Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 18 страниц)

Некалькi дзён падрад выязджалi найманы ў пошуках цела. Але нi самаго, нi яго каня, нi яго зброi, нiякiх iншых слядоў знайсцi не змаглi. Усе былi ўпэўнены, што ён загiнуў. Нават будучы раненым, ён памёр бы ў стэпе ад смагi цi сцёк бы крывёю. Гаравалi, прычыталi, што iх малады сародзiч застаўся непахаваным у бязлюдных саразеках. Гэта была ганьба для ўсiх. Жанчыны, што галасiлi ў юрце Найман-Аны, папракалi сваiх мужоў i братоў, прыплакваючы:

– Расклявалi яго сцярвятнiкi, расцягнулi яго шакалы... Як жа вы пасля гэтага будзеце насiць мужчынскiя шапкi на галовах!..

I пацягнулiся для Найман-Аны пустыя днi на апусцелай зямлi. Яна разумела на вайне людзi гiнуць. Але думка аб тым, што сын пакiнуты на полi бою, што цела яго не пахавана, не давала ёй мiру i спакою. Бясконцыя горкiя думкi мучылi мацi. I не было каму iх выказаць, каб аблегчыць гора, i не было да каго звярнуцца, акрамя як да самога бога...

Каб забаранiць сабе думаць аб гэтым, яна павiнна была пераканацца, убачыць на свае вочы, што сын быў мёртвым. Хто тады стаў бы спрачацца з лёсам. Больш за ўсё наводзiла на роздум тое, што знiк конь сына. Конь не быў забiты, конь пабег ад страху. Рана цi позна ён павiнен быў вярнуцца ў родныя месцы, у свой табун, i прыцягнуць за сабой цела на стрэменi. I тады, як нi страшна гэта было б, накрычаўшыся, наплакаўшыся, раздзiраючы твар у роспачы, усё сказала б пра сябе, няшчасную i праклятую лёсам, так, што стала б не па сабе богу на небе, калi толькi ён разумее прычытаннi. Затое не было б у душы нiякiх сумненняў i да смерцi рыхтавалася б са спакойным холадам на душы, чакаючы яе ў любы час, не чапляючыся, не затрымлiваючыся, нават у думках не жадаючы прадоўжыць сваё жыццё. Але цела сына так i не знайшлi, а конь не вярнуўся. Сумненнi не пераставалi мучыць мацi, хоць усе пачалi паступова забываць пра гэта няшчасце, як паступова забываюцца ўсе страты. I толькi яна, мацi, не магла супакоiцца i забыць. Думкi яе кружылiся ўсё па адным i тым жа крузе. Што стала з канём, дзе падзелася збруя i зброя – знайшоўшы iх, можна было б неяк здагадацца, што сталася з сынам. Магло ж здарыцца i так, што каня перахапiлi жуаньжуаны дзе-небудзь у саразеках, калi ён ужо выбiўся з сiлы i даўся злавiцца. Лiшнi конь з вупражжу таксама здабыча... Што ж яны зрабiлi тады з яе сынам закапалi ў зямлю цi кiнулi на здзекi сцяпным звярам? А што, калi ён раптам быў жывы, яшчэ жывы нейкiм цудам? Дабiлi яны яго i тым скончылi яго пакуты, цi кiнулi даходзiць у чыстым полi, цi?.. А раптам?..

Думка пабiвала думку, i не было iм канца. I калi купцы за чаем спамянулi пра маладога манкурта, якi сустрэўся iм у саразеках, не думалi яны, што сваiм расказам кiнулi iскру ў набалелую душу Найман-Аны. Сэрца яе зайшлося ў трывожным прадчуваннi. I думка, што гэта мог быць яе прапаўшы сын, усё больш, усё настойлiвей, усё мацней паланiла яе розум i сэрца. Мацi зразумела, што не супакоiцца, пакуль, адшукаўшы таго манкурта, не пераканаецца, што гэта не яе сын.

