Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 18 страниц)

– Пра гэта яна не сказала, – быў адказ Укубалы.

На тым яны змоўклi. Едыгей цяпер думаў толькi пра адно: толькi б стрываць, толькi б не раскiдаць тут усё, не разбудзiць дзяцей, толькi б не нарабiць бяды...

Скончыўшы пiць чай, ён зноў пачаў збiрацца на вулiцу. Зноў надзеў валёнкi, кажух, шапку.

– Ты куды? – спытала жонка.

– Жывёлу паглядзець, – буркнуў ён каля дзвярэй.

Кароткi зiмовы дзень паспеў тым часам скончыцца. Увачавiдкi цямнела, гусцела паветра наўкол. I мароз прыкметна залягаў, пазёмка бралася, ускiдваючыся пакручастымi грывамi. Едыгей пахмура iшоў да загона. I, увайшоўшы, злосна кiнуў вокам, прыкрыкнуў на неспакойнага Каранара:

– Ты ўсё не ўтаймуешся! Спачыну табе няма! Ну дык ты ў мяне, свалата, дачакаешся! Размова будзе кароткая! Цяпер ты атрымаеш сваё!

Едыгей злосна выцяў Каранара ў бок, пачаў брыдка лаяцца, рассядлаў, адкiнуў прэч сядло i зняў з нагi ланцуг. Затым ён узяў Каранара за повад, у другой руцэ зацiснуў бiч, накручаны на пугаўё, i павёў у стэп на павадзе жывёлiну, што ўраз адчула роспач i тугу – завыла, застагнала. Колькi разоў гаспадар азiраўся, пагрозлiва замахваўся, тузаў за повад Каранара, каб той перастаў стагнаць i выць, але было тое дарэмна – ён плюнуў i, не звяртаючы нi на што ўвагi, iшоў панура глыбокiм снегам, пазёмкай – у поле, што захiналася паволi смугой. Ён цяжка дыхаў, але iшоў безупынку. Доўга iшоў, апусцiўшы змрочна галаву. Адышоўшы далёка за пагорак, ён прытрымаў Каранара i даў яму добрага пытлю. Скiнуўшы на снег кажух, ён прывязаў повад да рэменя ад ватоўкi, каб вярблюд не вырваўся i не збег i каб мець рукi свабоднымi, i, узяўшы ў абедзве рукi пугаўё, пачаў лупцаваць бiчом атана з усяе моцы, нiбы помсцячы яму за сваю бяду. Ярасна, бязлiтасна бiў ён Бураннага Каранара, удар за ўдарам, хрыпуча, маячыся i праклiнаючы:

– На табе! На! Ваўкарэзiна! Гэта ўсё праз цябе! Гэта ты ва ўсiм вiнаваты! I цяпер я цябе адпушчу, бяжы куды вочы глядзяць, але перш я цябе скалечу! На табе, на табе! Ненажэра! Табе ўсё мала. Табе б адбiцца ад рук, ад гаспадара. А яна тым часам паехала! I нiкому з вас няма справы, што рабiць цяпер мне! Як мне цяпер жыць на свеце? Як мне жыць без яе? Калi вам усё адно, дык i мне ўсё адно – вось табе! Вось табе, сабака!

Каранар крычаў, iрваўся пад ударамi бiча, i, ашалеўшы ад страху i болю, збiў гаспадара з ног, i пабег, пацягнуў яго за сабой. Ён валок гаспадара з няўцямнай, страшэннай сiлай, валок як бервяно, толькi б пазбавiцца ад яго.

– Стой, стой! – ускрыкваў Едыгей, захлiпаючыся.

Шапка зляцела, галава ўзрывала снегавыя гурбы, снег сыпаўся за шыю, за пазуху, у руках блытаўся бiч, i нiчога нельга было зрабiць, каб неяк спынiць атана, адвязаць повад ад рэменя на поясе. А той валок яго роспачна, безразважна, бачачы ва ўцёках паратунак. Хто ведае, чым бы гэта ўсё скончылася, каб Едыгею не ўдалося нейкiм цудам разблытаць рэмень, сарваць спражку i тым выратавацца, бо iнакш затохся б ён у гурбах. Калi ён ужо схапiўся за повад, вярблюд правалок яго яшчэ колькi метраў i стаў. Гаспадар трымаў яго з усiх сiл.

– Ах ты, – аддыхваючыся, мармытаў Едыгей. – Дык ты так? Ну дык вось табе, скацiна! I прэч, прэч з вачэй маiх! Бяжы, пракляты, каб нiколi больш не бачыць цябе! Няхай цябе застрэляць, як шалёнага сабаку! Усё праз цябе! Здыхай у стэпе. I каб духу твайго блiзка не было! – Каранар адбягаўся з крыкам у ак-майнакскi бок, а Едыгей даганяў яго, бiў бiчом, падганяў, адракаючыся ад яго i праклiнаючы. Надышоў час расплаты i разлукi. I таму Едыгей доўга яшчэ крычаў услед:

– Прападай, згiнь, чортава жывёлiна! Бяжы! Здыхай там, ненажэра! Каб табе кулю ў лоб пусцiлi!

Каранар бег усё далей прыцемненым стэпам i хутка прапаў у завiрушнай iмгле, толькi чулiся зрэдзь ягоныя трубныя воклiчы. Едыгей уяўляў сабе, як усю ноч навылёт, без аддыху, будзе бегчы ён скрозь завiруху туды, да ак-майнакскiх матак.

