Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 18 страниц)

I тут лiвень хлынуў раптам. Прарвала. За ўсю сухмень адзiны дождж пайшоў. Зямля ўздрыгнула, умiг паднялася ў пухiрах i лужах, i пайшоў, i пайшоў дождж, шалёны, яры – ён доўга назапашваў прахалоду i вiльгаць, калi гэта праўда, на снежных хрыбтах самiх Гiмалаяў... Ух гэтыя Гiмалаi! Такая моц! Едыгей пабег дахаты. Чаму, сам не ведае. Проста так. Бо чалавек, калi пападае пад дождж, заўсёды бяжыць дахаты цi яшчэ пад якi дах. Звычка. Але навошта хавацца ад такога дажджу? Ён падумаў так, калi ўбачыў, як уся сям'я Кутыбаевых Абуталiп, Зарыпа i двое сыночкаў, Давул i Эрмек, – узяўшыся за рукi, скакала i прытанцоўвала пад дажджом каля свайго барака. I тое ўзрушыла Едыгея. Не таму, што яны сваволiлi i радавалiся дажджу. А таму, што яшчэ перад пачаткам дажджу Абуталiп i Зарыпа змовiлiся, каб быць разам пад дажджом, з дзецьмi, усёй сям'ёй. Едыгею такое не прыйшло б у галаву. А яны, купаючыся ў залеве, скакалi i крычалi, як гусi залётныя на Аральскiм моры! Гэта было свята для iх, радасць, што прыйшла з неба. Занудзiлiся ў саразеках па дажджы. I хораша стала Едыгею, i сумна, i смешна, i шкада было iх, што так святкавалi кожную светлую хвiлiну на раз'ездзе Баранлы-Буранны.

– Едыгей! Давай з намi! – закрычаў скрозь патокi дажджу Абуталiп i замахаў рукамi, нiбы плывец.

– Дзядзька Едыгей! – узрадавана кiнулiся да яго i хлопчыкi.

Меншанькi, яму ўсяго толькi трэцi год, Эрмек, пястун Едыгееў, бег да яго, раскiнуўшы ручаняты, разявiўшы роцiк i захлёбваючыся вадой. Яго вочы свяцiлiся невыказнай радасцю, смеласцю i гарэзлiвасцю. Едыгей падхапiў яго, закружыў на руках. I не ведаў, што рабiць далей. Ён зусiм не меў намеру далучацца да гэтай сямейнай гульнi. Але тут з-за вугла з крыкам вышмыгнулi яго дзяўчаткi – Саўле i Шарапат. Яны прыбеглi на галасы i ўзрадавана, шчаслiва i патрабавальна прасiлi: "Тата, давай бегаць!" I Едыгей не стрываў! Цяпер яны ўсе разам, аб'яднаўшыся, шалелi пад несцiханым лiўнем.

Едыгей не спускаў з рук маленькага Эрмека, баючыся, што ён у сумятнi ўпадзе ў лужу i захлiпнецца. Абуталiп пасадзiў сабе на спiну яго меншую Шарапат. I так яны бегалi, радуючы дзяцей. Эрмек падскокваў на руках у Едыгея, крычаў колькi было сiлы,i калi захлынаўся, то хуценька i моцна прыцiскаўся мокрым тварыкам да шыi Едыгея. Вiдаць, збоку выглядала вельмi зварушлiва, бо Едыгей колькi разоў лавiў на сабе ўдзячныя, шчаслiвыя пагляды Абуталiпа i Зарыпы, якiя былi радыя таму, што iх хлапчуку так хораша з дзядзькам Едыгеем. А Едыгею i яго дзяўчаткам таксама было вельмi весела ў гэтай дажджавой забаўцы Кутыбаевых. I мiжволi звярнуў увагу Едыгей, якой прыгожай была Зарыпа.

Дождж раскiдаў яе чорныя валасы па твары, шыi, плячах, i, ахiнаючы яе ад галавы да ног, вада струменiлася па пругкiм, маладым целе жанчыны, акрэслiваючы яе шыю, рукi, клубы, лыткi босых ног. А вочы ззялi радасцю, гарэзлiвасцю. I белыя зубы шчаслiва свяцiлiся.

Для саразекаў дождж – не дождж. Мокры снег паступова, можа, i прасочваецца ў глебу, а дождж, якi б ён нi быў, як ртуць з даланi, збягае з паверхнi ў яры i рвы. Узбурлiць, абрынецца – i няма яго.

Ужо праз колькi хвiлiн у час той залевы ўспенiлiся ручаi i патокi, моцныя, iмклiвыя, напорыстыя. I тады баранлiнцы сталi бегаць i скакаць па ручаях, пускаць тазiкi i карыты на ваду. Старэйшыя дзецi, Давул i Саўле, нават плавалi ў iх па ручаях. Давялося i малодшых таксама пасадзiць у карыта, каб паплавалi...