У тых паўстэпавых перадгор'ях, на летнiх стойбiшчах найманаў, працякалi невялiкiя камянiстыя рэчкi. Усю ноч прыслухоўвалася Найман-Ана да журчання праточнай вады. Пра што гаварыла ёй вада, гуллiвая вечнасць якой была цяпер так мала сугучна збалеламу духу мацi, збянтэжанай здагадкамi i сумненнямi. Супакаення хацелася. Наслухацца, здаволiцца гукамi жывой вады перад тым, як рушыць у глухое маўчанне саразекаў. Мацi ведала, што iдзе на вялiкую рызыку, выпраўляючыся ў саразекi адна, але нiкому не хацела гаварыць пра тое, што задумала. Нiхто не зразумеў бы. Нават самыя блiзкiя не адобрылi б яе намераў. Як можна пусцiцца на пошукi даўно забiтага сына? I нават калi ён выпадкова жывы i ператвораны ў манкурта, тым больш няма патрэбы шукаць яго, дарма рваць сэрца, таму што манкурт чучала ранейшага чалавека...

Той ноччу перад выездам некалькi разоў выходзiла яна з юрты. Доўга ўглядалася, услухоўвалася, стараючыся супакоiць, сабраць думкi. Была поўнач ужо, поўня стаяла якраз над галавою, аблiваючы зямлю роўным малочна-бледным святлом. Мноства белых юрт, раскiданых у розных месцах па падножжах увалаў, былi падобныя на чараду вялiкiх птушак, што начавалi тут, на берагах шумлiвых рэчак. Побач з аулам, дзе былi авечыя загарады, i далей, у лагчынах, дзе пасвiлiся табуны коней, чуўся сабачы брэх i неразборлiвыя галасы людзей. Але больш за ўсё хвалявалi Найман-Ану галасы дзяўчат, што спявалi ля загонаў з блiжняга краю аула. Сама некалi спявала гэтыя начныя песнi... У гэтых месцах стаялi яны кожнае лета, колькi памятае, як прывезлi яе сюды нявестай. Усё жыццё прайшло ў гэтых месцах: i калi людна было ў сям'i, калi ставiлi яны тут адразу чатыры юрты – адну кухонную, адну гасцiную i дзве жылыя, – i потым, пасля нашэсця жуаньжуанаў, калi засталася адна...

Цяпер i яна пакiдала сваю адзiнокую юрту. Яшчэ звечара сабралася ў дарогу. Запаслася ежай i вадой. Вады ўзяла як мага больш. У двух бурдзюках везла ваду на той выпадак, калi не адразу ўдасца адшукаць калодзеж у саразеках. Яшчэ звечара прывязала блiжэй да юрты вярблюдзiцу Акмаю. Надзею i спадарожнiцу сваю. Хiба магла б яна адважыцца рушыць у саразекскую глухамань, каб не спадзявалася на сiлу i хуткасць Акмаi! У тым годзе Акмая засталася ялавай, адпачывала пасля двух ацёлаў, i была ў выдатнай верхавой форме. Сухашчавая, з моцнымi доўгiмi нагамi, з пругкiмi падэшвамi, яшчэ не растаптанымi ад непасiльнай ношы i старасцi, з моцнай парай гарбоў i сухой, ладнай галавой, што прыгожа сядзела на мускулiстай шыi, з жывымi, як крыльцы матылька, лёгкiмi ноздрамi, што ёмка забiралi паветра на хаду, белая вярблюдзiца Акмая варта была цэлай чарады. За такую быстраходку ў самым цвеце давалi дзесяткi галоў маладняку, бо яна магла даць добрае патомства. Гэта быў апошнi скарб, залатая матка ў руках Найман-Аны, апошняя памяць ад яе мiнулага багацця. Астатняе разышлося, як пыл, змыты з рук. Даўгi, саракадзённыя i гадавыя ашы – памiнкi па загiнуўшых... Па сыне, на пошукi якога сабралася яна ад прадчування, ад невыноснага смутку i гора, таксама былi спраўлены нядаўна апошнiя памiнаннi, дзе было вельмi многа людзей, усе найманы блiжэйшай акругi.