– Цьфу! – плюнуў Едыгей i павярнуў назад шырокiм, пакiнутым ягоным целам следам. Без шапкi, без кажуха, з гарачым тварам, брыў ён у цеменi, валочачы бiч, i раптам адчуў жудкае спусташэнне, знямогу. Ён упаў на каленi ў снег i, сагнуўшыся ў тры пагiбелi, закрычаў, зарыдаў глуха i роспачна. Потым сцiх, слухаючы адзiноту саразекаў i – сваю. Ён чуў, – сунецца вецер па стэпе, лёгка пасвiстваючы, выклiкае, наклiкае снег. Кожная сняжынка, мiльён сняжынак, нячутна шэпчучы, здавалася яму, казалi адно: што не адолець яму цяжар разлукi, што няма сэнсу жыць без каханай жанчыны i без тых малых, да якiх ён прыкiпеў душой, як не кожны бацька. I яму захацелася памерцi тут, каб занесла яго тут жа снегам.

– Няма бога! Нiчога ён не разумее ў жыццi. Дык чаго ж чакаць ад iншых? Няма бога, няма яго! – сказаў ён сам сабе асуджана ў той гораснай адзiноце сярод начных саразекаў. Да гэтай пары ён нiколi не казаў услых такiх слоў...

I плыла Зямля па кругах сваiх, вясновыя вятры абмывалi яе. Плыло наўкруг Сонца i, круцячыся вакол асi сваёй, несла на сабе тым часам чалавека, якi ўкленчыў на снезе, пасярод снегавой пустынi. Нi кароль, нi iмператар, нi якi другi валадар не паў бы на каленi перад белым светам, смуткуючы пра страту дзяржавы i ўлады, як тое зрабiў Буранны Ёдыгей у дзень разлукi з любай жанчынай... I плыла Зямля...

Днi праз тры Казангап спынiў Едыгея ля склада, дзе яны атрымлiвалi кастылi i падушкi: пад рэйкi для рамонта.

– Нешта ты нелюдзiмы стаў, Едыгей, – сказаў ён нiбы так сабе. – Ты пазбягаеш мяне, старонiшся нечага, усё нiяк нам не пагаварыць.

Едыгей зласлiва зiрнуў на Казангапа.

– Калi мы пачнем гаварыць, дык я цябе прыдушу на месцы. I ты гэта ведаеш!

– А я i не сумняваюся, ды толькi чаму ты гнеўны такi?

– Гэта вы прымусiлi яе паехаць! – сказаў жорстка Едыгей, сказаў пра тое, што не давала яму спакою ўсе гэтыя днi.

– Ну ведаеш... Калi табе такое прыйшло ў галаву, значыць, ты дрэнна думаеш не толькi пра нас, але i пра яе. Скажы дзякуй, што ў яе болей розуму, чым у цябе. Ты думаў калi-небудзь, чым бы гэта магло скончыцца? Не? А яна падумала i рашыла паехаць, пакуль не позна. I я дапамог ёй, калi яна папрасiла мяне. I не стаў дапытвацца, куды рушыла яна з дзецьмi, i яна не сказала. Зразумеў? Паехала, без шкоды для свайго гонару i гонару Укубалы. I яны развiталiся як людзi. Ды ты пакланiся iм абедзвюм, што збераглi яны цябе ад бяды немiнучай. Такой жонкi, як Укубала, табе нiдзе не знайсцi. Другая табе такое зрабiла б, што ты бег бы на край свету, як твой Каранар...

Маўчаў Едыгей – што было адказваць? Казангап казаў бадай што праўду. Толькi ж не разумеў Казангап таго, што было яму недаступным. I Едыгей сказаў груба:

– Досыць! Паслухаў я цябе, разумнiк! Што ты разумееш ва ўсiм гэтым! Бывай! – I пайшоў, не стаў болей гаварыць.

– Ну глядзi, справа твая, – пачуў за сабой.

Пасля гэтай размовы падумаў Едыгей пакiнуць апрыклы яму раз'езд. Усур'ёз задумаў, бо не знаходзiў супакаення, не знаходзiў у сабе сiлы забыць, не мог прагнаць скруху. Без Зарыпы, без яе малых усё паблекла наўкол, апусцела, знебылося. I тады, каб пазбавiцца ад знелюбелых саразекаў, надумаў Едыгей падаць заяву аб звальненнi i паехаць з сям'ёй куды вочы глядзяць. Толькi б тут не заставацца. Ды i чаму ён павiнен векаваць у саразеках? За якiя грахi? Не, хопiць, вернецца на Арал або рушыць у Караганду, у Алма-Ату – ды цi мала мясцiн на свеце! Работнiк ён добры, сiла ёсць, галава пакуль на плячах. Меркаваў Едыгей, як падступiцца з гэтай размовай да Укубалы. I пакуль ён збiраўся, выбiраў зручны момант для размовы, прайшоў тыдзень, i аб'явiўся раптам Буранны Каранар, выгнаны гаспадаром на вольную жытку.