А дождж усё iшоў. Захопленыя сваiм заняткам, дзецi аказалiся ля самых пуцей, пад насыпам, у пачатку раз'езда. У гэты час праходзiў праз Баранлы-Буранны пасажырскi састаў. Людзi, высунуўшыся цi не па пояс у насцеж адчыненыя вокны i дзверы вагонаў, дзiвiлiся з iх, няшчасных дзiвакоў пустынi. Яны крычалi iм нешта накшталт: "Эй, не ўтапiцеся!" – рагаталi, свiсталi, скалiлiся. Вельмi ўжо смешным падаўся, вiдаць, iхнi выгляд. I цягнiк прайшоў, абмыты лiўнем, разам з тымi, хто праз дзень цi два, можа, пачне расказваць пра тое, што бачыў у стэпе, каб пацешыць людзей.

Едыгею раптам здалося, што Зарыпа плача. Калi па твары цякуць струменi вады як з вядра, цяжка сказаць, плача чалавек цi не. I ўсё ж такi Зарыпа плакала. Яна прыкiдвалася, што смяецца, што ёй вельмi весела, а сама плакала, стрымлiваючы ўсхлiпы, перабiваючы плач смехам i воклiчамi. Абуталiп усхвалявана схапiў яе за руку:

– Што з табой? Табе дрэнна? Пайшлi дамоў.

– Ды не, проста ў мяне iкаўка, – адказала Зарыпа.

I яны зноў пачалi гуляць з дзецьмi, спяшаючыся нацешыцца дабротамi выпадковага дажджу. Едыгею стала не па сабе. Уявiў, як цяжка, мабыць, усведамляць баранлiнцам, што ёсць другое, недаступнае для iх жыццё, дзе дождж не падзея, дзе людзi купаюцца i плаваюць у чыстай, празрыстай вадзе, дзе iншыя ўмовы, iншыя радасцi, iншыя клопаты пра сябе i дзяцей... I каб не бянтэжыць Абуталiпа i Зарыпу, якiя, вядома, толькi дзеля дзяцей паказвалi сваю весялосць, Едыгей рабiў выгляд, што яму падабаюцца гэтыя забавы.

Навалтузiлiся, нагулялiся ўволю дзецi i дарослыя, а дождж яшчэ лiў. I тады ўсе пабеглi дахаты. I спачувальна глядзеў iм услед, любаваўся Едыгей, як беглi Кутыбаевы, побач бацька, мацi, дзецi. Усе мокрыя. Хоць адзiн дзень шчасця ў саразеках.

Трымаючы малодшую на руках, старэйшую за руку, з'явiўся на парозе Едыгей. Укубала спалохана спляснула рукамi.

– Ой, ды што з вамi? На каго вы падобныя?

– Не пужайся, мацi, – супакоiў жонку Едыгей i засмяяўся. – Калi атан п'янее, ён гуляе са сваiмi тайлакамi – дзецьмi.

– Во я i гляджу, што i ты прыняў нешта такое, – усмiхнулася з дакорам Укубала. – Ну, распранайцеся, не стойце як мокрыя куры.

Дождж перастаў, але ён яшчэ лiўся недзе па саразекскiх ускраiнах да самага свiтання, бо чулiся сярод начы глухiя перакаты далёкага грому. Едыгей колькi разоў прачынаўся ад гэтага. I здзiўляўся. На Аральскiм моры, бывала, навальнiца над галавой грукоча – i то спалася. Ну, там iншая справа навальнiцы там частыя. Прачынаючыся, угадваў Едыгей скрозь заплюшчаныя павекi, як сполашна бiлiся ў вокнах, мiльгалi далёкiя, размытыя стэпам зарнiцы.

Снiлася той ноччу Бураннаму Едыгею, што зноў ён на фронце, пад абстрэлам ляжыць. Толькi снарады падалi бясшумна. Выбухi бязгучна паўставалi ў паветры i застывалi чорнымi кучомкамi, цяжка i памалу падаючы. Адзiн з такiх выбухаў падкiнуў яго ўгору, i ён падаў вельмi доўга, падаў з замiраннем сэрца ў жудасную пустату. Пасля ён бег у атаку, вельмi многа iх было, салдат у шэрых шынялях, якiя паднялiся ў атаку, але твараў не было вiдно, здавалася, проста шынялi беглi самi па сабе з аўтаматамi ў руках. I калi шынялi закрычалi "ўра", перад Едыгеем узнiкла мокрая ад дажджу белазубая Зарыпа. Гэта было цудоўна. У сiтцавым плацейку, з рассыпанымi валасамi, у патоках вады, што сцякалi па твары, яна смяялася безупынку. Едыгею некалi было затрымлiвацца, ён памятаў, што iшоў у атаку. "Чаму ты так смяешся, Зарыпа? Гэта не к дабру", – сказаў Едыгей.

"А я не смяюся, я плачу", – адказала яна i працягвала смяяцца пад струменямi дажджу...

На другi дзень ён хацеў расказаць сон Абуталiпу i Зарыпе. Але перадумаў, нядобрым здаўся сон. Не трэба лiшнi раз трывожыць людзей...

