных с этой основой. Этим любил заниматься, кстати, Л. Н Толстой, стремясь постичь богатые формально-грамматические и безбрежные семантические выразительные возможности русского языка в области глагола. Не менее разнообразны и достаточно своеобразны они и в белорусском языке

ЦЕЛОСТНЫЕ РЕЧЕНИЯ

Абы ціха — о нежелательности огласки

Аж са скуры вылузваеццаі—о большой, даже излишней старательности, энтузиазме

Бог бацька! – Будь, что будет!

Век-вяком — Всегда, с давних пор

Вядомая рэч — Известное дело

3 небам гаворыць – остаром могучем лесе, о высоких деревьях в нем.

Іграшане варты! – Не стоит ни копейки!

На святое ніколі — Никогда, не стоит надеяться на исполнение

Сама што — Как раз

Як мае быць — Нормально, как должно быть.

Ялова галава! – Об отсутствии сообразительности

ТЕКСТ

Диалоги

– Міколка, скажы мне, з чаго зроблены твой гарнітурчык?

– 3 сукна.

– А з чаго робяць сукно?

– 3 воўны.

– От, малайчына! А хто воўну дае?

– Авечка.

– Ну, разумнік! То скажы мне цяпер, якая жывёлі на дала табе гэты гарнітурчык?

– Мой тата.

– Міколка, ці хутка ты пойдзеш у школу?

– Вось праз два пальчыкі…

– Што ты, Міколка, хочаш пачытаць?

– Дайце мне кн іжку пра выхаванне дзяцей.

– Ты ж сам яшчэ дзіця!

– А я хачу праверыць, ці мае тата права так мяне выхоўваць!

– Міколка, малако на пл іце, паглядзі, каб не збегла!

– Не збяжыць! Я дзверы зачыню!

– Міколка, я купіла табе новы падручнік. Не запэцкай яго.

– Не хвалюйся, мама, не запэцкаю. Я да яго і дакранацца не буду!

– Міколка, дзе твой дзённік?

– Дык вось ён, у кутку.

– А чаму ён там?

– Ды ў ім сёння двойка.

– Міколка, ці ведаеш, чаго ў зайца вушы доўгія?

– Як быў маленькі, дык не слухаў таты!

– Міколка, ты прачытаў ужо ўрок? Так хутка?

– Прачытаў!

– Цікава? Усё зразумеў?

– Я так хутка чытаў, што не паспеў зразумець.

Лексический комментарий к речениям и тексту

абы — только бы

скура — кожа

вылузвацца — вылущиваться

бацька — отец

вядумы — известный

рэч — вещь

грош — мелкая монетка, имевшая хождение в прошлом

варты — стоит

ніколі — никогда

яловы — еловый

зроблены — сделан

гарнітур — костюм

малайчына — молодец

авечка — овца

жывёліна — животное

тата — папа

хутка — скоро

ці — вопросительная частица

праз — через

еыхаванне — воспитание

падручні к, – учебник

запэцкаць — запачкать

дакранацца — дотрагиваться

дзённік. – дневник

куток — угол

ведаць – знать

зразумець — понять

Упражнения

1. От перечисленных первичных (исходных) глаголов при помощи приставок а-, аб-(аба-), ад-(ада-), да-, з-(с-, са-), су-. у-(ува-), уз-(уза-) образуйте производные глаголы и определите их значение (сверяя с «Тлумачальным слоўнікам беларускай мовы»). Обратите внимание на семантическое сходство и различие одинаковых приставочных глагольных образований, а также на отношение их оттенков значения (по сравнению с данными первичными глаголами) к виду обозначаемого процесса либо к способу его протекания.

Блытаць, будаваць, гарэць, глядзець (– глядаць), жыць, лічыць, мацаваць, несці (насіць), паўзці, праца-ваць, пытаць, трымаць, хапаць (хапіць), церусіць.

