Текст книги "Учебник белорусского языка"

Автор книги: Кривицкий Александр

Соавторы: Подлужный Александр
сообщить о нарушении

Текущая страница: 19 (всего у книги 21 страниц)

Урок 10
СРЕДСТВА СВЯЗИ В СЛОЖНОМ ПРЕДЛОЖЕНИИ

Сложные предложения образуются из форм простых предложений обычно при помощи различных специальных союзов и других соединительных средств (слов и сочетаний слов). Эти средства выражают вид связи составных частей сложных предложений и одновременно конкретные отношения между тем, что в этих частях сообщается. В них преимущественно заключается своеобразие белорусского языка в построении сложных предложений.

1. В сложносочиненных предложениях наиболее употребительными являются союзы і – и, ды – но, да, а – а, але – но, однако: Ноч была глыбокая, і цішыня навокал была жудасная. (К. Чорны) Маўчала возера ў тумане, ды вербы плакалі ў цішы. (П. Трус) Ітам добра, і тут някепска. (А. Кулакоўскі) Смачны жабе арэх, ды зубоў Бог не даў. (К… Крапіва) Нецярпліва жджэ хлапчына, ды не скора вечарок. (Я. Колас) Граў Сымонка, а дзед слухаў. (Я. Колас) Будзь смелым, як бура, што крышыць дубы, а будзе твой верх, тваё права ўсягды. (Я. Купала) Стукушмат, а працы мала. (П. Глебка) Ты крыўдзілася, а я смяяўся. (Я. Скрыган) А ці хутка ўжо сонца, а ці хутка вясна? (А. Куляшоў) Вясна была яшчэ ўпачатку, але снягі ўжо раставалі. (Я. Колас) ён верыў у яе стрыманасць, але штосьці падточвала гэту веру. (Ц. Гартны) Калісьці ён тут быў, але калі? (П. Пестрак)

Более специализированными, иначе – более узкими, ограниченными по тем отношениям, которые они выражают между частями предложения, являются другие сочинительные союзы, соединительные слова и их сочетания.

Присоединение: затым — затем, потым — потом, пасля — после, тады — тогда, нарэшце — наконец и пр.:

Дзесьці пракрычала птушка, і потым усё сціхла. (Я. Маўр) Нашто людзі хаты будуюць і пасля іх самі ж раскідаюць? (Я. К.упала) Гара тут крута абрывалася, затым абрыў пераходзіў у пакаты спуск. (Т. Хадкевіч) Хвіліну-другую пераклікаліся па ўсяму сялу пеўні, нарэшце і яны змоўклі. (М. Лынькоў)

Сопоставительность и противительность: аднак — однако, толькі — только, толькі аднак — однако же, затое — но зато: Няма чаго дзівіцца гэтаму, аднак Лейба дзівіцца. (3. Бядуля) Хлеба, грошы ты слугою мала будзеш мець, аплявухаў яса затое не будуць жалець. (Я. Купала) Ён не адчуваў страху, толькі ўсё цела як бы напрудзілася. (П. Броўка)

Распределение и перечисление: ні — ни, го – то, ці — или, або (альбо) – или, ці то — то ли, не то — не то:

Ні пастух сюды з авечкамі не заходзіць, ні ветру няма паміж хвойнікаў. (К К. рапіва) То яму тое нядобра, то яму гэта не так, а то трэцяе трэба іначай. (Р. Мурашка) Ці ён грозіць каму, ці спужаў яго страх. (Я. Колас) Ты тут садзіся, або я памагу табе прылегчы. (К. Чорны) Альбо пан сёння ўсё скажа, альбо будзе позна. (П. Галавач) Ці то стогне птушка, ці віхор гуляе. (Я. Купала) Не то загукала саеа, не то прапішчау заяц. (Я. Маўр)

2. В сложноподчиненных предложениях в соответствии с характером связи между формами простых предложений в их составе (напоминающими виды связи слов в простом предложении) и смыслом отношений между ними соединительными средствами выступают в основном местоимения, местоимения-наречия и союзы. Они выражают разнообразные конкретные отношения, которые можно объединить в четыре группы:

а) форма зависимого придаточного предложения поясняет или представляет подлежащее или сказуемое в форме главного предложения хто — кто, што — что, як — как, калі — когда, нібы — как будто, будто, точно как, быццам — будто, які — какой, чый — чей, дзе — где и др: Усе, хто блізка ведаў яго, проста дзівіліся (П Броўка) Іздалося сумнаму паэту, што зарана адцвіла вясна (П Глебка) Тады ён думаў зусім расквітацца з усімі гэтымі справамі і зноў стаць тым, кім быў змалку (К Чорны) Цікава, як ён будзе выглядаць пры гутарцы з дэлегацыяй (П Пестрак) Як яно прыйдзецца, немаведама (К Чорны) Кепска калі кепскі гаспадар хто з вас (Я Купала) Крык такі, быццам нехта там гінуў у нетрах глухіх (А К. уляшоу) Дзядзьку было вядома, дзе прападае Юрка (Я Маўр) Які плотнік, такі клін, які бацька, такі сын (Прыказка),

б) форма зависимого предложения характеризует или раскрывает признак предмета, названного в форме главного предложения які — какой, чый — чей, што — что, хто — кто, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі—когда, як—как, нібы—будто, как будто, быццам — будто, каторы — который и др: Ад лесу цягнецца цень, які даўжэе, расце з кожнай хвілінай (3 Бядуля) У дзень, калі было прызначана новае спатканне, паліў дождж як з вядра (П Броўка) Зямлю тваю, што я купіў, аддам табе задарма (П Пестрак) Здаецца, прыйшоў ляснік Максім Заруба, у чыім абходзе ён высек дубок (Я Колас) Не ўцякайце вы ў тую даль вякоў, дзе пахована многа вас, дзядзькоў, і адкуль назад вам няма дарог (Я Колас) Няма тае хусты, каб завязаць людзям вусны (Прыказка) Вось і хата, каторую часта ен сніў (П Броўка),

в) форма зависимого предложения поясняет и конкретизирует объект, названный в форме главного предложения, или выступает в его качестве што — что, каб — если бы, як — как, быццам — будто, как будто, як быццам – как будто, нібы (нібыта) – будто, ці — ли, хто — кто, які — какой, чый— чей, колькі — сколько, дзе — где, куды — куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль — покуда и др Раман чула прыслухоўваўся да ўсяго, што рабілася вакол (Я Колас) Ты зразумей, які гэта чалавек, якая душа!(ІШамякін) Іду вось, не ведаю чы, дзе спынюся (П Галавач) Не мог уцярпець Міхалючок, каб хутчэй прачыталі пра Рыгора (К Чорны) Я не імкнуся тых дагнаць, чый недалекі шлях у моры (М Танк) Хто-хто, а яны то ведалі, адкуль бярэцца нечаканы долсдж. (М. Лынькоў) Я усё гэта разбяру, але не ведаю, калі. (М. Зарэцкі) Хацеў, каб не пакрыўдзіць. (М Лынькоў) Прымяраю, ці ўлезе на плечы ватоўка, кашуля. (А. Куляшоў);

г) форма зависимого предложения конкретизирует место, время, условия, причину и другие обстоятельства, относящиеся к тому, на что указывается или о чем говорится в форме главного предложения: дзе — где, куды – куда, адкуль — откуда, калі — когда, як — как, пакуль – покуда, ледзь — чуть, ледзь толькі — чуть только, як толькі—как только, толькі што—только что, бо – так как, што — что, паколькі — поскольку, таму што — потому что, затым што — затем что, дзеля таго што — ради того что, каб — чтобы, абы — только бы, для таго каб – для того чтобы, раз — раз, абы — лишь бы, хоць (хаця) – хотя, няхай (хай) – пускай, так што — так что, як бы – как бы, нібы — вроде, быццам — будто и др.: Ён варушыўся, клапаціўся і памагаў усюды, дзе толькі цяжэй было. (К, Чорны) Да поўначы сядзелі, пакуль сны агарнулі. (П. Броўка) Міхал з Антосем, як старыя, займалі месцы. канцавыя і іх трымаліся выключна, бо тут сядзець ім болыи спадручна. (Я. Колас) Сып снегу больш, зіма, каб поле небывала ўкаласіла. (П. Панчанка) Страляе ж ён, абы напалохаць мяне. (І. Шамякін) Калі ў свабодзе такой пажывецца, то іза сонца плаціць прыйдзецца. (Я. Купала) Мы ўсе адзін аднаго павінны трымацца, дык гуртам і выйдзе нешта. (К. Чорны) Сядзь бліжэй, а я прылягу, бо штось ные трохі бок. (Я. Колас) А ты не Хрыстос, каб паднімаць мёртвых. (К. Чорны) Неба ж яснюткае, хоць бы дзе хмура! (Я Колас) Чулі, дзяўчаты, як з вашага брата здзекуюцца? (К. Крапіва) Няхай думкі мае пабягуць чарадой, як чародкамі хмары плывуць. (Я. Колас)