Пасля такога вялiкага дажджу пачала спадаць гарачыня ў саразеках, або, як казаў Казангап, кончылiся ўзяткi лета. Стаялi яшчэ спякотныя днi, але ўжо можна было цярпець. З гэтага часу пачала браць сваё перадасенняя раскоша саразекская. Радая была збавенню ад невыноснай гарачынi i баранлiнская дзятва. Ажылi, зноў зазвiнелi iх галасы. А тут перадалi на раз'езд з Кумбеля, што прыбылi на станцыю кзыл-ардзiнскiя кавуны i дынi. I што вось калi жадаюць баранлiнцы – iм могуць прыслаць iх колькi трэба або няхай самi прыедуць забяруць. Гэта i скарыстаў Едыгей. Пераканаў начальнiка раз'езда, што трэба самiм паехаць, а то ж прышлюць – на табе, божа, што сабе нягожа. Той згадзiўся. Добра, кажа, едзьце з Кутыбаевым i выберыце што лепшае. Гэта толькi i трэба было Едыгею. Хацелася вывезцi Абуталiпа i Зарыпу з дзецьмi хоць на адзiн дзень з Баранлы-Бураннага. Ды i самiм добра было б праветрыцца. Так выправiлiся яны, дзве сям'i з дзецьмi, раненька на спадарожным саставе ў Кумбель. Прыхарашылiся. Дзецям здавалася, што яны едуць у нейкую казачную краiну. Усю дарогу радавалiся, распытвалi: а дрэвы там растуць? Растуць. А трава там ёсць зялёная? Ёсць i зялёная. I кветкi нават ёсць. I дамы вялiкiя i машыны бегаюць па вулiцах? А кавуноў i дыняў колькi хочаш? А марожанае там ёсць? А там ёсць мора?

Вецер залятаў у таварны вагон, лiўся роўным прыемным патокам у прачыненыя дзверы, загароджаныя драўляным шчытом на ўсякi выпадак, каб дзецi не ўпалi, хоць на самым праходзе ля краю сядзелi на парожнiх скрынях Едыгей з Абуталiпам. Задаволены быў Буранны Едыгей, што ехалi яны разам, што надвор'е добрае, што дзецi вясёлыя, але больш за ўсё радаваўся Едыгей не за малых, а за Абуталiпа i Зарыпу. Прасвятлелi iх твары. Вызвалiлiся людзi хоць бы на нейкi час ад пастаяннай заклапочанасцi, унутранай гнятлiвасцi. I падумалася тады Едыгею: можа, Абуталiпу будзе дазволена жыць у саразеках як можа i колькi зможа. Дай жа божа!

Прыемна было бачыць – Зарыпа i Укубала шчыра гутарылi мiж сабой пра справы жыцейскiя. I былi шчаслiвыя. А так i павiнна быць, цi многа трэба людзям. Вельмi хацелася Едыгею, каб Кутыбаевы забылi ўсе нягоды, каб змаглi яны ўкаранiцца ў iх баранлiнскiм жыццi, калi iншага не выпадала. Прыемна было таксама Едыгею, што Абуталiп сядзеў побач, кранаючы плячом яго плячо, ведаючы, што на Едыгея можна спадзявацца i што яны добра разумеюць адзiн аднаго без лiшнiх слоў, не абыходзячы балючыя тэмы, тое, пра што няма патрэбы гаварыць. Цанiў Едыгей Абуталiпа за тое, што ён разумны, стрыманы, а больш за адданасць сям'i, дзеля якой жыў Абуталiп, не здаваўся i знаходзiў у тым сiлу. Слухаючы Абуталiпа, Едыгей прыходзiў да думкi, што самае лепшае, што можа зрабiць чалавек для iншых, дык гэта выхаваць дастойных дзяцей. I не з чыёй-небудзь дапамогай, а самому дзень пры днi, па драбнiцы ўкладваючы ў гэтую справу ўсяго сябе.

Вось, здавалася б, дзе толькi нi вучылi Сабiтжана, з самага маленства па iнтэрнатах, па iнстытутах i па розных курсах павышэнняў. Бедны Казангап усё, што меў-зарабляў, аддаваў на ўтрыманне сына ў гарадах, каб не горш чым другiм жылося-былося Сабiтжану, – а што толку. Ведаць-то ён усё ведае, а нiкчэмны, як ёсць нiкчэмны.

Вось i думалася тады Едыгею, пакуль яны разам ехалi за кавунамi i дынямi на Кумбель, што як няма iншага выйсця, то варта Абуталiпу Кутыбаеву асесцi на Баранлы-Буранным. Гаспадарку займець, скацiны завесцi – падымаць сыноў сярод саразекаў як можа i колькi можа. Праўда, вучыць яго розуму ён не стаў, але зразумеў з усiх гутарак, што i Абуталiп так думае, мае такi намер. Бо цiкавiўся ён, як бульбы назапасiць, дзе валёнкi купiць на зiму жонцы i дзецям, сам, кажа, у ботах пахаджу. Ды яшчэ распытваў, цi ёсць бiблiятэка ў Кумбелi i цi даюць кнiгi на раз'езды для карыстання.

Да вечара таго ж дня зноў жа на спадарожным таварняку вярнулiся дамоў з дынямi i кавунамi, што выдзелiў орс баранлiнцам. Дзецi, вядома, прытамiлiся, але былi вельмi задаволены. Пабылi на Кумбелi, цацак накупiлi, марожанае елi i шмат чаго бачылi. Але была адна невялiкая замiнка ў станцыйнай цырульнi. Вырашылi падстрыгчы хлопчыкаў. А калi чарга дайшла да Эрмека, той справiў такi крык i плач, што рады было не даць хлопцу. Замучылiся ўсе, а ён баiцца, вырываецца, крычыць, бацьку клiча. Абуталiп адскочыў быў на той момант у краму побач. Зарыпа не ведала, што рабiць, i чырванела i бялела ад сораму. I ўсё вiнiлася, што нiколi яшчэ не стрыглi дзiця, шкадавалi – вельмi ўжо прыгожыя кудзеркi былi ў мальца. I сапраўды, валасы ў Эрмека цудоўныя, густыя i кучаравыя, да мацi падобны: як памыюць галаву i расчэшуць – любата.