Звярнуў увагу Едыгей на тое, што сабака нешта ўсё брэша за домам, непакоiцца, – пабяжыць, пабрэша i зноў вернецца. Едыгей выйшаў паглядзець i ўбачыў непадалёк ад загона незнаёмую жывёлiну – вярблюд, але дзiўны нейкi, стаiць i не зварухнецца. Едыгей падышоў блiжэй i толькi тады пазнаў свайго Каранара.

– Дык гэта ты, значыцца? Да чаго ж ты дайшоў, як жа ты заняпаў! усклiкнуў разгублены Едыгей.

Ад ранейшага Бураннага Каранара засталiся толькi скура ды косцi. Аграмадная галава з запалымi сумнымi вачамi хiсталася на станчэлай шыi, касмылi былi як не свае, звiсалi нiжэй каленяў, ранейшых гарбоў, што ўздымалiся, як чорныя вежы, i знаку не было – яны звалiлiся на бок, як усохлыя старэчыя грудзi. Атан так знясiлеў, што яму не хапiла моцы зайсцi ў загон. I стаў тут, каб перадыхнуць. Усяго сябе, да апошняй жылкi, аддаў ён гону i цяпер быў як пусты мех.

– Эхе-хе! – кплiва здзiвiўся Едыгей, аглядаючы Каранара з усiх бакоў. Вось да чаго ты дастукаўся! Цябе нават сабака не пазнаў. А ты ж быў атанам. Ну i ну! I ты яшчэ аб'явiўся! Нi сораму, нi сумлення. Яйкi хоць пры табе? Мо згубiў па дарозе? Вой i смурод ад цябе! Каб на цябе халера!

Каранар стаяў нерухома – не было ў iм нi ранейшай сiлы, нi ранейшай велiчы. Сумны i нягеглы, ён толькi хiтаў галавой i стараўся хоць утрымацца на нагах.

Едыгею стала шкада атана. Ён пайшоў у двор i вярнуўся з поўным тазам адборнага пшанiчнага зерня, пасыпанага буйнай соллю.

– На, паеш, – паставiў ён корм перад вярблюдам. – Можа, павесялееш. Я потым адвяду цябе ў загон. Паляжыш, ачомаешся.

Таго ж дня была ў яго размова з Казангапам. Сам пайшоў да яго i гаворку павёў такую:

– Я да цябе, Казангап, вось па якой справе. Ты не здзiўляйся: учора, маўляў, i слова сказаць не хацеў, а сёння – вось ён! Хачу я вярнуць табе Каранара. Падзякаваць. Некалi ты падараваў яго мне сысунком. Дзякуй. Паслужыў ён мне добра. Я яго нядаўна прагнаў, не вытрываў – дык ён сёння прыйшоў. Ледзьве ногi прывалок. Цяпер ён ляжыць у загоне. Тыднi праз два будзе ў ранейшай форме. Моцны i здаровы. Толькi кармiць трэба.

– Чакай, – перапынiў яго Казангап. – Ты гэта да чаго? Навошта ты раптам рашыў вярнуць мне Каранара? Я цябе хiба прасiў пра гэта?

I тады Едыгей сказаў пра тое, што надумаў. Мяркуе ён паехаць адсюль з сям'ёй. Надакучыла ў саразеках, пара змянiць месца жыхарства. Можа, на лепшае тое. Казангап уважлiва выслухаў.

– Глядзi сам. Толькi, думаю я, ты зараз не разумееш, чаго хочаш. Ну добра, дапусцiм, ты паехаў, але ад сябе куды дзенешся? Ад бяды сваёй не схаваешся. Не, Едыгей, калi ты джыгiт, дык паспрабуй змагчы сябе. А паехаць – гэта не геройства. Кожны можа паехаць. Але не кожны здольны змагчы сябе.

Едыгей не стаў нi згаджацца, нi спрачацца. Задумаўся i сядзеў, цяжка дыхаючы. "А цi змагу там забыць? I не думаць нельга i думаць цяжка. А ёй хiба лягчэй? Дзе яна цяпер з малымi? I хто ёй дапаможа, хто зразумее? I Укубале нялёгка – колькi дзён ужо моўчкi церпiць маю адчужанасць, маю паныласць... А за што?"

Казангап зразумеў, што адбываецца з Буранным Едыгеем, i, каб зрабiць яму палёгку, сказаў, кашлянуўшы, нiбы прымушаючы слухаць:

– А ведаеш, навошта мне пераконваць цябе, Едыгей, – ты i сам добра ўсё разумееш. I калi на тое, ты не Раймалы-ага, а я не Абдзiльхан. I галоўнае, на сто вёрст наўкол няма ў нас нiводнай бярозы, да якой я мог бы прывязаць цябе. Ты вольны, рабi так, як знаеш. Толькi добра падумай перад тым, як зрушыць з месца.

Гэтыя словы Казангапа доўга памятаў Едыгей.

X

...Раймалы-ага быў вельмi вядомым для свайго часу спеваком. Замалада праславiўся. Ласкай божаю ён аказаўся жырау, якi спалучаў у сабе тры цудоўныя пачаткi: ён быў i паэтам, i кампазiтарам уласных песень, i выдатным выканаўцам, спеваком вялiкага дыхання. Сучаснiкаў сваiх Раймалы-ага вельмi ўражваў. Варта толькi яму было ўдарыць па струнах, як услед за музыкай лiлася песня, нараджаючыся ў прысутнасцi слухачоў. I ўжо на наступны дзень гэтая песня перадавалася з вуснаў у вусны, бо пачуўшы напеў Раймалы, кожны нёс яго па аулах i качэўях. Гэта яго песню спявалi тагачасныя джыгiты:

Вады халоднай ток адчуе конь гарачы,

Дамкне да хваляў ён – яны iмчалi з гор,

А я iмчу к табе – я прагну тваiх вуснаў.