3. Формы простых предложений сочетаются в сложносочиненные и сложноподчиненные предложения путем их следования друг за другом или включения одного в другое с выражением характера их отношений в устной речи при помощи интонации. Сложносочиненные предложения такого рода представляют собой сочетание однотипных по смыслу и по строению форм простых предложений:

Шчабяталі пад страхой ластаўкі, гулі пчолы за сцяной. (М. Лынькоў) Мінулася поле, пачаўся рэдкі лясок. (І. Мележ) Спераду былі пасажырскія вагоны, у канцы – таварныя. (М. Лынькоў) Ён багаты, я бедны. (Ц. Гартны) Выганяеш гора ў дзверы – гора сунецца ў акно. (П. Броўка) Стаіць явар пад гарою, на гары гамоніць гай. (П. Трус) Ты свабодны, вецер, я жыву ў няволі. (Я. Купала)

В сложноподчиненные предложения без лексико-грамматических средств сочетаются разнотипные по смыслу и по строению простые предложения. Характер их отношений выражается также в устной речи при помощи интонации: Хутка яны адчулі – сыплюць кроплі дажджу. (І. Мележ) Колькі разоў гаварыу: не пакідаць лішніх рэчаў у спальні! (М. Лынькоў) Была калісь пара: гучэла завіруха і замяла маёй мінуўш. чыны сляды. (М. Багдановіч) Па сакрэту чуў я чутку: пасадзілі Лыску ў будку. (К. Крапіва) Печ нагрэлася, па хаце пайшла парнасць. (К. Чорны) Дзень сягоння ў хаце шчаслівы – дарагія прыехалі госці. (К. Буйло) Не пачакаць – брыдка будзе. (Ц. Гартны) Есці хочацца – падцягнула духі. (Я. Брыль) Гавораць жа і так: адзін у полі не воін. (П. Броўка) Мікіта пайшоў у клуню – трэба накарміць жывёлу. (Я. Колас) Жонка толькі паспела ахнуць – Максім перавярнуў кошык уверх дном. (П. Пестрак)

ОБРАЩЕНИЯ К ЖИВОТНЫМ

подзывные

отгонные

Лошадь

Кось-кось-кось…

Но пайшоў!

(А)ксыль(-я)!

Ноца! (А)кшэль!

Прочие команды понукания:: но! (нэ!) – команда запряженной лошади о движении; птц! (звук, образующийся при всасывании воздуха сквозь сжатые губы) – легкое понукание; тпру! (звук при проталкивании воздуха сквозь сжатые губы совместно с голосом) – останавливание; тр-р-р! – то же; чш-ш-ш! – сдерживание при беге, при спуске с горы; ф'ю-ф'ю-ф'ю – посвистывание при поении.

Жеребенок

Кось-кось-кось…

Тпроль(-я) – тпроль(-я)…

Тпруль(-люх)-

тпруль(-люх)…

Ку-зя-кузя-кузя…

(А)тпру!

(А)ксыль(-я)!

(А)кшуль(-я)!

(А)ксюль(-я)!

(А)кшэнь!

Корова

Тпрусь-тпрусь…

Цёсь-цёсь-цёсь…

Ця– сю(-тка) – ця-сю(-тка)…

Псе-псе-псе…

Псейка-псейка…

Тпру-тпру-тпру…

Кароўк-ка-роўк…

На-на-на…

Але!