Пайшлi на тое, што Укубала дазволiла падкарацiць валасы Саўле: вось, глядзi ж, дзяўчынка i то не баiцца. Гэта, здавалася, памагло, але як толькi цырульнiк узяў у рукi машынку, той зноў у крык i плач; Эрмек вырываўся, а тут якраз у дзвярах з'явiўся Абуталiп. Эрмек кiнуўся да бацькi. Той узяў яго на рукi i моцна абняў, разумеючы, што не варта мучыць хлопчыка.

– Прабачце, – сказаў ён цырульнiку. – Як-небудзь у другi раз. Асмелiмся i тады... А пакуль яшчэ так можна, так будзе... Не будзем спяшацца... У другi раз...

У час надзвычайнага пасяджэння асобаўпаўнаважаных камiсiй на борце авiяносца "Канвенцыя", паводле ўзаемнай згоды бакоў, на арбiтальную станцыю "Парытэт" пайшла яшчэ адна кадзiраваная радыёграма, якая прызначалася для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1, што знаходзiлiся на планеце незямной цывiлiзацыi, – катэгарычна забаранялiся якiя-небудзь дзеяннi i прадпiсвалася знаходзiцца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра.

Пасяджэнне iшло, як i раней, пры закрытых дзвярах. Авiяносец "Канвенцыя" таксама, як i раней, стаяў на сваiм месцы ў Цiхiм акiяне, паўднёвей Алявутаў, на строга аднолькавай адлегласцi напрасткi памiж Сан-Францыска i Ўладзiвастокам.

Як i раней, нiхто яшчэ ў свеце не ведаў, што адбылася найвялiкшая мiжгалактычная падзея – у сiстэме свяцiла Дзяржацель адкрыта планета незямной цывiлiзацыi, разумныя насельнiкi якой прапаноўвалi ўстанавiць кантакт з зямлянамi.

На надзвычайным пасяджэннi бакi абмяркоўвалi ўсе "за" i "супраць" гэтай незвычайнай i нечаканай праблемы. На стале перад кожным з сябраў камiсiй, акрамя iншых дапаможных матэрыялаў, ляжала дасье з поўным тэкстам пасланняў парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1. Вывучалася кожная думка, кожнае слова дакументаў. Любая дэталь, якая прыводзiлася як факт разумнага жыцця на планеце Лясныя Грудзi, разглядалася перш за ўсё з пункту гледжання магчымых вынiкаў, сумяшчальнасцi цi несумяшчальнасцi з зямным вопытам цывiлiзацыi, з iнтарэсамi вядучых краiн планеты... З падобнымi праблемамi яшчэ нiкому з людзей не даводзiлася сутыкацца. I пытаннi трэба было рашаць адразу...

На Цiхiм акiяне па-ранейшаму штармiла напаўсiлы...

Пасля таго як сям'я Кутыбаевых перажыла самую страшную пару саразекскага летняга пекла i не схапiлася ў адчаi за пажыткi, не кiнулася з Баранлы-Бураннага куды-небудзь, абы найдалей адсюль, баранлiнцы зразумелi, што гэтая сям'я застанецца тут, будзе яшчэ трымацца. Прыкметна прыбадзёрыўся, дакладней, уцягнуўся ў баранлiнскую лямку Абуталiп Кутыбаеў. Ну, вядома, абвык, асвойтаўся з жыццём на раз'ездзе. Як любы i кожны мог бы i ён сказаць, што Баранлы – самае гiблае месца на свеце, калi нават ваду прывозяць у цыстэрне па чыгунцы i для пiцця i для iншых патрэб, а каму захочацца свежай, сапраўднай вадзiцы, той павiнен асядлаць вярблюда i адправiцца з бурдзюкамi да калодзежа за трыдзевяць зямель, на што, акрамя Едыгея i Казангапа, нiхто не адважваўся.

Сапраўды, так было яшчэ ў пяцьдзесят другiм годзе i аж да шасцiдзесятых, пакуль не ўстанавiлi на раз'ездзе глыбiнную электраветравую вадакачку. Але тады аб гэтым яшчэ i не марылi. I, нягледзячы на ўсё гэта, Абуталiп нiколi не кляў, не ганiў нi раз'езд Баранлы-Буранны, нi саразекi. Прымаў дрэннае як дрэннае, добрае як добрае. Зрэшты, зямля нi ў чым i нi перад кiм не вiнаватая. Чалавек сам павiнен рашаць, жыць яму тут цi не жыць...