Калi пачало развiдняць, Найман-Ана выйшла з юрты, ужо гатовая ў дарогу. Пераступiла парог, спынiлася, прысланiлася да дзвярэй, задумалася, абводзячы паглядам сонны аул перад тым, як пакiнуць яго. Усё яшчэ прыгожая, стройная, Найман-Ана была адзетая, як i належала для дальняй дарогi. На ёй былi боты, шаравары, камзол без рукавоў паверх сукенкi, на плячах вольна звiсаў плашч. Галаву яна абвязала белай хусткай, сцягнуўшы канцы на патылiцы. Так вырашыла яна ў час сваiх доўгiх начных роздумаў – калi спадзяецца ўбачыць сына жывым, то для чаго жалоба. А калi не спраўдзiцца спадзяванне, то i пасля паспее абгарнуць галаву вечнай чорнай хусткай. Хмурая ранiца згладжвала сiвiзну валасоў i знак вялiкага гора – маршчыны, што глыбока зрэзалi яе лоб. Вочы яе раптам павiльгатнелi, i яна цяжка ўздыхнула. Цi думала, цi гадала, што такое выпадзе перажыць. Але пасля прымусiла сябе супакоiцца, зацiскаючы ўсё ў сваiм сэрцы. "Ашвадан ля iлла хiль алла", прашаптала яна першы радок малiтвы (няма бога акрамя бога) i з тым рашуча накiравалася да вярблюдзiцы. Асадзiла яе на каленi. Ашчэрваючыся i пакрыкваючы, Акмая пацiху апусцiлася грудзьмi на зямлю. Хутка перакiнуўшы перамётныя сумкi праз сядло, Найман-Ана ўзабралася на вярблюдзiцу, панукала на яе, i тая ўстала, выпростваючы ногi i ўзносячы сваю гаспадыню высока над зямлёй. Цяпер Акмая дапяла – перад ёй доўгая дарога...

Нiхто ў ауле не ведаў аб выездзе Найман-Аны, i, акрамя заспанай сваячкi-прыслугi, якая ўвесь час сонна пазяхала, нiхто не праводзiў яе ў гэты час. Ёй жа яшчэ звечара сказала Найман-Ана, што паедзе да сваiх таркунам родзiчаў па дзявоцтву – пагасцяваць i што адтуль, калi будуць паломнiкi, адправiцца разам з iмi ў кiпчакскiя землi пакланiцца храму святога Яссавi...

Яна выехала раней, каб нiхто не дакучаў роспытамi. Ад'ехаўшы ад аула, Найман-Ана павярнула ў бок саразекаў, смутная далячынь якiх ледзь угадвалася ўперадзе ў нерухомай пустынi...

Цягнiкi ў гэтых краях iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункi ў гэтых краях ляжалi вялiкiя пустынныя прасторы Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў. У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад жалезнай дарогi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

З борта авiяносца "Канвенцыя" пайшла яшчэ адна шыфраваная радыёграма касманаўтам-кантралёрам на арбiтальную станцыю "Парытэт". У гэтай радыёграме ў тым жа катэгарычна-папераджальным тоне прапаноўвалася не ўступаць з парытэт-касманаўтамi 1-2 i 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай Галактыкай, у радыёсувязь з мэтай абмеркавання часу i магчымасцi iх вяртання на арбiтальную станцыю, ва ўсiх магчымых выпадках чакаць указання Абцэнупра.

На акiяне штармiла напаўсiлы. Бурунiла, гуллiва плёскалася цiхаакiянская вада ўздоўж кармы гiганцкага судна. А сонца ўсё гэтак жа ззяла над марскiм прасторам, ахопленым бясконцымi белапеннымi хвалямi. Вецер дыхаў роўным струменем.

Ужо не першы дзень, працяжна пакрыкваючы на хаду i ледзь чутна прышаркваючы, бегла спорнай рыссю белая вярблюдзiца Акмая па лагах i раўнiнах вялiкiх саразекскiх стэпаў, а гаспадыня ўсё падганяла яе i пануквала па гарачых пустынных землях. Толькi на ноч спынялiся яны ля рэдкага калодзежа. А з ранiцы зноў падымалiся на пошукi вялiкага вярблюджага статка, што згубiўся недзе ў бясконцых саразеках.

Тут, у гэтай частцы саразекаў, непадалёку ад пясчанага чырванаватага абрыва Малакумдычапа, што працягнуўся на многiя кiламетры, сустрэлi нядаўна праезджыя купцы таго пастуха-манкурта, якога цяпер шукала Найман-Ана. Вось ужо другi дзень кружыла яна каля Малакумдычапа, баючыся наткнуцца на жуаньжуанаў, але колькi яна нi ўглядалася, колькi нi рыскала, усюды быў стэп, стэп, падманныя мiражы. Аднойчы, паверыўшы ўжо такому прывiду, пераадолела яна доўгi звiлiсты шлях да паветранага горада з мячэцямi i ахоўнымi сценамi. Можа, там яе сын на рынку нявольнiкаў? I тады яна магла б пасадзiць яго за сваёй спiной на Акмаю – i няхай паспрабавалi б iх дагнаць...