Сумую я па iх, з iх радасць п'ю быцця...

Раймалы-ага прыгожа i ярка апранаўся, так яму сам бог загадаў. Асаблiва любiў багатыя, абшытыя дарагiм футрам шальi, розныя для зiмы, лета i вясны. I быў яшчэ ў яго конь неразлучны – усiм вядомы залацiста-буланы ахалтэкiнец Сарала, падораны туркменамi на званай вячэры. Усхвалялi Саралу не меней, чым гаспадара. Любуючыся яго хадой, прыгожай i велiчнай, знаўцы мелi вялiкую асалоду. Пагэтаму i гаварылi тыя, каму была ахвота пажартаваць: усё багацце Раймалы – гук дамбры ды паходка Саралы.

А яно так i было. Усё сваё жыццё Раймалы-ага правёў у сядле i з дамброй у руках. Багацця не нажыў, хоць славу меў вялiкую. Жыў, як майскi салавей, увесь час на сябрынах, у весялосцi, усюды яму пашана i ласка. А каню догляд i корм. Аднак не абыдзешся i без зайздроснiкаў, якiя сябе лiчылi паважанымi, шаноўнымi сем'янiнамi, а ён, маўляў, прашалапуцiў, як вецер у полi, i застаўся з сiвой барадой, ды – песнямi...

Але калi Раймалы-ага з'яўляўся на пачэснай бяседзе, то з першымi гукамi яго дамбры i песнi ўсе зацiхалi, i ўсе заварожана глядзелi на яго рукi, вочы i твар, нават тыя, хто не ўхваляў завядзёнкi яго жыцця. На рукi глядзелi таму, што не было такiх пачуццяў у чалавечым сэрцы, сугучнасцi якiм не знайшлi б гэтыя рукi ў струнах; на вочы глядзелi таму, што ўся сiла думак i духу гарэла ў яго вачах, якiя бесперастанна iначылiся; на твар глядзелi таму, што прыгожы ён быў i натхнёны.

Жонкi не жылi доўга з iм, але многiя жанчыны плакалi ўпотай ноччу, марачы аб iм.

Так праходзiла жыццё ад песнi да песнi, ад вяселля да вяселля, ад бяседы да бяседы, i непрыкметна падкралася старасць. Напачатку ў вусах сiвiзна замiльгацела, а потым i барада пасiвела. I нават Сарала стаў не той – схуднеў, хвост i грыва высеклiся, па паходцы толькi i можна было меркаваць, што быў некалi конь дабрэнны. I ўступiў Раймалы-ага ў зiму сваю, як таполя вастраверхая, якой засыхаць у гордай адзiноце. I тут выявiлася, што няма ў яго нi сям'i, нi дома, нi статка, нi iншага багацця. Знайшоў прытулак ён у малодшага брата Абдзiльхана. Брат загадаў паставiць яму асобную юрту, загадаў кармiць i абмываць...

Аб старасцi стаў спяваць Раймалы-ага, аб смерцi стаў прызадумвацца. Вялiкай сiлы i журбы песнi нараджалiся ў тыя днi. I настала яго чарга спасцiгнуць вольнай часiнай спрадвечную думу мудрых – навошта нараджаецца чалавек на свеце? I ўжо не раз'язджаў ён, як раней, па бяседах i вяселлях, а ўсё болей дома заставаўся, усё часцей iграў на дамбры сумныя мелодыi, жыў успамiнамi i ўсё даўжэй заседжваўся са старэйшымi за гутаркай аб тленнасцi свету...

I, бог яму сведка, спакойна завяршыў бы днi свае Раймалы-ага, калi б не адзiн выпадак, якi ашаломiў яго на старасцi год.

Аднойчы не вытрымаў Раймалы-ага, асядлаў свайго састарэлага Саралу i паехаў на вялiкае свята, каб развеяць нудоту. На ўсякi выпадак захапiў i дамбру. Вельмi ж прасiлi паважаныя людзi пабываць на вяселлi, калi не спяваць, то хоць пагасцяваць. З тым i паехаў Раймалы-ага – з лёгкай душой, з намерам хутчэй вярнуцца.

Сустрэлi яго з пашанай вялiкай, у самую лепшую юрту белакупальную запрасiлi. Сядзеў ён там у асяроддзi знатных людзей, кумыс папiваў, вёў размовы адпаведныя ды добразычлiвасць сваю выказваў.

А ў ауле быў весялунак на ўвесь свет, чулiся адусюль песнi, смех, галасы маладых, гульнi i забавы. Чутно было, як пачалася падрыхтоўка да скачак у гонар маладажонаў, як увiхалiся кухары каля кастроў, як гарцавалi на волi табуны, як бесклапотна вялi свае гульнi сабакi, як вецер дзьмуў са стэпу, даносячы пах квiтнеючай травы... Але больш за ўсё лавiў слых Раймалы-ага музыку i спевы ў суседнiх юртах. Смех дзяўчат вельмi хваляваў яго.