I на гэтай зямлi людзi хацелi ўладкавацца як лепш. Калi Кутыбаевы канчаткова пераканалiся, што месца iх тут, на Баранлы-Буранным, i што далей iм няма куды падавацца, а трэба тут грунтоўна сядзець, то часу не ставала на хатнiя клопаты. Зразумела, кожны дзень цi кожную змену трэба было працаваць на чыгунцы, а ў вольны час клопатаў было праз меру. Закруцiўся, замучыўся Абуталiп – рыхтаваў жыллё да зiмы: печ перакладваў, дзверы ўцяпляў, рамы падганяў i прыладжваў. Звычкi да гэтага асаблiвай у яго не было, але Едыгей i iнструментам, i матэрыялам дапамагаў, не пакiдаў яго аднаго. А калi пачалi капаць склеп каля хлеўчыка, Казангап не быў убаку. Утрох змайстравалi невялiкi склеп, зрабiлi перакрыццё са старых шпал, саломай, глiнай зверху прывалiлi, накрыўку збiлi як мацнейшую, каб чыя-небудзь скацiна раптам не правалiлася ў склеп. I што б яны нi рабiлi, таўклiся i круцiлiся пад рукамi сынкi абуталiпаўскiя. Няхай i перашкаджалi часам, але так i весялей i мiлей было. Сталi Едыгей з Казангапам падумваць, як дапамагчы Абуталiпу завесцi гаспадарку, i ўжо што-нiшто прыкупiлi. Вырашылi з вясны выдзелiць яму дойную вярблюдзiцу. Галоўнае, каб ён даiць навучыўся. Гэта ж не карова. Вярблюдзiцу даiць трэба стоячы. Хадзiць за ёй па стэпе i, галоўнае, сысунка берагчы, падпускаючы яго да вымя своечасова, i ў час аднiмаць. Клопатаў пра яго нямала. Таксама трэба ведаць, што да чаго...

Але больш за ўсё радавала Бураннага Едыгея тое, што Абуталiп не толькi за гаспадарку ўзяўся, не толькi з дзецьмi дзвюх сямей займаўся, вучыў з Зарыпай iх па кнiжках i маляванню, але яшчэ дбаў i пра сябе. Ён жа адукаваны чалавек. Кнiгi чытаць, рабiць нейкiя запiсы – гэта проста неабходна яму. Едыгей ганарыўся тым, што меў такога сябра. Таму i цягнуўся да яго. I з Елiзаравым, саразекскiм геолагам, якi часта бываў у гэтых месцах, таксама ж дружба ўзнiкла не выпадкова. Паважаў Едыгей вучоных людзей, якiя многа ведалi. Абуталiп таксама многа ведаў, але стараўся менш разважаць услых. Але была ў iх аднойчы размова сур'ёзная.

Вярталiся пад вечар з пуцявых работ. У той дзень яны супрацьснежныя шчыты ўстанаўлiвалi на сёмым кiламетры, дзе заўсёды заносы бушуюць. Хоць восень яшчэ толькi ўваходзiла ў сiлу, але да зiмы трэба было рыхтавацца раней. Так вось iшлi яны дахаты. Харошы, светлы вечар стаяў, схiляў да размовы. У такiя вечары саразекскiя ваколiцы, як дно Аральскага мора з лодкi ў цiхае надвор'е, ледзь угадваюцца ў смузе.

– А што, Абу, вечарамi, як нi прайду мiма, галава твая ўсё над падаконнiкам тырчыць. Пiшаш нешта цi рамантуеш – лямпа побач? – спытаўся Едыгей.

– Дык гэта проста ўсё, – ахвотна адазваўся Абуталiп, перакладаючы лапату з аднаго пляча на другое. – Пiсьмовага стала ў мяне няма. Вось як толькi мае вiсусы ўлягуцца, Зарыпа чытае што-небудзь, а я запiсваю, пакуль у памяцi, вайну i, галоўнае, мае югаслаўскiя гады. Час iдзе, былое адыходзiць усё далей, – ён памаўчаў. – Я ўсё думаю, што магу зрабiць для сваiх дзяцей. Кармiць, паiць, выхоўваць – гэта само сабой. Сколькi змагу, столькi змагу. Я прайшоў i перажыў столькi, колькi другому за сто гадоў не давядзецца, а я яшчэ жыву i дыхаю, не дарэмна, мабыць, лёс дае мне такую магчымасць. Можа, для таго, каб я што-небудзь сказаў, у першую чаргу, сваiм дзецям. I мне належыць трымаць адказ за сваё жыццё, таму што я нарадзiў iх на свет, я так разумею. Вядома, ёсць агульная для ўсiх iсцiна, але ёсць у кожнага сваё разуменне. I яно адыдзе з намi. Калi чалавек праходзiць кругi памiж жыццём i смерцю ў сусветным сутыкненнi сiл i яго маглi сама меней сто разоў забiць, а ён выжывае, то многае ён пасцiгае – дабро i зло, праўду i няпраўду...

– Пачакай, аднаго не разумею, – здзiўлена перапынiў яго Едыгей. – Можа, ты i правiльна гаворыш, але хлопчыкi твае яшчэ зусiм малыя, дзецi яшчэ, цырульнiка баяцца – што яны зразумеюць?

– Таму i запiсваю. Для iх хачу захаваць. Буду жывы цi не, нiхто не ведае наперад. Вось трэцяга дня задумаўся, як дурань, ледзь пад састаў не трапiў. Казангап падаспеў. Паспеў адштурхнуць. Ды як закрычыць, сварыўся страшна: няхай, кажа, дзецi твае сёння на каленях дзякуюць богу.