Вядома, знайсцi чалавека ў саразеках велькi цяжка, чалавек тут пясчынка, але калi пры iм вялiкая чарада, што займае шырокi прастор, то рана цi позна заўважыш з краю жывёлiну, а потым знойдзеш статак, а пры iм пастуха. На гэта i спадзявалася Найман-Ана.

Але пакуль што нiдзе нiчога не знаходзiла. I ўжо стала са страхам думаць, цi не перагналi гэты статак у iншае месца або яшчэ горш – цi не адправiлi жуаньжуаны гэтых вярблюдаў усiх разам на продаж у Хiву цi Бухару. Цi вернецца пастух з такiх далёкiх краёў?.. Калi мацi выязджала з аула знямоглая ад смутку i сумненняў, аб адным толькi марыла – убачыць сына жывым, няхай ён будзе манкурт або яшчэ хто, няхай не памятае нiчога i не разумее, але няхай будзе гэта яе сын, жывы, проста жывы... Хiба гэтага мала! Але паглыбiўшыся ў саразекi, прыблiжаючыся да месца, дзе мог аказацца той пастух, якога сустрэлi нядаўна купцы, што праходзiлi тут караванам, яна ўсё больш i больш баялася сустрэць сына, такога, скалечанага, не ў сваiм розуме, гэты страх наводзiў на яе скруху i прыгнятаў. I тады яна малiла бога, каб гэта быў не ён, не яе сын, а другi няшчасны, яна гатова была пакорна змiрыцца з тым, што сына няма i не можа быць жывога. А едзе яна толькi дзеля таго, каб паглядзець на манкурта i пераканацца, што спадзявалася яна дарэмна, i, пераканаўшыся, вернецца, i перастане мучыцца, i будзе дажываць свой век, як наканаваў лёс... Але пасля зноў невыносны смутак нараджаў жаданне знайсцi ў саразеках не каго-небудзь, а свайго сына, што б гэта нi значыла...

Так, перамагаючы адно пачуццё другiм, яна пераехала праз наступны пакаты доўгi ўзгорак i раптам убачыла вялiкую чараду вярблюдаў, што вольна пасвiлiся на шырокiм доле. Бурыя вярблюды хадзiлi сярод дробнага кустоўя i зарасляў вярблюджых калючак, абгрызаючы iх вяршкi. Найман-Ана прыспешыла як толькi магла сваю Акмаю, – тая пусцiлася з усiх ног, – сэрца мацеры зайшлося ад радасцi, што нарэшце яна знайшла чараду, пасля яна ўся задрыжала ад страху, што зараз убачыць сына, ператворанага ў манкурта. Пасля зноў узрадавалася i ўжо не магла зразумець сябе.

Вось яна пасецца, чарада, але дзе ж пастух? Павiнен быць недзе тут. I ўбачыла на другiм краi далiны чалавека. Здалёк не разабраць было, хто ён. Пастух стаяў з доўгiм посахам, трымаючы на повадзе верхавога вярблюда з паклажай, i спакойна глядзеў з-пад насунутай шапкi на яе прыблiжэнне.

I калi прыблiзiлася, калi пазнала сына, не памятала Найман-Ана, як скацiлася са спiны вярблюдзiцы. Здалося ёй, што яна ўпала, але цi да таго было!

– Сын мой, родны! Я шукаю цябе кругом! – яна кiнулася да яго так, нiбы iх раздзяляла нешта непраходнае. – Я твая мацi!

I адразу ўсё зразумела i зарыдала, топчучы зямлю нагамi, горка i страшна скрывiўшы дрыжачыя губы, стараючыся супакоiцца i не ў сiлах саўладаць з сабой. Каб не ўпасцi, чэпка схапiлася за плячо сына i ўсё плакала i плакала, аглушаная горам, якое даўно навiсла i цяпер абрынулася, падмяла яе пад сябе i схавала. I, плачучы, углядалася праз слёзы, праз налiплыя пасмы сiвых мокрых валасоў, праз дрыжачыя пальцы, якiмi размазвала дарожны пыл па твары, углядалася ў знаёмыя рысы сына i ўсё хацела злавiць яго пагляд, усё яшчэ чакаючы, спадзеючыся, што ён пазнае яе, гэта ж так проста – пазнаць сваю мацi!