Мучылася, знемагала душа старога спевака. Не паказваў выгляду субяседнiкам, але ў думках Раймалы-ага лунаў у мiнулым, успамiнаў тыя днi, калi сам быў маладым i прыгожым, калi iмчаў па дарогах на маладым i жвавым скакуне Сарале, калi трава, параненая капытамi, плакала i смяялася, калi сонца, слухаючы песню яго, кацiлася насустрач, калi ветру было цесна ў грудзях, калi ад гукаў яго дамбры загаралася кроў у сэрцах людзей, калi кожнае слова яго лавiлi на ляту, калi ўмеў ён i пакутаваць, умеў кахаць, умеў расчульвацца i слёзы лiць, развiтваючыся ў сядле... Чаму i нашто гэта ўсё было? Каб потым шкадаваць i згасаць на старасцi год, як гасне агонь пад попелам шэрым?

Смуткаваў Раймалы-ага, маўчаў, паглыблены ў сябе. Нечакана пачуў ён крокi, якiя наблiжалiся да юрты, галасы i звон манiстаў, i знаёмае шамаценне сукенак пачула яго вуха. Нехта знадворку прыўзняў полаг над дзвярыма юрты, i на парозе з'явiлася дзяўчына з дамброй, прыцiснутай да грудзей, з адкрытым тварам, з поглядам гарэзлiвым i гордым, з бровамi, як цецiва тугiмi, – усё гаварыла пра рашучы характар, i ўся яна, чарнавокая, была нiбы створаная ўмелымi i натхнёнымi рукамi, – i ростам, i аблiччам, i адзеннем дзявочым. Яна стаяла ў дзвярах у гурце сябровак i некалькiх джыгiтаў, прабачэння просячы ў паважаных людзей. Нiхто не паспеў i слова сказаць, як дзяўчына ўпэўнена ўдарыла па струнах i, звяртаючыся да Раймалы-ага, заспявала прывiтальную песню:

"Як караваншчык, якi здалёк iшоў да крынiцы, каб смагу прагнаць, да цябе прыйшла я, спявак праслаўлены, Раймалы-ага, сказаць прывiтальнае слова.

Не асудзi, што ўварвалiся мы сюды гуртам шумным, – на тое тут свята, на тое вясялосць пануе на вяселлях. Не здзiўляйся смеласцi маёй, Раймалы-ага, адважылася да цябе з'явiцца з песняй, з трапятаннем i тайным страхам, нiбы сама ў каханнi прызнацца хацела б табе. Прабач, Раймалы-ага, смеласць ува мне, як порах у ружжы запаветным. Хоць чую сябе я вольна ўсюды, але да сустрэчы гэтай рыхтавалася ўсё жыццё, словы збiрала, як тая пчала мёд па кроплi збiрае. Рыхтавалася, як тая кветка ў бутоне, якому разгарнуцца суджана ў прызначаны час. I гэты час настаў..."

"Дазволь, але хто ты, госця чароўная?" – хацеў дазнацца Раймалы-ага, але не асмелiўся перапынiць чужую песню на паўслове. Аднак увесь падаўся да незнаёмкi ў здзiўленнi i захапленнi. Душа ўсхвалявалася ў iм, гарачай крывёю апалiла плоць, i каб у той час асаблiвым зрокам валодаць змаглi людзi, то ўбачылi б яны, як страпянуўся ён, бы крыламi ўзмахнуў беркут на ўзлёце. Вочы ў iм ажылi i заззялi, насцярожыўся сам, бы клiк жаданы пачуўшы ў нябёсах. I ўзняў галаву Раймалы-ага, забыўшы пра гады...

А дзяўчына-спявачка вяла далей:

"Паслухай гiсторыю маю, жырау вялiкi. Я з юных гадоў люблю цябе, спевака ад бога Раймалы-ага. Я ўсюды хадзiла за табой следам, Раймалы-ага, дзе б ты нi спяваў, куды б ты нi прыехаў. Не асуджай. Мая мара спяваць так, як ты, вялiкi майстар песнi Раймалы-ага. I iдучы следам за табой, усюды нябачным ценем iдучы, нi слова твайго не прапусцiўшы, твае мелодыi паўтараючы як малiтвы, вучылася ў цябе я, вершы твае, як заклiнаннi, завучвала. Марыла я, прасiла я ў бога, каб мне паслаў вялiкай сiлы дар, каб змагла я цябе прывiтаць у адзiн шчаслiвы для мяне дзень, каб у любвi табе прызнацца, з пашанай праспяваць песнi, складзеныя ў тваёй прысутнасцi, i яшчэ, няхай бог даруе мне гэтую дзёрзкасць, з табой, вялiкi майстар, у мастацтве спаборнiчаць я марыла, не думаючы нават пра перамогу, о Раймалы-ага, аб гэтым днi я марыла, як iншы марыць пра вяселле. Але я была нiкчэмная, а ты – такi вялiкi, такi любiмы ўсiмi, настолькi славай i пашанай акружаны, што не дзiва, калi мяне, дзяўчынку малую, заўважыць у народзе ты не змог, не змог ты вылучыць мяне позiркам у тым мнагалюддзi. А я ж, захапляючыся песнямi тваiмi, я, чырванеючы ад сораму, употай марыла пра цябе i жанчынай хутчэй хацела стаць, каб прыйсцi да цябе i аб'явiцца смела. I клятву я дала сабе пазнаць мастацтва слова, пазнаць прыроду музыкi глыбока i навучыцца спяваць, як ты, настаўнiк мой, каб прыйсцi да цябе не саромеючыся, каб прывiтаць цябе, каб у каханнi прызнацца. I вось я тут. Я ўся тут перад позiркам тваiм i судом. Пакуль я расла, пакуль я жанчыну песцiла ў сабе, гэтак час павольна цягнуўся, i нарэшце цяперашняй вясной усе дзевятнаццаць мне. А ты, Раймалы-ага, у маiх дзявочых марах усё такi ж i той жа, толькi пасiвеў крыху. Але гэта не перашкода каханню майму. I вось я тут. Цяпер дазволь мне сказаць рашуча i проста: мяне не ўпадабаць як дзяўчыну можаш ты, але як спявачку мяне не адрынеш – бо я прыйшла з табою спаборнiчаць у спевах i красамоўстве... Табе кiдаю выклiк, майстар, слова за табой!"