– I праўда. Я табе даўно гаварыў. I Зарыпе казаў, – загневаўся ў сваю чаргу Едыгей, каб такiм чынам яшчэ раз асцерагчы Абуталiпа. – Што ты ходзiш па пуцях, нiбы паравоз павiнен з рэльсаў зварочваць, дарогу табе ўступаць? Ёсць жа правiлы бяспекi. Граматны чалавек, колькi разоў можна табе казаць? Ты цяпер чыгуначнiк, а ходзiш, як на базары. Пападзеш яшчэ, не жартуй.

– Ну, калi такое здарыцца, сам буду вiнаваты, – змрочна згадзiўся ён. Але ты ўсё ж паслухай мяне, потым будзеш дапякаць.

– Ды я так, да слова, кажы.

– Некалi людзi дзецям спадчыну пакiдалi. Цi на добрае, цi на лiхое выходзiла з той спадчынай – калi як. Колькi кнiг пра гэта напiсана, казак, у тэатрах колькi спектакляў пра тыя часы, як дзялiлi спадчыну i што пасля было з нашчадкамi. Найчасцей – благое. А чаму? Таму што спадчына тая чужым мазалём часцей за ўсё нажывалася, на чужых нягодах, на падмане, таму ў самым сваiм пачатку тоiць яна зло, грэх, несправядлiвасць. А я цешу сябе тым, што мы, дзякуй богу, не такiя. Мая спадчына не зробiць нiкому шкоды. Гэта толькi мой дух, мае запiсы будуць, а ў iх усё, што я зразумеў i вынес з вайны. Большага багацця для дзяцей у мяне няма. Тут, у саразекскiх пустынях, прыйшоў я да такой думкi. Жыццё ўвесь час адцiрала мяне сюды, каб я згубiўся, а я запiшу для iх усё, што думаю-гадаю, i ў iх, у дзецях сваiх, здзейснюся калi-небудзь. Таго, чаго не ўдалося мне, можа, дасягнуць яны... А жыць iм будзе цяжэй, чым нам. Дык няхай набiраюцца розуму ззамаладу...

Некаторы час яны iшлi моўчкi, кожны заняты сваiмi думкамi. Дзiўна было Едыгею чуць такое. Здзiвiўся ён, што можна, аказваецца, i так разумець сваю сутнасць на зямлi. I ўсё-такi ён вырашыў высветлiць тое, што яго ўразiла:

– Усе думаюць, дый па радыё кажуць, што дзецям нашым будзе жыць лепш i лягчэй, а табе здаецца, што iм давядзецца цяжэй, чым нам. Атамная вайна надарыцца, цi што?

– Ды не, не толькi таму. Вайны, можа, i не будзе, а як i будзе, то не хутка. I не пра хлеб гаворка. Проста кола часу круцiцца ўсё хутчэй. Iм давядзецца да ўсяго даходзiць самiм, сваiм розумам i за нас часткова адказваць. А думаць заўсёды цяжка. Таму iм будзе цяжэй, чым нам.

Едыгей не стаў удакладняць, чаму ён лiчыць, што мыслiць заўсёды цяжка. I дарэмна не стаў, пасля вельмi шкадаваў, успамiнаючы гэтую размову. Трэба было распытаць, выведаць, у чым тут сэнс...

– Я да чаго гэта кажу, – нiбы адзываючыся на сумненнi Едыгея, працягваў Абуталiп. – Для малых дзяцей дарослыя заўсёды здаюцца разумнымi, аўтарытэтнымi. Вырастуць, глянуць – а настаўнiкi, гэта значыць мы, не так ужо i многа ведалi i не такiя ўжо разумныя, як здавалася. З iх i пасмяяцца можна, iншы раз нават не вельмi дасведчанымi здаюцца iм састарэлыя настаўнiкi. Кола часу ўсё хутчэй i хутчэй раскручваецца. I, аднак, пра сябе мы самi павiнны сказаць апошняе слова. Нашы продкi iмкнулiся зрабiць гэта ў сказаннях. Хацелi даказаць нашчадкам, якiя яны былi вялiкiя. I мы мяркуем цяпер пра iх паводле iх духу. Вось i я раблю, што магу, для сыноў, што падрастаюць. Мае сказаннi мае ваенныя гады. Пiшу для сыноў мае партызанскiя сшыткi. Усё, як было, усё, што бачыў i перажыў. Прыдадуцца iм, як падрастуць. Але i акрамя гэтага ёсць задумкi нейкiя. У саразеках давядзецца iм расцi. Зноў жа, як падрастуць, няхай не думаюць, што на пустым месцы жылi. Песнi нашы запiсаў старадаўнiя, iх таксама потым не знойдзеш. Песня, як я разумею, – вестка з мiнулага. Укубала твая многа iх ведае, як выявiлася. I яшчэ абяцала прыпомнiць.

– Ну а як жа! Усё ж аральская родам! – адразу заганарыўся Едыгей. – А пець на моры добра. Мора, яно ўсё разумее. Што нi скажаш – ад душы ўсё i да ладу на моры.