Але яе з'яўленне для яго нiчога не значыла, нiбы яна была тут пастаянна i кожны дзень наведвала яго ў стэпе. Ён нават не спытаў, хто яна i чаму яна плача. У нейкi момант пастух зняў з пляча яе руку i пайшоў, цягнучы за сабой неразлучнага верхавога вярблюда з ношай, на другi бок чарады, каб паглядзець, цi не вельмi далёка адбегся маладняк, што гарэзаваў на прыволлi.

Найман-Ана засталася на месцы, прысела на кукiшкi, усхлiпваючы, зацiскаючы твар рукамi, i так сядзела, не падымаючы галавы. Потым неяк сцiхамiрылася, пайшла да сына, стараючыся быць спакойнай. Сын-манкурт як нi ў чым не бывала няўцямна i раўнадушна паглядзеў на яе з-пад насунутай на вочы шапкi,i нешта як усмешка мiльгнула на яго змучаным, да чарнаты абветраным, абсiвераным твары. Але вочы, беспрасветна абыякавыя, засталiся адлучанымi ад усяго на свеце.

– Сядай, пагаворым, – цяжка ўздыхнуўшы, сказала Найман-Ана. I яны селi на зямлю.

– Ты пазнаеш мяне? – спытала мацi.

Манкурт адмоўна пахiтаў галавой.

– А як цябе зваць?

– Манкурт, – адказаў ён.

– Гэта цябе цяпер так называюць. А ранейшае iмя сваё памятаеш? Успомнi сваё сапраўднае iмя.

Манкурт маўчаў. Мацi бачыла, што ён намагаецца ўспомнiць – на пераносiцы ад напружання выступiлi буйныя кроплi поту i вочы завалаклiся дрыготкiм туманам. Але перад iм узнiкла, вiдаць, глухая, непрабiваемая сцяна, i ён не мог яе пераадолець.

– А як звалi твайго бацьку? А сам ты хто, адкуль родам? Дзе ты нарадзiўся, хоць ведаеш?

Не, ён нiчога не памятаў i нiчога не ведаў.

– Што яны зрабiлi з табой! – прашаптала мацi, i зноў губы яе мiжволi задрыжалi, i, задыхаючыся ад крыўды, гневу i гора, яна зноў пачала ўсхлiпваць, дарэмна стараючыся сябе супакоiць. Гора мацi нiяк не трывожыла, не кранала манкурта.

– Можна забраць зямлю, можна забраць i багацце, можна забраць i жыццё, прамовiла яна ўслых, – але хто прыдумаў, хто адважваецца пасягаць на памяць чалавека?! О божа, калi ты ёсць, як навёў ты на такое людскi розум? Хiба мала зла на зямлi i без гэтага?

I тады сказала яна, гледзячы на сына-манкурта, сваё слова смутку, вядомае цяпер усiм, пра сонца, пра бога, пра сябе, яго пераказваюць, хто ведае, i цяпер, калi загавораць аб саразекскай гiсторыi.

I тады яна пачала свой плач, якi i да гэтага часу ўспамiнаюць людзi:

– Мен ботасы олген боз мая, тулыбын келiп iскеген...*

* Я няшчасная вярблюдзiца, што прыйшла ўдыхнуць пах шкуры вярблюдзяняцi, набiтага саломай.

I тады вырвалiся з душы яе доўгiя няўцешныя жальбы сярод пустынных бяскрайнiх саразекаў...

Але нiшто не магло патрывожыць сына яе, манкурта.

I тады вырашыла Найман-Ана не распытваць, а расказаць, пераканаць яго, хто ён ёсць.

– Тваё iмя Жаламан. Ты чуеш? Ты – Жаламан. А бацьку твайго звалi Даненбай. Хiба ты не памятаеш бацьку? Ён жа, калi ты быў яшчэ дзiцём, вучыў цябе страляць з лука. А я твая мацi. А ты мой сын. Ты з племя найманаў, зразумеў? Ты найман...

Усё, што яна яму гаварыла, ён выслухаў без усякай цiкавасцi да яе слоў, нiбы яна нiчога не паведамляла. Гэтак ён слухаў, напэўна, стракатанне конiка ў траве.