– Але хто ж ты? Адкуль ты? – усклiкнуў Раймалы-ага i ўстаў з месца. – Як завуць цябе?

– Маё iмя Бегiмай.

– Бегiмай? Дык дзе ж ты была да гэтага? Адкуль ты паявiлася, Бегiмай? мiмаволi вырвалася з вуснаў Раймалы-агi, i галаву нахiлiў ён, засмучаны.

– Я ж сказала, Раймалы-ага. Малая была, я расла.

– Усё разумею, – уздыхнуў ён. – Не разумею толькi аднаго – лёсу свайго не разумею! Нашто было яму цябе ўзрасцiць такой прыгожай на сконе дзён маiх? Нашто? Каб сказаць, што ўсё тое, што было раней, не тое ўсё было, што я дарэмна жыў на свеце, не ведаючы, што будзе мне як узнагарода ад неба радасная пакута ўведаць, пачуць, убачыць цябе? Чаму ж лёс такi бязлiтасны i немiласэрдны да мяне?

– Дарэмна бядуеш так горка, Раймалы-ага, – сказала Бегiмай. – Калi ж лёс у маёй асобе паўстаў перад табой – усё будзе добра, Раймалы-ага. Нiшто не будзе мне даражэй, чым ведаць, што радасць я табе змагу даць дзявочай ласкавай сваёй песняй i каханнем самаадданым. Ува мне не сумнявайся, Раймалы-ага. Але калi ты сумнення перамагчы не зможаш, калi ты зачынiш перада мною дзверы да сябе, то i тады, кахаючы цябе без меры, буду мець за гонар з табою спаборнiчаць у майстэрстве, гатовая да любых выпрабаванняў.

– Пра што ты гаворыш? Што значыць выпрабаванне словам, Бегiмай? Чаго варта спаборнiцтва ў майстэрстве, калi ёсць выпрабаваннi яшчэ страшней – каханнем, якое не ладзiць з тым парадкам, у якiм мы жывём. Не, Бегiмай, не абяцаю я спаборнiчаць у красамоўстве з табою. Не таму, што сiлы не хопiць, не таму, што слова памерла ўва мне, не таму, што голас мой канае. Я толькi магу захапляцца табой, Бегiмай. Я толькi магу кахаць цябе на гора сабе, Бегiмай, i толькi ў каханнi з табою спаборнiчаць, Бегiмай.

З гэтымi словамi Раймалы-ага ўзяў дамбру, настроiў яе на новы лад i заспяваў новую песню, заспяваў, як у былыя гады – то як вецер, якога ледзь чуць у траве, то як гром, якi грукоча ў бела-блакiтным небе. З таго часу i засталася на зямлi тая песня. Песня "Бегiмай":

"...Калi ты прыйшла здалёку, каб выпiць вады з крынiцы, я, як вецер сустрэчны, дабягу i да ног тваiх прыпаду, Бегiмай. Калi ж сёння дзень самы апошнi мне лёсам наканаваны, то сёння не памру я, Бегiмай, i навекi не памру я, Бегiмай, ажыву i зноў буду жыць, Бегiмай, каб не застацца без цябе, Бегiмай, без цябе, як без вачэй, Бегiмай..."

Вось так ён спяваў тую песню "Бегiмай". Той дзень надоўга застаўся ў памяцi людской. Колькi размоў адразу закiпела вакол Раймалы-ага i Бегiмай! А калi выпраўлялi нявесту да жанiха, сярод святочных белых юртаў, сярод коннiкаў на святочных конях, сярод яркага святочнага гурту людзей, на чале каравана, якi праводзiў нявесту, гарцавалi Раймалы-ага i Бегiмай з песнямi-пажаданнямi дабра. Побач ехалi яны, стрэмя ў стрэмя ехалi яны, звярталiся да бога яны, да добрай сiлы звярталiся яны, маладым шчасця жадалi яны, на домбрах iгралi яны то ён, то яна, то ён, то яна...

Не пазнавалi людзi старога спевака Раймалы-агу. Зноў голас звiнеў, як раней, зноў гнуткiм i спрытным ён стаў, як раней, а вочы свяцiлiся, як дзве лямпы ў белай юрце на зялёным лузе. Нават конь яго Сарала ганарлiва выгнуў шыю.