– Праўда твая. Перачытаў надаўна запiсанае – амаль да слёз з Зарыпай не дайшлi. Як жа прыгожа спявалi даўней! Кожная песня – цэлая гiсторыя. Так i бачыш тых людзей. I хочацца з iмi быць душа ў душу. I пакутаваць, i любiць, як яны. Вось якую памяць пакiнулi пасля сябе. Я i Казангапаву Букей упрасiў успамiнай, кажу, свае каракалпакскiя песнi, запiшу ў асобны сшытак. Будзе ў нас каракалпакскi сшытак...

I так яны iшлi, не спяшаючыся, уздоўж чыгуначнай лiнii. Рэдкая гадзiна выдалася. Лёгка, як працяглы ўздых, замiраў супакоены скок дня той перадвосеньскай пары. Здавалася б, нi лясоў, нi рэк, нi палёў у саразеках, але згасаючае сонца было супакойным дзякуючы наўлоўнаму руху святла i ценю па адкрытым аблiччы зямлi. Няўлоўная, цякучая сiнява прасторы пераймала дых, узвышала думкi, выклiкала жаданне доўга жыць i многа блукаць думкай...

– Паслухай, Едыгей, – загаварыў зноў Абуталiп, успамiнаючы пра тое, што адклаў на пасля ў думках i да чаго павiнен быў вярнуцца пры выпадку. – Даўно збiраюся спытаць. Птушка Даненбай. Як ты думаеш, напэўна, ёсць такая птушка ў прыродзе, якая так i называецца – Даненбай? Табе не даводзiлася сустракаць такую птушку?

– Дык гэта ж паданне.

– Разумею. Але часта, бывае, пацвярджаецца, што такое ёсць i ў жыццi. Вось, напрыклад, ёсць такая птушка слонка, якая ў нас у Сямiрэччы цэлы дзень спявае ў горных садах i ўсё пытае: "Хто мой жанiх?" Дык тут проста гульня, сугучча. I ёсць казка – чаму яна так спявае. Вось я i думаю: цi няма такога i ў гэтай гiсторыi? Можа, iснуе ў стэпе нейкая птушка, якая крычыць нешта падобнае на iмя Даненбай, i таму яна трапiла ў паданне?

– Не, не ведаю. Не думаў нават, – усумнiўся Едыгей. – Аб'ездзiў тутэйшы край уздоўж i ўпоперак, але такой птушкi не сустракаў. Мабыць, яе i няма.

– Магчыма, – задумлiва азваўся Абуталiп.

– А што, як няма такой птушкi, то, выходзiць, усё гэта няпраўда? устрывожыўся Едыгей.

– Не, чаму ж. Ёсць жа могiльнiк Ана-Бейiт i нешта, мусiць, тут было. I яшчэ я думаю чамусьцi, што такая птушка ёсць. I яна каму-небудзь патрапiцца. Для дзяцей я так i запiшу.

– Ну, калi для дзяцей... – няпэўна кiнуў Едыгей, – тады можна...

На памяцi Бураннага Едыгея толькi два чалавекi ў свой час запiсвалi саразекскую легенду пра Найман-Ану на паперу. Спачатку Абуталiп Кутыбаеў запiсаў яе для сваiх дзяцей на той час, як яны падрастуць, гэта было ў канцы пяцьдзесят другога года. Рукапiс гэты прапаў. Колькi гора прыйшлося выцерпець пасля гэтага. Цi да таго было! Колькi гадоў пазней, у годзе пяцьдзесят сёмым, запiсаў яе Елiзараў Афанасiй Iванавiч. Цяпер яго няма, Елiзарава. А рукапiс, хто яго ведае, напэўна, у яго паперах застаўся ў Алма-Аце... I адзiн, i другi запiсвалi яе, бадай, толькi ад Казангапа. Едыгей быў пры тым, але больш як падказчык-памагаты i нiбы каментатар.

"Вось табе i годы! Калi ж усё гэта было, божа ты мой!" – думаў Буранны Едыгей, пагойдваючыся памiж гарбамi пакрытага папонай Каранара. Цяпер ён вёз самога Казангапа на могiлкi Ана-Бейiт. Круг нiбы замкнуўся. Хавальнiк паданняў ужо сам павiнен знайсцi апошнi супакой на могiлках, гiсторыю якiх помнiў i перадаваў iншым.

"Засталiся толькi мы – я i Ана-Бейiт. Ды i мне хутка таксама сюды. Месца сваё заняць. Усё iдзе да гэтага", – сумна думаў Едыгей, едучы ўперадзе ўсё той жа незвычайнай пахавальнай працэсii, дзе памалу тарахцелi трактар з прычэпам i ў самым канцы калёсны экскаватар "Беларусь". Руды сабака Жалбарс, што сам далучыўся да iх, дазваляў сабе трымацца то ў галаве, то ў хвасце працэссii, то збоку, а то i адбягаў ненадоўга... Хвост ён трымаў па-гаспадарску цвёрда i па баках паглядаў дзелавiта...

Сонца паднялося ўжо на макаўку, наставаў полудзень. Да могiльнiка Ана-Бейiт заставалася не так многа...

VIII

I ўсё-ткi канец пяцьдзесят другога года, дакладней, уся восень i зiма, што насталi, праўда, са спазненнем, але без вiхураў, былi, бадай, найлепшымi днямi для тадышняй жменькi жыхароў Баранлы-Бураннага. Едыгей часта потым сумаваў па тых днях.