2. Установите грамматический вид глаголов в предложениях и укажите на возможные противоположные по виду соответствия этим глаголам

Вось едзе ён, масток мінае, аж хтось з-за паляў вылятае, як жар чырвоны ды вяртлявы, і хвошча пугай ўлева, ўправа, і па валах, і па Пятрусю. (Я. Колас). 1 ўспомніў я з іму з вятрамі, што галасіла над палямі, калі мы з дзедам тралявалі настыўшыя цяжкія шпалы. (М. Танк) Прыходзілі ўначы пажывіцца горкай крушынай асцярожныя зайцы. (Э. Самуйлёнак) Пацягнуўся лес сцяною – ельнік, дуб і хваіна. (Я. Колас) Я табе зараз так пакуру, што ты мне доў га памятацьмеш, як курыць. (К. Чорны)

Я ўзрос на роднай Беларусі пры берасцянцы і дудзе, гляджу сягодня і дзіўлюся пастух з транзістарам ідзе (П Броўка) Калі вярнууся назад, стаў на беразе, не ад чуваў холаду, горача і молада звінела ў целе кроў, і ра дасна было глядзець, як хвалюецца, не можа супакоіцца і застыць вада (А Жук) Па сцежачцы, што, віхляючы між дрэў, шылася ў гушчар, туды, дзе чарнеў голы алеш нік было балотца, кладкі, я мінуў малады хвайнячок, які парос на рэдкалессі (Б Сачанк а) Дождж пачаўся не так як заўседы спачатку закапае, потым зашуміць, а абрынуўся адразу залевай, быццам хтосьці перакуліў наддарогай цэлыя ночвы вады (Я Стакоў) Утраіх паселі ваксп кучы баравікоў і ў тры нажы пачалі харашыць іх, адрэзваць карэньчыкі ад шапак і ўкладваць шчыльней у свае кошыкі (М Лобан)

3 О пределите значение возвратных глаголов в предложениях и сверьтесь с «Тлумачальным слоўшкам беларускай мовы»

Стукалася, стукалася яна ў дзверы, пакуль нехта не адчыніў. (3. Бядуля) Снег бялеецца ў вышынях, на гары, на стромкай скале. (Я.Купала) Яшчэ з вечара неба з паўднёвага боку засценьвалася дымнаю павалокаю легкіх воблакаў. (Я. Колас) Мужчыны доўга яшчэ не разыходзі ліся з вартоўні. (Б.Сачанка) Ты, матуля-Зямля, усюды будзеш для нас самай яркаю зоркай свяціцца. (Н.Гілевіч) Заружовіўся бруснічнік. (П.Броука) Сказаць хацела нешта, ды, мусіць, бацькі засаромелася. (Я.Колас) А каганец, як бы губка, тлщца. (Ф.Багушэвіч) Ну, Ігнат, глядзі, брат, не дурэй, вучыся. (Я.Колас) Пасека аж белая ад іх, – нібы гэта не сіўцы, а ржышча выгарала, адлежалася пад сонцам, вымакла, як каноплі ў вадзе, а цяпер зноў узнялося шчоткай. (І. Пташнікаў) Спадзяваюся менш і лягчэй пераношу няўдачы. (П.Панчанка) Лічбаў п ісаць тата не ўмеў і аднаго дня не вучыўся ў школе. (Ф. Янкоўскі) А яна ліецца ды праз сенажаці і з дзявочых вуснаў і з цымбальных струн. (У. Дубоўка) І як гэта ен рукавіцы забыўся? (Я.Брыль) Не чакайце, што буду хваліцца перад іншымі мовай маёй. Хі ба хвал іцца з лесу крыніца, што грымотней яна за прыбой? (А. Лось) Чаго вам хочацца, панове? Які вас выклікаў прымус забіць трывогу аб той мове, якой азваўся беларус? (Я.Купала) Ты, мой брат, каго зваць Беларусам, роднай мовы сваей не цурайся, як не зрокся яе пад прымусам, так і вольны цяпер не зракайся. (А.Гарун) У маей душы пераклікаюцца яны чароўнай казкаю і сонца, і вясны. (Я. Пушча)