I тады Найман-Ана спытала сына-манкурта:

– А што было да таго, як ты прыйшоў сюды?

– Нiчога не было, – сказаў ён.

– Ноч была цi дзень?

– Нiчога не было, – сказаў ён.

– З кiм ты хацеў бы размаўляць?

– З месяцам. Але ж мы не чуем адзiн аднаго. Там нехта сядзiць.

– А што ты яшчэ хацеў бы?

– Касу на галаве, як у гаспадара.

– Дай я пагляджу, што яны зрабiлi з тваёй галавой, – нахiлiлася да яго Найман-Ана.

Манкурт рэзка адхiнуўся, адсунуўся ад яе, схапiўся рукой за шапку i больш не глядзеў на мацi. Яна зразумела, што ўспамiнаць пра яго галаву нiколi не трэба.

У гэты час здалёк паказаўся чалавек вярхом на вярблюдзе. Ён кiраваўся да iх.

– Хто гэта? – спытала Найман-Ана.

– Ён вязе мне есцi, – адказаў сын.

Найман-Ана схамянулася. Трэба было хутчэй схавацца, пакуль жуаньжуан, што з'явiўся так нечакана i нежадана, не ўбачыў яе. Яна асадзiла сваю вярблюдзiцу на зямлю i залезла ў сядло.

– Ты нiчога не кажы. Я хутка прыеду, – сказала Найман-Ана.

Сын не адказаў. Яму было ўсё роўна.

Найман-Ана зразумела, што памылiлася, уцякаючы вярхом праз чараду вярблюдаў. Але было ўжо позна. Жуаньжуан, якi ехаў да чарады, мог, вядома, заўважыць яе на белай вярблюдзiцы, трэба было адыходзiць пешшу, хаваючыся памiж вярблюдамi.

Ад'ехаўшыся даволi далёка, Найман-Ана схавалася ў глыбокiм яры, што парос па краях палыном. Тут яна спешылася, паклала Акмаю на дно яра. I адсюль пачала наглядаць. Так яно i ёсць. Убачыў-такi. Праз некаторы час, падганяючы вярблюда рыссю, паказаўся той жуаньжуан. Ён быў узброены пiкай i стрэламi. Вiдаць было, як жуаньжуан няўцямна азiраўся кругом – куды падзеўся верхавы на белым вярблюдзе, якога ён убачыў здалёк. Ён не ведаў нават, у якiм баку шукаць. Пратрусiў адзiн, другi раз туды-сюды. Апошнi раз праехаў зусiм блiзка ад яра. Добра, што Найман-Ана здагадалася звязаць хусткай пысу Акмаi. Крый божа, вярблюдзiца падасць голас. Хаваючыся за палыном на краю абрыва, Найман-Ана добра разгледзела жуаньжуана. Ён сядзеў на махнатым вярблюдзе, азiраючыся па баках, твар быў азызлы, напружаны, на галаве чорны капялюш, як лодка, з загнутымi ўверх канцамi, а ззаду целяпалася, паблiскваючы, чорная сухая каса, плеценая ў два зубы. Жуаньжуан прыўзняўся на страмёнах, трымаючы напагатове пiку, аглядваючыся, круцiў галавою, i вочы яго паблiсквалi. Гэта быў адзiн з ворагаў, што захапiлi саразекi, пагналi нямала людзей у рабства i прынеслi столькi няшчасцяў яе сям'i. Але што магла яна, няўзброеная жанчына, супраць хiжага воiна-жуаньжуана? Думалася ёй пра тое, якое жыццё, якiя падзеi прывялi гэтых людзей да такой жорсткасцi, дзiкасцi – вытравiць памяць раба.

Парыскаўшы ўзад-уперад, жуаньжуан неўзабаве паехаў назад да чарады.

Быў ужо вечар. Сонца зайшло, але зарыва яшчэ доўга свяцiла над стэпам. Потым ураз сцямнела. I наступiла глухая ноч. I такой адзiнокай была Найман-Ана ў тую ноч у стэпе недзе недалёка ад свайго гаротнага сына-манкурта. Вярнуцца да яго пабаялася. Учарашнi жуаньжуан мог застацца на ноч пры статку...