Алюш!

Ану пашла!

(А)быля!

Теленок

Цель (-я) – цель (-я) – цель(-я)…

Цёл-цёл-цёл…

Це-це-це…

Цялух-цялух…

Бы-ля-быля-быля…

Быц (-а, – ця) – быц(-а, – ця)…

Цялух!

Цялух па-шла! (А)тпруць!

(А)ксыль(-я)!

Свинья

Дзю-дзю-дзю…

Дзё-дзё-дзё…

Дзець-дзець-дзець…

Цк-цк-цк…(зубной звук при засасывании воздуха)

Куц-куц-куц…

Куцу-куцу-куцу…

(А) юс!

(А)юсь!

(А)ісь!

Айсь!

Аўсь!

(А)вьщь!

Поросенок

Цк-цк-цк…

Куц-куц-куц…

Дзютка-дзютка…

(А)юц!

(А)сь!

(А)выц!

(А)выць! (А)цю!

(А) шут!

Овца

Чу-чу-чу…

Шу-шу-шу. .

Шут-шут-шут…

ПІур-шур тур…

Бар-бар-бар…

Базь-базь-базь…

Це-це-це…

Авур-авур-авур…

(А)вуль-(а)вуль-(а)вуль…

Авечк-авечк…

(А)шкыр (-а)!

Ашкір(-а)!

Коза

Кызь-кызь-кызь…

Кыз-кыз-кыз…

Кызі-кы‚зі-кызі…

Казюль-казюль…

(А)кызя!

Собака

На-на-на…

Ня-ня-ня…

Цю-цю-цю…

Ф'ю-ф'ю-ф'ю…

(А)пашоўвон (у будку)!

Ату!

Агату!

Паль!

Цю!

Кошка

Кыць(-і) – кыць (-і) – кыць(-і)…

Кыц-кыц-кыц…

Кыс-кыс-кыс…

Кісь-кісь-кісь…

Кіт-кіт-кіт…

(А)псік!

(А) ката!

(А)вус!

Курица

Ціп-ціп-ціп…

Ціў-ціў-ціў…

Пыль(-і) – пыль (-і) – пыль(-і)…

Пыр-пыр-пыр…

Цы-кы-цыкы…

Кур-кур-кур…

(А)кыш!

(А)кшыйі!

(А)шыші

Утка

Вуць-вуць-вуць…

(А)вуць!

Гусь

Це-це-цс…

Цэга-цэга-цэга… (А)вуць!

Гусь

Це-це-цс…

Цэга-цэга-цэга…

Гусь-гусь…

Гуль-гуль-гуль…

Гыль-гыль-гыль…

Зю-зю-зю…

Зюль-зюль-зюль…

Вуль-вуль-вуль…

(А)гыль(-я)!

Азюль(-я)!

ТЕКСТ

Граматыка лесу

Шумлівы лес –

Падручнік роднай мовы.

Тут дрэвы,

Як назоўнікі,

Стаяць,

А птушкі утвараюць дзеясловы –

Пяюць і свішчуць,

Звоняць і крычаць.

Прыметнікамі бор здалёк прыметны –

Зеленачубы,

Стройны,

Залаты.

Сустрэне гай займеннікам прыветным:

Нібы з сябрамі, 3 намі ён на «ты».

Зязюля раніцай лічэбнік вучыць —

Плыве наўсцяж стараннае «куку».

Цвіце багун.

Цвіце чабор гаючы. Вісяць,

Што коскі, Шышкі пры суку.

Грыбы, нібы часціцы і прыслоўі,

Хаваюцца

Сярод імхоў і траў.

У верасным,

Сунічным палясоўі

Я ласкавыя словы напаткаў.

Звіні ж вякамі,

Мова,

Па-над краем –

У жніўны дзень,

На лузе,

Пры сасне!

Жыццё не адмаўляе,

А сцвярджае

Адмоўная часціца мовы – «не».

Не знішчым іх,

Не спляжым,

Не загубім –

Сваіх азёр, лугоў, сваіх лясоў.