Але не ўсiм гэта было даспадобы. Былi i такiя, якiя, гледзячы на Раймалы-агу, плявалiся. Сваякi i супляменнiкi яго – баракбаi, так называўся iх род, абуралiся. Баракбаi злавалiся. Куды гэта варта – Раймалы-ага страцiў розум на старасцi гадоў. Яны пачалi нагаворваць брату яго Абдзiльхану. Як жа мы будзем цябе валасным выбiраць, засмяюць нас iншыя на выбарах, калi стары сабака Раймалы-ага нас на пасмешышча выстаўляе? Чуеш, як спявае, як жарабок малады ржэ? А яна, дзеўка гэта, чуеш, што адказвае? Сорам! На вачах у людзей круцiць галаву яму. Не да дабра. Нашто звязвацца з гэтай дзеўкай? Прыструнiць яго трэба, каб няслава не пайшла па аулах...

Абдзiльхан даўно ўжо трымаў зло на бесталковага брата, якi дажыў да сiвых валасоў i нiчога не нажыў. Думаў: пастарэў, пасталеў; i тут на табе, увесь род баракбаеў няславiць.

I тады прыналёг на каня свайго Абдзiльхан, прабiваючыся да брата праз натоўп, i крычаў, пагражаў бiзуном: "Апамятайся! Дамоў едзь!" Але не чуў i не бачыў яго старэйшы брат, якi быў заняты мiлагучнымi песнямi. А паклоннiкi тыя, хто шчыльным гуртам на конях абкружылi спевакоў, тыя, хто ў песнях кожнае слова лавiлi, Абдзiльхана ўмомант адцiснулi i паспелi з розных бакоў па шыi бiзуном агрэць. Разбярыся тады, хто руку прыклаў. Паскакаў Абдзiльхан...

А песнi спявалiся. У тую хвiлiну новая песня прасiлася з сэрца на волю.

"...Калi марал закаханы сяброўку клiча ранiцай, яму цяснiна ўтуруе рэхам горным", – спяваў Раймалы-ага.

"...Калi ж лебедзь, якi разлучаны з лебядзiхай белай, на сонца ранiцай гляне, то сонца ён убачыць кругам чорным", – адказвала песняй Бегiмай.

I так яны спявалi ў гонар маладых – то ён, то яна, то ён, то яна...

Не ведаў Раймалы-ага ў час самазабыцця, з якой кiпучай злосцю ў грудзях памчаўся брат Абдзiльхан, з якой крыўдай i помстай нясцерпнай рушылi за iм сваякi, увесь баракбаеў род. Якую ў змове расправу прыгатавалi яны яму, не знаў...

А песнi спявалiся – то ён, то яна, то ён, то яна...

Iмчаў Абдзiльхан, да сядла прыгнуўшыся, чорнай хмарай. Да аула, дахаты! Сваякi, як воўчая зграя, побач ехалi i крычалi на скаку:

– Брат твой страцiў розум! Бяда! Яго лячыць хутчэй трэба!

А песнi спявалiся – то ён, то яна, то ён, то яна... Так з песнямi праводзiлi яны вяселле да месца. Тут на развiтанне яшчэ раз праспявалi пажаданнi дабра. I, звяртаючыся да людзей, сказаў Раймалы-ага, што шчаслiвы тым, што дажыў ён да гэтых дзён, калi лёс яму ва ўзнагароду паслаў роўнага акына, спявачку маладую Бегiмай. Сказаў, што, толькi стукаючы крамень аб крамень – агонь успыхвае; i ў мастацтве – слова, спаборнiчаючы са словам, дасягае вяршыняў. Але звыш усяго, звыш магчымага шчасця, ён шчаслiвы тым, што на зыходзе жыцця, як на захадзе сонца з усяе моцы палае, так запалала ў iм каханне.

– Раймалы-ага! – яму ў адказ сказала Бегiмай. – Мара мая здзейснiлася. Я буду iсцi ўслед за табой. Толькi загадай. Каб песня з песняй спалучалiся, каб кахаць мне цябе i быць тваёй каханай. З тым жыццё сваё табе даручаю без аглядкi.

Так спявалiся песнi.

I тут навiдавоку ўсяго стэпавага народу ўмовiлiся яны сустрэцца праз дзень на кiрмашы вялiкiм, дзе будуць спяваць для ўсiх, хто прыехаў.

У той жа час тыя, што параз'язджалiся з провадаў, вестку разнеслi па ўсёй акрузе аб тым, што Раймалы-ага i Бегiмай на кiрмашы будуць спяваць!

– На кiрмаш!

– На кiрмаш коней сядлайце!

– На кiрмаш акынаў слухаць прыязджайце!

Пагалоска людская рэхам ляцела:

– Вось свята будзе!

– Вось пацеха!

– Вось хараство!

– Якая ганьба!

– Як здорава!

– Бессаромнасць якая!

А Раймалы-ага i Бегiмай рассталiся пасярод дарогi:

– Да кiрмаша, родная Бегiмай!

– Да кiрмаша, Раймалы-ага!

I, аддаляючыся, яшчэ крычалi з сядла:

– Да кiрмаша!

– Да кiрмаша, Раймалы-ага!