I яна вырашыла не пакiдаць сына ў рабстве, паспрабаваць забраць яго з сабой. Няхай ён манкурт, няхай не разумее, што да чаго, але лепш няхай ён будзе ў сябе дома, сярод сваiх, чым у пастухах у жуаньжуаней у бязлюдных саразеках. Так падказвала ёй мацярынская душа. Прымiрыцца з тым, з чым прымiралiся iншыя, яна не магла. Не магла яна пакiнуць кроў сваю ў рабстве. А раптам у родных мясцiнах да яго вернецца розум, успомнiць, можа, дзяцiнства?..

Ранiцай Найман-Ана зноў села на Акмаю. Здалёк, робячы кругi, паступова наблiжалася яна да чарады, якая за ноч адышлася даволi далёка. Убачыўшы жывёл, доўга ўглядалася, цi няма каго з жуаньжуаней. I, пераканаўшыся, што нiкога няма, паклiкала сына:

– Жаламан! Жаламан! Добрай ранiцы!

Сын азiрнуўся, мацi ўскрыкнула ад радасцi, але адразу зразумела, што ён абярнуўся толькi на голас.

Зноў паспрабавала мацi прабудзiць у сына аднятую памяць.

– Успомнi, як цябе зваць, успомнi сваё iмя! – малiла i пераконвала яна. Твой бацька Даненбай, ты хiба не ведаеш? А тваё iмя не манкурт, а Жаламан*. Мы назвалi цябе так таму, што ты нарадзiўся ў дарозе ў час вялiкага качэўя найманаў. I калi ты нарадзiўся, мы спынiлiся на тры днi. Тры днi святкавалi.

* Жаламан – iмя, утворанае ад двух слоў: "жол" – шлях, "аман" – здароўе, па сэнсу – будзь здаровым у дарозе (кiрг.)

I хоць яе словы нiяк не ўспрымалiся сынам, мацi ўсё ж працягвала расказваць, дарэмна спадзеючыся – раптам нешта мiльгне ў яго згаслай свядомасцi. Але яна бiлася ў наглуха закрытыя дзверы. I ўсё ж такi працягвала даводзiць сваё:

– Успомнi, як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Потым яна накармiла, напаiла яго з сваiх прыпасаў i стала спяваць яму калыханкi.

Яе песнi яму вельмi спадабалiся. Яму прыемна было слухаць iх, i нешта жывое, нейкае пацяпленне з'явiлася на яго застылым, задубелым да чарнаты твары. I тады мацi стала пераконваць яго, прасiла пакiнуць гэтае месца, пакiнуць жуаньжуаней i паехаць з ёй да сваiх родных месц. Манкурт не ўяўляў, як можна ўстаць i паехаць некуды, – а як жа чарада?.. Не, гаспадар загадаў увесь час быць пры статку. Так сказаў гаспадар. I ён нiкуды не адлучыцца.

I зноў, каторы ўжо раз, спрабавала Найман-Ана прабiцца ў глухiя дзверы разбуранай памяцi i ўсё паўтарала:

– Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай!

Не заўважыла мацi, колькi часу прайшло, пакуль яна дарэмна ўгаворвала сына, спахапiлася толькi, калi на краю чарады зноў з'явiўся жуаньжуан на вярблюдзе. На гэты раз ён аказаўся намнога блiжэй i спяшаўся, усё хутчэй паганяючы вярблюда. Найман-Ана як найхутчэй села на Акмаю i пусцiлася наўцёкi. Але з другога боку, наперарэз, паказаўся яшчэ адзiн жуаньжуан на вярблюдзе. Тады Найман-Ана, разганяючы Акмаю, пайшла памiж iмi.

Быстраногая белая Акмая паспела вынесцi яе ўперад, а жуаньжуаны даганялi, крычучы i трасучы пiкамi. Куды iм было да Акмаi. Яны ўсё больш адставалi, трухаючы на сваiх махнатых вярблюдах, а Акмая, набiраючы дыханне, неслася па саразеках з недасягальнай хуткасцю, ратуючы Найман-Ану ад смяротнай пагонi.

Не ведала яна, што, вярнуўшыся, азлобленыя жуаньжуаны бiлi манкурта, спаганялi сваю злосць. Але што з яго возьмеш? Толькi i сказаў:

– Яна гаварыла, што яна мая мацi.

– Нiякая яна табе не мацi! У цябе няма мацеры. Ты ведаеш, чаго яна прыязджала? Ты ведаеш? Яна хоча садраць тваю шапку i адпарыць тваю галаву! застрашылi яны беднага манкурта.