Урок 10
ГРАММАТИЧЕСКИЕ ФОРМЫ ГЛАГОЛА

Глаголы исключительно разнообразны по своим формам в речи В белорусском языке отдельный глагол может выступать в более чем 80 разных формах четырех грамматических категорий

1. Формы инфинитива. Каждый глагол имеет одну форму инфинитива Образуется эта форма в белорусском языке путем присоединения к основе глагола аффикса – ц ь или – ці, -чы Аффикс – ць имеют глаголы с основой на конечный гласный рабіць, шыць, стаць, пець, малоць, дзьмуць — дуть (при сочетании с аффиксом – ся пишется – цца рабіцца, шыцца и т д) Если же основа у глаголов оканчивается на согласныи, в инфинитиве они имеют аффикс – ц і, а после заднеязычных согласных г и к – чы.

везці (обратите внимание на место ударения в этих глаголах), весці, гнесціся, грэбці — грести, грызці, дзерці —р вать, драть, тереть, есці, знайсці—найти, ісці—идти,

класці, красці, лезці, месці, несці, паўзці, плесці, плысці, расці, раўці— реветь, сесці, скубці, трэсці, цвісці, и др;

адпрэгчы (запрэгчы) – отпрячь (запрячь), бегчы, берагчы, легчы, магчы, прэгчы, сцерагчы,

адрачыся (из адракціся в результате изменения к в ч и последующего уподобления ц звуку ч и стяжения чч в ч), валачы, пячы, сячы, таўчы, цячы

2. Предикативные формы. Предикативные, или личные, формы глаголов представлены в белорусском языке формами изъявительного, повелительного и сослагательного наклонений

В изъявительном наклонении глаголы имеют личные формы настоящего, будущего и прошедшего времени в единственном и множественном числе Личные формы настоящего времени образуются при помощи окончаний двух видов Э то называют спряжением глаголов (т е «сопряжением», согласованием с лицом и грамматическим числом имени, выступающего в качестве подлежащего)

І-е спряжение – чакаць, будаваць, каваць, вязаць, браць, мацнець, малоць, жыць, весці, пячы

Единственное число

я чакаю будую, кую, вяжу, бяру, мацнею мялю, жыву, вяду пяку ты чакаеш куеш, вяжаш жывеш пячэш ён (яна яно) чакае, куе вяжа пячэ.

Множественное число

мы чакаем, куем, вяжам, пячом.

вы чакаеце, куяце, вяжаце, бераце, мацнееце, жывяце, печаце—

яны чакаюць, куюць, вяжуць, пякуць

2–6 спряжение – рабіць, бачыць, глядзець, ляжаць, трымцець.

Единственное число

я раблю, бачу, ляжу, трымчу

ты робіш, бачыш, ляжыш, трымціш

ён (яна, яно) робіць, бачыць, ляжыць, трымціць

Множественное число

мы робім, бачым, ляжым, трымцім вы руб іце, бачыце, лежыце, трымціцеяны робяць, бачаць, ляжаць, трымцяць

Личные формы будущего времени глаголов представляют собой сочетание личных форм глагола быць с инфинитивом спрягаемогр глагола: я буду чакаць, рабіць; ты будзеш чакаць, рабіць… мы будзем чакаць, рабіць … Э ти формы имеют только глаголы несовершенного вида. У глаголов совершенного вида значение будущего времени воплощают формы настоящего времени.

Формы же прошедшего времени образуются от основы инфинитива глаголов при помощи суффикса – л -: я ішоў, рабіў (в конечном положении в соответствии с л выступает ў): я ішла, рабіла; ты ішоў, рабіў, ішла, рабіла; ён ішоў,

рабіу; яна ішла, рабіла; яноішло, рабіла; яны ішлі, рабі л і.