Дзень быў на зыходзе. Вялiкi стэп спакойна захiнаўся белай летняй смугой. Паспела трава, гаркава пахла, прахалодай свежай веяла пасля дажджу ў гарах, ляцелi каршуны перад заходам сонца нiзка i няспешна, пасвiствалi птахi, славячы вечар мiрны.

– Якая цiшыня, якая любата! – сказаў Раймалы-ага, гладзячы каня па грыве. – Ах, Сарала, ах, стары, мой слаўны конь, няўжо жыццё такое прыгожае, што нават на зыходзе дзён так кахаць можна?

А Сарала iшоў сабе дарожнай ступой, пафыркваў, спяшаючыся дахаты, каб ногi адпачылi, бо цалюткi дзень хадзiў пад сядлом, вады рачной яму папiць хацелася, у полi папасвiцца пры месячным святле.

А вось i аул ля ракi. Вось юрты, вось агнi вясёлыя дымам страляюць.

Раймалы-ага злез з каня. Прысеў адпачыць каля ачага, знадворку. Але тут нехта падышоў. Суседскi хлопец.

– Раймалы-ага, вас просяць людзi ў юрту.

– Якiя людзi?

Пераступiўшы парог, убачыў Раймалы-ага старэйшын роду, якiя сядзелi цесным паўкругам, i сярод iх, крыху збоку – брата Абдзiльхана. Той быў пануры. Вочы не падымаў, як быццам нешта хаваў у iх.

– Мiр вам! – прывiтаў Раймалы-ага сваякоў. – Цi не здарылася бяда?

– Цябе мы чакаем, – прамовiў самы галоўны.

– Калi мяне, то я тут, – адказаў Раймалы-ага, – i збiраюся месца выбраць, каб сесцi ў крузе.

– Пачакай! Спынiся ў дзвярах! – пачуў ён загад.

– Што гэта значыць? Пакуль я гаспадар гэтай юрты.

– Не, ты не гаспадар! Не можа быць гаспадаром стары чалавек, якi страцiў розум.

– Пра што вы?

– Пра тое, што з гэтага часу ты дасi клятву нiдзе i нiколi не спяваць, не хадзiць нiкуды i зусiм выкiнуць з галавы тую дзеўку, з якой ты сягоння спяваў брыдкiя песнi: забыў пра сваю пярэстую бессаромную бараду, забыў пра гонар свой i наш. Дык паклянiся! Што на вочы ёй ты больш нiколi не трапiш!

– Дарэмна трацiце вы словы. Я паслязаўтра на кiрмашы буду з ёй спяваць, пры ўсiм народе.

Тут галасы ўзнялiся:

– Ды ён жа нас зняславiць!

– Пакуль не позна, адмаўляйся!

– Ды ён з глузду з'ехаў!

– Ды ён, i праўду, крануўся з розуму!

– Ану цiшэй! Памаўчыце! – навёў парадак галоўны суддзя. – Дык вось, Раймалы-ага, ты ўсё сказаў?

– Я ўсё сказаў.

– Вы чулi, патомкi рода Баракбая, што супляменнiк наш, грэшны Раймалы, сказаў?

– Мы чулi.

– Тады паслухайце, што я скажу. Напачатку табе скажу, няшчасны Раймалы. Усё жыццё ў беднасцi, у гулях правёў ты, спяваў, на дамбры брынкаў, камедыянтам быў. Ты ўсё сваё жыццё патрацiў, каб пацяшаць другiх. Табе мы даравалi тваю распуснасць, калi ты быў маладым. Цяпер ты стары, цяпер ты смешны. Пара пра смерць падумаць, пра пакорлiвасць. А ты на забаву i зласлоўе чужым аулам з той дзеўкай звязаўся, як ветрагон апошнi, зняважыў звычаi, законы i не жадаеш скарыцца нам, дык няхай пакарае цябе бог, сам на сябе наракай. Цяпер другое слова. Устань, Абдзiльхан, ты брат яго адзiнакроўны, ад адных бацькоў, i ты апора наша i надзея. Цябе мы валасным хацелi бачыць ад iмя ўсiх баракбаеў. Але брат твой здурнеў зусiм, ён сам не разумее, што робiць, i можа стаць перашкодай у гэтай справе. А таму ты можаш зрабiць з iм так, каб здурнелы Раймалы не няславiў нас на людзях, каб нiхто не мог нам плюнуць у вочы, каб на пасмешышча аддаць не адважыўся род баракбаеў!

– Нiхто мне не прарок i не суддзя, – загаварыў Раймалы-ага, папярэджваючы Абдзiльхана. – Мне шкада вас, якiя сядзяць тут i не сядзяць, вы памыляецеся, вы вырашаеце тое, што немагчыма вырашаць. Не ведаеце вы, дзе iсцiна, дзе шчасце на гэтым свеце. Няўжо нельга спяваць, калi хочацца спяваць, няўжо сорамна кахаць, калi каханне прыходзiць, падараванае богам на вяку? Гэта ж самая вялiкая радасць на зямлi – каханню радавацца людскому. Калi i вы мяне лiчыце вар'ятам толькi таму, што я спяваю, i ад кахання, якое прыйшло няўчасна, не адступаю,i радуюся яму, то я пайду ад вас. Пайду, свет клiнам не сышоўся. Зараз жа сяду на Саралу, паеду да яе, каб з'ехаць разам у край iншы, каб не трывожыць вас нi песнямi, нi паводзiнамi сваiмi.