Казангап, патрыярх баранлiнцаў, прытым вельмi тактоўны, бо без прычыны не лез не ў свае справы, тады быў яшчэ ў самай сiле i пры найлепшым здароўi. Ягоны Сабiтжан ужо вучыўся ў кумбельскiм iнтэрнаце. Сям'я Кутыбаевых на той час грунтоўна асела ў саразеках. На зiму ўцяплiлi барак, бульбы назапасiлi, валёнкi для Зарыпы i хлапчукоў набылi, мукi цэлы мех прывезлi з Кумбеля, сам Едыгей прывёз яе на памажнелым ужо Каранары. Абуталiп i справу сваю рабiў, i вольны свой час па-ранейшаму бавiў з малымi, а начамi старанна пiсаў.

Былi яшчэ дзве-тры сям'i станцыйных рабочых, але, папраўдзе, часовых людзей на раз'ездзе. Тадышнi начальнiк раз'езда Абiлаў таксама здаваўся неблагiм чалавекам. Нiхто з баранлiнцаў не хварэў. Служба ладзiлася. Дзецi раслi.

Надвор'е стаяла цудоўнае для саразекаў – зрудзелая, бы хлебная скарынка, восень! А потым зiма падахвоцiлася. Снег лёг адразу. I гэтак жа цудоўна, толькi бела-бела, стала ўсё наўкруг. I ў той вялiкай белай маўклiвасцi чорнай нiткай наструнiлася чыгунка, а па ёй, як заўсёды, iшлi i iшлi цягнiкi. I збоч гэтага няспыннага руху, сярод снегавых узгоркаў, тулiўся маленькi пасёлачак раз'езд Баранлы-Буранны. Колькi дамкоў i ўсё астатняе... Праезджыя калi-нiкалi безуважна спынялi позiрк на тых мясцiнах, i тады здаралася, прачыналася ў сэрцах iхнiх мiжвольная шкадоба да невядомых жыхароў мясцiн тых...

Але дарэмнай была тая мiжвольная шкадоба. Баранлiнцы перажывалi харошы год, калi не лiчыць пякельнага лета, але ж тое ўсё мiнулася. Ды i наогул жыццё паўсюль наладжвалася пасля вайны. Пад Новы год зноў чакалi знiжэння цэн на прадукты i прамтавары, i хоць у крамах яшчэ i не ўсяго хапала, але ўсё-ткi з кожным годам лепшала...

Звычайна Новаму году баранлiнцы не надавалi асаблiвага значэння, не чакалi з асаблiвым пачуццём тыя дванаццаць начных гадзiн. Служба на раз'ездзе павiнна была iсцi сваiм парадкам, не лiчачыся з тым, дзе i калi настане Новы год. Ды i па гаспадарцы зiмой клопатаў хапала. У печы трэба палiць, за скацiнай патрэбны нагляд i на выпасе i ў загонах. Нацягаецца чалавек за дзень, яму б толькi да сну таго дарвацца.

Так i мiналiся гады адзiн за адным...

А пярэдадзень пяцьдзесят трэцяга на Баранлы-Буранным быў сапраўдным святам. Пра свята паклапацiлася, вядома, сям'я Кутыбаевых. Урэшце, i Едыгея забраў той святочны клопат. Пачалося ўсё з таго, што Кутыбаевым захацелася агораць дзецям ёлку. А дзе ўзяць ёлку ў саразеках, прасцей знайсцi яйка якога-небудзь дыназаўра. Гэта Елiзараў гаварыў пра тыя яйкi. Нiбы камянi тыя яйкi, кожнае ўвелькi з кавун. Ён iх i знайшоў. Знаходку адвезлi ў алма-ацiнскi музей. Пра тое i ў газетах пiсалi.

Давялося Кутыбаеву ехаць маразамi ў Кумбель i там дабiцца ў станцыйным мясцкоме, каб адну з пяцi ёлак, што прыслалi на ўсю вялiкую станцыю, усё ж аддалi ў Баранлы-Буранны. З таго ўсё i пачалося.

Едыгей стаяў якраз ля склада, браў у начальнiка раз'езда новыя рукавiцы для работы, калi, рыплiва тармозячы, спынiўся на першым пуцi пабраны ранiшнiм iнеем таварняк. Доўгi састаў, спрэс запламбiраваныя чатырохвосныя вагоны. З адкрытай пляцоўкi апошняга вагона, з цяжкасцю перастаўляючы адубелыя ногi ў каляных ботах, спусцiўся на зямлю Абуталiп. Кандуктар саставу, што суправаджаў цягнiк, у вялiзным кажусе, у завязанай пад бараду зiмовай шапцы, няўклюдна соўгаючыся па пляцоўцы, пачаў падаваць яму нешта гламаздаватае i, мусiць, нецяжкае. Ёлка, здагадаўся Едыгей i здзiвiўся надта.

– Гэй, Едыгей! Буранны! Хадзi сюды, памажы чалавеку! – гукнуў яму кандуктар, навiсаючы аграмадным целам над прыступкамi вагона.

Едыгей заспяшаўся, i калi падышоў, збаяўся за Абуталiпа. Белы да брывей, увесь аблеплены снегам, здранцвеў Абуталiп так, што вуснамi пашавялiць не мог. А побач ёлка, гэтае калючае дрэўца, праз якое Абуталiп ледзь не патрапiў на той свет.