В белорусском языке формы прошедшего времени женского и среднего рода единственного числа с ударением на окончании характерны прежде всего для глаголов с основой на согласный, если ударение в инфинитиве у них приходится на конечный гласный: ісці – ішла, паўзці – паўзла, пячы – пякла, цвісці – цвіла (но бегчы – бегла, лезці – лезла, класці – клала).

Однако:

а) легчы – лягла, месці – мяла, плесці – пляла, плысці – плыла;

б) везці – везла и вязла, грэбці – грэбла и грабла, несці – несла и нясла, трэсці – трэсла и трасла.

Ударение на окончании имеют также соответствующие формы прошедшего времени у глаголов быць, даць, жьіць, знаць, пачаць, узяць.

В повелительном наклонении глагол может иметь:

а) форму 2-1-0 лица единственного числа с ударением, как в настоящем времени, на основе – глянь, кінь, кроч, ляж, стань, чытай, будуй, мый, чакай, сей или с ударением на окончании – глядзі. жыві, бяры, рабі, бяжы, п і, пячы;

б) форму 2-го лица множественного числа: гляньце, ляжце, мыйце, рабіце;

в) форму 1-го лица множественного числа с окончанием – е м(-эм, – ам) или – ым(-ім) – плывем, жывем, бярэм, ляжым, бяжым, спім; с окончанием – мо(-ма) – бежыму, берыму. спіму. будуйма, станьма, кіньма, плачма.

В сослагательном наклонении глаголы имеют такие же формы, как в прошедшем времени. Отличаются они наличием после себя частицы бы или б: я чытаў бы, сеў бы;

но я чытала 6, села б, яны чыталі б, селі б.

3. Формы причастия. В белорусском языке формы причастия имеют преимущественно глаголы совершенного вида.

Непереходные глаголы совершенного вида выступают в формах причастия действительного залога, которое образуется от основы их инфинитива при помощи суффикса – л -: збялець – збялелы (-ая, – ае, -ыя), узмужнець– узмужнелы, завянуць – завялы, прыціхнуць – прыціхлы.

Возможны, но не считаются нормой литературной речи подобные причастия с суффиксом – ў ш– (-ш-): зацвіўшы бэз, узросшыя патрэбы.

Обычны в речи причастия страдательного залога от переходных глаголов совершенного вида. Они образуются при помощи суффикса – н -(-ан-, -ян-, -ен-) или суффикса – т- в сочетании с основой инфинитива:

адшукаць – адшуканы адзець – адзеты астрыгчы – астрыжаны апрануць – апрануты пасеяць – пасеяны узняць – узняты зрабіць – зроблены забыць – забыты

Причастия от глаголов несовершенного вида встречаются в письменной речи: кв ітнеючыя сады, палаючы. небасхіл, патокі, сцякаючыя з гор. Но они вызывают большое сопротивление со стороны белорусской грамматической традиции.

Изменяются формы причастий, как и прилагательные, по родам, падежам и числам, согласуясь с определяемым существительным или местоимением.

4. Формы деепричастия. У глаголов несовершенного вида деепричастие образуется при помощи суффикса – у чы(-ючы) или – ачы(-ячы) от основы настоящего времени: яны вядуць – ведучы яны вяжуць – вяжучы яны даюць – даючы яны робяць – робячы

У глаголов же совершенного вида деепричастие образуется от основы прошедшего времени при помощи суффиксов – ш ы, – ўшы: ён забраў – эабраўшы ён зрабіў – зрабіўшы

ЗАГАДКИ

Поле не змерана, статку – не злічана, пастух – рагаты.

Выходзщь дванаццаць малайцоў, выносіць 52 сакалы і выпускае 365 лебедзяў.

Чорная карова ўсіх папарола, а белая ўстала і ўсіх пападнімала.