1 родны край і мову не разлюбім –

У кожным сэрцы гэты дзеяслоў!

(В. Гардзей)

Лексический комментарий к тексту

падручнік — учебник

назоўшк — имя существительное

утвараць — образовывать, производить

дзеяслоў— глагол

прыметнік — имя прилагательное

займеннік — местоимение

прыветны — приветливый

нібы — как будто, будто

сябры — друзья

зязюля — кукушка

лічэбнік — имя числительное

наўсцяж — вдоль

старанны — старательный

багун — багульник

чабор — чебрец

гаючы — целебный

коска — запятая

прыслоўе — наречие

хавацца — прятаться

верасны — вересковый

сунічны — земляничный

палясоўе — лесные места

напаткаць — встретить

адмаўляць — отрицать

сцвярджаць — утверждать

адмоўны — отрицательный

знішчыць — уничтожить

спляжыць — затоптать

Упражнения

1. Дополните сложносочиненные предложения союзами (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).

1. На гары шуміць хваіна, … ў даліне вербалоз. (П. Трус) 2. То мароз марозіць, … золіць слата. (Я. Купала) 3. Кавадла звінела, … молат звінеў. (Я. Купала) 4. Ёй нічога не хацелася рабіць, … работа падала з яе рук. (Я. Колас) 5. Мінулася грозная бура, … мора дасюль яшчэ б'ецца. (М. Багдановіч) 6. Там толькі дзікая птушка зможа праляцець, … лесавая звярушка з купіны на купіну пераскочыць. (М. Лынькоу) 7. Пакланіся кусту, … ён табе дасць хлеба лусту. (Прымаўка) 8. На шыбах снег ляжыць іскрыстым пухам, … ў хаце пахне грэчкай чысты мёд. (С. Грахоўскі) 9. Цяклі дзянькі, … йшлі нядзелі, … час тут вольны хлопцы мелі. (Я. Колас) 10. Гара тут крута абрывалася, … абрыў пераходзіў у пакаты спуск. (Т. Хадкевіч) 11. Заскрыпела фортка, … стала ціха. (Э. Самуйлёнак) 12. У канцы чэрвеня прайшлі шчодрыя летнія дажджы, … ізноў наладзілася надвор'е. (Я. Колас) 13. Значыць, працу напішу я, … яна будзе лічыцца вашай? (К Крапіва) 14. Навокал было цёмна, … паасобныя агеньчыкі хат міргалі на ўзгорку. (П. Броука) 15. Селі яны на прызбе, хочуць закурыць, … агню няма ні ў кога. (М. Зарэцкі) 16. Думаў схадзіць да пісара, … адгаварыла жонка. (Я. Колас) 17. На заводзе даўно ўжо гудкі прагудзелі, … – бацькі няма. (А. Александровіч) 18. Можа, нават яны плачуць, … слёзак іх не бачаць. (Я. Колас) 19. Усё знікае, праходзіць, як дым, светлы … след будзе вечна жывым. (М. Багдановіч) 20. Гэтай сувязі ён стараўся не губляць, … ён яшчэ болей замацаваў яе. (Я. Колас) 21. Абавязкова пачнецца вайна, … быць не можа. (3. Бядуля) 22. Людзей не знаў лес гэты хмурны, зайздросна сцежкі свае крыў, … сваім дном Днéпра бурныз вясны да восені ўдаль плыў. (Я. Купала) 23. Заводаў зменшыцца – … пачнецца болей беспрацоўе. (А. Александровіч) 24. У вас на мястэчка многа сілы не патрабуецца, … вакол вялікая патрэба ў людзях. (Ц. Гартны) 25. Мы праехалі ці мала станцый, … адну мы прыстань праплылі?! (А. Звонак) 26. Або свет пачуе, … душа трэсне. (Цётка) 27. Уцякай хутчэй, дзеўка, … забяруць на панскі баль. (3. Бядуля)

1) а; 2) то; 3) і; 4) ды; 5) а; 6) ды: 7) а; 8) а: 9) ды, і; 10) затым:11) потым; 12) пасля; 13) а; 14) толькі; 15) аж; 16) дык; 17) аднак;18) толькі; 19) ж; 20) наадварот; 21) інакш; 22) адно — только; 23) затое—зато; 24) між тым; 25) ці; 26) або; 27) а то.