Людзей не зваў, дошчак не клаў, а цераз рэчку мост збудаваў.

Ляцеў птах, на ваду бах. Але вады не скалануў і на дно патануў.

Отгадки неба, зоркі і месяц, год і яго часткі месяцы, тыдні і дні, ноч і дзень, мароз, сняжынка

ТЕКСТ

Камень

Такіх прыгожых месцаў, якім быў гэты куток, рэдка дзе можна знайсці. Прынамсі, так думаў даўганосы бусел, каторы меў тут, на старадрэвіне, пышны палац. А бусел усе ж такі трэцца па свеце, і на яго словы можна мець увагу.

Шумлівая рэчка, цемны лес, поле, луг і гурт старасвецкіх дубоў, дзе асталяваўся бусел з сям'ёй, выглядалі весела, а падчас і шчасліва, і гэтым самым як бы пацвярджалі, што тут і сапраўды някепска. Але бывалі такія выпадкі, што ўсе тутэйшыя жыхары крыху сумавалі, крыху гаравалі – без гэтага не абыходзіцца ў жыцці і хто ведае быць можа, чым часцей даведваюцца да нас нягоды, тым болей пачуванне цаны жыцця, тым ясней яго светлыя моманты.

Але самым шчаслівым жыхаром быў тут, вядома, камень – так злажылі і згадзіліся ўсе суседзі рэчка, лес і другія і праўда, як ні моцныя дубы, але ўсе ж іх матлашылі і сушылі вятры, іх паліла сонца, на іх меціліся цяжэрныя хмары залатымі стрэламі пякучых маланак, а ў час навальніцы па іх каранях тапталіся людзі.

Таксама рэчка знывала ад сушы ў сваіх берагах пад косамі гарачага сонца і аглядала свае няшчаснае дно. Яе чыстае лона не раз заносілася смеццем, гразею і розным брудам няпрошаных гасцей ручаеў, што вышкалі з ласкі навальніцы. Пра лес і казаць няма чаго. О й, колькі разоў даводзілася яму, старому, перадрыжаць усімі жылкамі за долю сваіх сынкоў, як увойдзе з бліскучай сякерай на плячах бязлітасны чалавек. Бывалі цяжкія часы і для бусла. Не патрапіш у пару вярнуцца з выраю, намерзнешся досыць, стоячы ў гняздзе, і духі табе падцягне, бо дзе знойдзеш спажытак у такую сцюжу. А каменю што! Кажуць жа моцны, як камень, і маўклівы, як камень. Дык што яму астаецца тут? Ляжаць сабе, як пан, у мяккім доле. Ні дождж, ні жар для яго не страшны. Блі сне сонца, дзьмухне вецер – і сухі камень, цёпла яму.

(Я Колас)

Лексический комментарий к загадкам и тексту

статак — стадо, злічана — сосчитано, малайцы – молодцы, маладзец — молодец, малойчык — молодчик, малайчына — молодчина, папароць — пободать, дошчкі — доски но обычно дошкі, дошка — доска, цераз — через, збудаваць — построить, скалануць — встряхнуть, прыгожы — красивый, куток, – уголок, прынамсі — кстати, бусел — аист, старадрэвіна — старое дерево, свет — мир, увага — внимание, гурт – здесь группа обычно – гурьба, старасвецкі — древний, асталявацца — обосноваться, сапраўды — действительно, някепска — неплохо, выпадак — случай, тутэйшы — здешний, жыхар — житель, крыху — немного, чуть-чуть, сумаваць — скучать, даведвацца — навещать, нягода — ненастье, здесь нягоды — плохие времена, несчастья, пачуванне — ощущение, момант — момент, вядома — известно, по видимому , згадзіцца — согласиться, моцны — сильный, крепкий, матлашыць — трепать, цяжэрны — очень тяжелый, хмара — туча, пякучы — жгучий, маланка— молния, час — время, часы — времена, навальніца – гроза, знываць — изнывать, косы — здесь лучи, обычно – косы (волос), лона — здесь русло, обычно – грудь, смецце — мусор, бруд — грязь, нечистоты, вынікаць — появляться, быть следствием, перадрыжаць — передрожать, сякера — топор, бязлітасны — беспощадный, патрапіць — попасть, у пару — вовремя, вырай — место, куда улетают птицы на зимовку, досыць — достаточно, спажытак — пожива, сцюжа — стужа, маўклівы — молчаливый, дол — поверхность земли.

Упражнения

1 З амените глаголы (в скобках) в форме инфинитива необходимыми по смыслу личными формами с окончаниями 1-го или 2-го спряжения (для самопроверки список их дан в конце упражнения)

1. Коля (збочваць) з чыгункі не адразу (Мінаць) барвенкавы бор, куды рабілі сумесныя паходы, (праходзіць) каменную, складзеную з гладкай чырвонай цэглы будку (адна такая (быць) за вярсту ад мястэчка), і нарэшце (трапляць) у змешаны, нагрэты сонцам лес (І. Навуменка) 2. Коля (разумець) мае пачуцці, (нагінацца), штосьці (падразаць), (выкалупліваць), але мяне не (зваць) (І. Навуменка) 3. Заставалася адна надзея, што (ўбачыць) і (пачуць) яго хто небудзь у полі (Я. Маўр) 4. (Мінаць) дні, тыдні (Т.Хадкевіч) 5. А (выйсці) з хаты раніцай, (глянуць) навокал – і дзі ва з дзівосаў (Т.Хадкевіч) 6. Як (ісці) адвячоркам дадому з палё ў, ты (несці), апроч стомы і мазалёў на гарачых руках, і зямлі сваёй пах (М. Арочка) 7. «Куды гэта (ісці) вы, хлопчыкі?» – запытаў незнаёмы чалавек. (Я. Колас) 8. І дружбакі (ісці), (пець) і караблі ў руках (несц і). (І. Муравейка) 9. Вы (несці) нам роўнасць і волю, промень жыцця для народу. (М. Чарот) 10. Мы любоў нашу, дружбу да канца (зберагчы). (П. Прыходзька) 11. Спакой і ціш– бы лінка нават не (схіснуцца), а ты разважліва (стаяць), бы нейкі сон дзівосны (сніць), і песня нейкая (снавацца). (Я. Колас) 12. Ды дзе йн Андрэя (знайсці), калі і я добра не (ведаць), дзе той (хадзіць). Толькі па ночы (убачыць) яго калі. (М. Лынькоў) 13. Нарэшце, ён (бачыць) на ганку дзяўчыну. (Чакаць) яна. (А. Куляшоў) 14. Былі тут іншыя прычыны, з які м і мы і (пазнаёміць) нашых чытачоў (М. Лынькоў) 15. Што вы (стаяць), сядайце. 16. Вы (бачыць), што тут?

1) збочвае, мінаем, праходзім, есць, трапляем, 2) разумее, напнаецца, падразае, выкалуплівае, заве, 3) убачыць, пачуе, 4) мінаюць, 5) выйдзеш, глянеш, 6) ідзеш, нясеш, 7) ідзяце, 8) ідуць, пяюць, нясуць, 9) несяце, 10) зберажом, 11) схіснецца, стаіш, сніш, снуецца, 12) знойдзе, ведаю, ходзіць, убачыш, 13) бачыць, чакае, 14) пазнаемім, 15) стаіце, 16) бачыце

2. Проанализируйте (сгруппируиге) формы глаголов повелительного наклонения и установите способы, средства, а также правила их образования

2-елицо ед. и мн. числа

хадзі (-це) дадому

бяжы (– це) адсюль

адамкні (-це)

сядай (– це) за стол

заспявай (– це) разам

паслухай (– це)

будзь (– це) здароў (-вы)

жыві (-це)