2. Дополните сложноподчиненные предложения союзами (для самопроверки они даны в конце упражнения в порядке следования предложений).

1. Ведаючы з практыкі, … далей у лес, болей дроў, стары больш не спрачаецца. (К, Крапіва) 2. Над ускрайкам лесу, … пачыналіся жоўтыя пяскі, зазвінела песня ляснога жаваранка. (Я. Колас) 3. Сярод настаўніцтва былі свае групы, … складаліся на грунце тых ці іншых інтарэсаў. (Я. Колас) 4. … свінні рогі, не саступіла б з дарогі. (Прымаука) 5. А відно-віднюсенька, … ты іголкі збірай. (К. Крапіва) 6. Людзі спалі непрабудна, … дождж не пераставаў. (7. Мележ) 7. Ёсць кнігі, … праходзіш, … паўз шэры і неахайна збудаваны дом. (М. Паслядовіч) 8. Ён толькі з большага ведаў, … мясцовасці ён цяпер апынуўся. (К. Чорны) 9. Хто ведае, … вядзе вось гэта шэрая дарога? (П. Галавач) 10. Уранні Леначка не захацела пачакаць, … згатуецца снеданне. (Я. Брыль) 11. Я не знаю сам, браточкі, … мне так мілы бэры, плач асенняй ночкі, спеў яе пастылы. (Я. Колас) 12. Трызніш ты трывожна ў цяжкім палкім сне, … ты на фронце, … на вайне. (К. Буйла) 13. Эх, скручу я дудку, такое зайграю, … ўсім будзе чутка ад краю да краю! (Ф. Багушэвіч) 14. Вось тая хвоя з вяхою, … трэба ступіць колькі крокаў направа. (Я. Колас) 15. Любі, матка, таго зяця, … я палюбіла. (3 песні) 16. Яшчэ не было такога здарэння, … нос яго свярбеў так, на ўзвей вецер. (Я. Колас) 17. Пачуўся раптам такі гук, … упала ў лужыну вялікая кропля. (П. Пестрак) 18. Я іду, … мне кажуць. (Н. Колас) 19. Ідзіце, … прыйшлі. (3 народнага) 20. Чакаць тады спакойна можна, … няма чаго чакаць. (А. Звонак.) 21. І не паспелі хлопцы апамятацца, … насохшае сена палыхнула агнём.(Я. Колас) 22. Ён баязлівец, … не здраднік. (П. Пестрак) 23. Падзялі вось сёння ўсё пораўні, … на той год зноў перадзельваць давядзецца. (К. Крапіва) 24. Ну, годзе валаводзіць! Адчыняй па-добраму, … кепска будзе! (К. К.рапіва) 25. От маладзец, … дагадаўся прыпыніцца. (К. Чорны) 26. А парасяткі, яе дзеці, ўсяму дзівілісь несканчона, … надта рохкалі здзіўлёна. (Я. Колас) 27. Хіба ён маленькі ці што, … сядзець на мяшках? (7. Шамякін) 28. Здзіўленне ў голасе маці было настолькі шчырае, … я міжвольна ўсміхнуўся. (Я. Брыль) 29. Ціха ў замку і нялюдна, … ён вымер, … ён пусты. (Я. Колас) 30. … не ўмееш частавацца, то шчасліва аставацца. (К. Крапіва)

1) што; 2) дзе; 3) якія, 4) каб; 5) хоць; 6) хоць, 7) каля якіх, як; 8) у якой; 9) куды; 10) пакуль, 11) чаму; 12) быццам; 13) што; 14) ад якой; 15) што; 16) каб; 17) быццам; 18) куды; 19) адкуль; 20) калі; 21) як, 22) калі; 23) дык; 24) а то, 25) што, 26) бо; 27) каб; 28) што; 29) бы; 30) як.