бяры (– це)

сарві (-це)

сядзь (– це)

вязі (-це)

ратуйся (– цеся)

пакупайся (– цеся)

пабач (– це)

пачакай (– це)

збірайся (– цеся)

пячы (– це)

спі (-це)

грай (– це)

крычы (– це)

пагрэйся (– цеся)

купі (-це)

касі (-це)

забяры (– це)

прысягні (-це)

кляніся (– цеся)

кроч (– це)

едзь (– це)

мыйся (– цеся)

1-е лицо мн. числа

хадзем (– це) дадому

бяжым (– ыму) адсюль

адамкнем

сядайма за стол

заспявайма разам

паслухайма

будзем (будзьма) здаровы

жывем, сябры

бярэмся (берымуся) тут

сарвем (сарвіму)

сядзем (сядзьма)

вязем

ратўймася

пакупаймася (– паемся)

пабачма (пабачым)

пачакайма

збіраймася

пячэм (печыму)

спім (спіму)

грайма

крычым (крычыму)

пагрэймася

купі м (купіма)

косі м (косіма)

забярэм (заберыму)

прысягнем

клянемся

крочым (крочыма)

ідзем (ідзьма)

мыймася

3. Замените глаголы(в скобках) в форме инфинитива образованными от них причастиями (для самопроверки список их дан в конце упражнения)

1. Міхал ідзе туды, на поле, дзе Нёман, выгнуўшыся дужкай, абводзіць лес прыгожай стужкай, але цяпер марозам (скаваць) і ад людскіх вачэй (захаваць), і толькі жолаб, нізка (ўгнуць), ды лёд, ад снегу ветрам (здзьмуць), яго дарогу вызначалі. (Я. К.олас) 2. Можа, помніш вяршыні (аснежыць) гор і (распаліць) намі пад небам касцёр, гоман хвой, вадаспадаў і песню вятроў. (М. Танк). 3. Невядомыя (прыйсці) людзі выходзяць з двара і полем накіроўваюцца ў лес. (Я. Колас) 4. Падарожнікі прымасціліся ў кутку, дзеляжаў цэлы ахапак (зляжацца) пацярухі. (М. Лынькоў) 5. Цяпер імшарышчы кругом, н ібы (пакроіць) нажом. (П. Броўка) 6. Я ўвесь быў (захапіць) хараством лесу. (К. Чорны) 7. Скрозь тырчэлі (счарнець) ўжо ад вільгаці пні з пацеркамі смалы. (К. Чорны) 8. На краёчку пл іт ляжаць чырвоныя гваздзікі, зусім не (звянуць), нядаўна, відаць, (пакласці). (А. Савіцкі) 9. Памятаю цвёрдую (улежаць) пасцель у (апусцець) каморцы, (агарадзіць) не (стругаць) дошкамі, саладкаваты, млява-задумлівы пах паветра, кволую цішыню, у якой звінелі не (адчапіцца) чорна-сінія мухі, місачку (схаладзець) аўсянага ўзвару. (Я Скрыган) 10. Росныя высокія кветкі казытнулі яго (распухнуць), (падзерці) і (пазбіваць) ступні. (В. Быкаў) 11. (Зарасці) травою алея, паабапал якой стаяў змрочны, як лес, парк, давяла мяне да агароджы. (У. Караткевіч) 12. 3 поля дыхнула на (пахаладнець) і (зацяніць) луг цёплым паветрам. (7. Чыгрынаў)

1) скован, захован, угнуты, здзьмуты, 2) аснежаных, распалены, 3) прышлыя, 4) зляжалай, 5) пакроены, 6) захоплены, 7) счарнелыя, 8) звялыя, пакладзеныя, 9) улежаную, апусцелай, агароджанай, струганымі, адчэпныя, схаладзелага, 10) распухлыя, падзертыя, пазбіваныя, 11) зарослая, 12) пахаладнелы, заценены