ДЕЛОВЫЕ БУМАГИ

ДЛЯ КРАСНОГО СЛОВЦА

Знание языка – это свободное владение его словарем, грамматикой и их звуковым и письменным воплощением (фонетика и письмо) для построения различных составных языковых образований при высказывании (и понимания ири восприятии речи). Однако в речевом общении не исегда создаются или творятся необходимые словосочетания и предложения. Речь характеризуется также широким пспользованием готовых, многократно испытанных речевых единиц, хорошо отшлифованных по своему значению и языковому (лексическому и грамматическому) воплощению. Многие из них представляют собой устойчивые составные речевые образования, глубокие и яркие по смыслу и нередко необычные по своей семантической и лексико-грамматической конструкции. Это пословицы и поговорки, фразеологические единства слов, сравнения, устойчивые обороты речи, перифразы, афоризмы и т. д. Они оживляют речь, могут придать ей особую свободу, сстественность и непринужденность, а также выразительность и красоту. Их можно назвать средствами красноречия в языке.

Такого рода средства белорусского красноречия (красамоўства) содержат эти небольшие тематические выборки из богатейших сокровищниц белорусской письменной литературной и диалектной речи.

ПОСЛОВИЦЫ И ПОГОВОРКИ

ОТРУДЕ

Работа ў ахвоту, ды дзень мал.

Работа – не забота: забота, калі няма работы.

На свеце як бывае? Хто працуе, той мае.

Мацей, папацей, калі хлеба захацеў!

Трэба нахіліцца, каб з ручая напіцца.

Той харош, хто для справы гож.

Працуи, нябожа, то і Бог паможа.

За што добра бярэшся, канца даб'ешся.

Паміраць збірайся, а жыта сей

Пчолы пчалмі, але і сам не спі.

Кепская снасць адпачыць не дасць

Каму прырупіць, вочы пралупщь

Ранняя пташка зярняткі клюе, а позняя – вочкі трэ.

Скоры паспех людзям на смех

Гуляй, галота, калі ахвота якая плата, такая й работа.

Працуй да поту – з'ясі ў ахвоту

Вала клічуць не мед піць, а вазы вазіць

Каторы конь цягне, таго і паганяюць

Добра ўсе ўмець, але не ўсе рабіць

3 музыкі хлеб невялі кі

Умей таьчыць, а рабіць гора наўчыць

Мазалевай працай не здабудзеш палацаў

ОРОДИНЕ И ЧУЖБИНЕ

Родная зямелька, як зморанаму пасцелька

Мілы той куток, дзе вязалі пупок

Дома і салома ядома

Кожны кулік жыве, дзе прывык

Дабра на Дану, ды лепей у даму

На чужыне і камар пне

На чужой старане паклонішся й баране.

І дома не мед, але ж і ў чужых не піва.

Што сяльцо, то нараўцо, што хутарок, то гаварок

ОЧЕЛОВЕКЕ В ОБЩЕСТВЕ

Папаў у вараны – каркай, як яны

3 кі м павядзешся, ад таго і набярэшся

Хоць назадзе, абы ў стадзе

3 міру па нітцы – голаму сарочка

Не той сябра, хто медам мажа, а хто праўду кажа

Добра карміць сытага, а галіць лысага

Так у госці звалі, аж рукавы адарвалі

І пірагоў шкода, і гасцей сорам

Госць, не госць, а калатні досць

Начлег з сабой не носяць, а ў людзей просяць.

ОСОБСТВЕННОСТИ

На сваім сметніку і верабей гаспадар.

Усе тут наша, толькі мы яму не сваё

Тады маю, калі ў руках трымаю.

Купіў бы сяло, ды грошай гало

Паехаў бы на кірмаш, ды грошай нямаш

За свой грош усюды харош

Чэшацца, свярбіцца – хочацца разжыцца

Меў бы ніву – знаў бы і сілу

На ваўку добры кажух, ды прышыты

У лысага чуб не пазычыш

Як ёсць сіла, дык і за мяжой ніва

Не таму згалелі, што елі, а таму, што ліхадзеі тоўстае юрла мелі

Была ў сабакі хата, ды ад дажджу згарэла

Які бот не скурат, але лапцю не брат

Я свістаў, пакуль ад цябе дастаў, а цяпер ты пасвішчаш, пакуль з мяне зышчаш