Пры гэтых словах манкурт спалатнеў, яго чорны твар стаў шэрым-шэрым. Ён уцягнуў шыю ў плечы i, схапiўшыся за шапку, стаў азiрацца кругом, як звер.

– Да ты не бойся! На вось, трымай! – Старэйшы жуаньжуан даў яму ў рукi лук са стрэламi.

– Ану цэлься! – Малодшы жуаньжуан падкiнуў свой капялюш высока ў неба. Страла прабiла капялюш. – Глядзi! – здзiвiўся ўладальнiк капелюша. – У руцэ памяць засталася!

Як спуджаная птушка, што выпырхнула з гнязда, кружыла Найман-Ана па саразекскiх ваколiцах. I не ведала, што рабiць, чаго чакаць. Цi пагоняць цяпер жуаньжуаны ўвесь гурт, а з iм i яе сына-манкурта ў другое месца, недаступнае для яе, блiжэй да сваёй вялiкай арды, цi будуць падпiльноўваць яе, каб злавiць? Мучачыся здагадкамi, яна аб'ездамi, хаваючыся, падгледзела i вельмi ўзрадавалася, што тыя два жуаньжуаны пакiнулi статак. Паехалi побач не азiраючыся. Найман-Ана доўга не спускала з iх вачэй i, калi яны схавалiся ўдалечынi, вырашыла вярнуцца да сына. Цяпер яна хацела абавязкова, што б там нi было, забраць сына з сабой. Якi ён нi ёсць – не яго вiна, што лёс такi выпаў, што так паглумiлiся над iм ворагi, але ў рабстве мацi яго не пакiне. I няхай найманы, убачыўшы, як калечаць захопнiкi палонных джыгiтаў, як знiшчаюць iх i забiраюць розум, няхай разгневаюцца i возьмуцца за зброю, каб помсцiць. Не толькi за зямлю. Зямлi ўсiм хапiла б. Але за такое зло нельга цярпець iх нават як далёкiх суседзяў.

З такiмi думкамi вярталася Найман-Ана да сына i ўсё думала-перадумвала, як яго пераканаць, угаварыць збегчы гэтай жа ноччу.

Ужо змяркалася. Над вялiкiмi саразекамi апускалася, непрыкметна ўкрадваючыся, хаваючыся па лагах i далiнах чырванаватым змрокам, яшчэ адна ноч з бясконцых мiнулых i будучых начэй. Белая вярблюдзiца Акмая лёгка несла сваю гаспадыню да вялiкага табуна. Промнi сонца, што цiха згасалi на даляглядзе, выразна высвятлялi яе постаць на вярблюджым мiжгорб'i. Найман-Ана была бледная i строгая. Сiвiзна, маршчыны, самотныя думкi ў вачах, як той змрок саразекскi – боль яе незагойны. Вось яна дасягнула статка, паехала памiж жывёлiнамi, стала аглядвацца, але сына не вiдаць было. Яго верхавы вярблюд з паклажай чамусьцi вольна пасвiўся, цягнучы за сабой повад па зямлi... Але самога яго не было. Што з iм?

– Жаламан! Сын мой Жаламан, дзе ты? – стала зваць Найман-Ана.

I, трывожна азiраючыся па баках, не заўважыла яна, што сын яе, манкурт, хаваючыся ў цянi вярблюда, ужо цэлiўся, стаўшы на калена, нацягнутай на цецiве стралой. Бляск сонца перашкаджаў яму, i ён чакаў толькi зручнага для выстралу моманту.

– Жаламан! Сын мой! – звала Найман-Ана, баючыся, што з iм нешта здарылася. Павярнулася ў сядле. – Не страляй! – паспела ўскрыкнуць яна i толькi панукнула белую вярблюдзiцу, каб павярнуцца тварам, але страла коратка свiснула, упiваючыся ў левы бок пад руку.

Гэта быў смяротны ўдар. Найман-Ана нахiлiлася i стала цiха падаць, чапляючыся за шыю вярблюдзiцы. Але перш упала з галавы белая хустка, якая ператварылася ў паветры ў белую птушку i паляцела з крыкам: "Успомнi, чый ты? Як тваё iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай! Даненбай!"

З таго часу, кажуць, стала лятаць у саразеках па начах птушка Даненбай. Сустрэўшы вандроўнiка, птушка лятае каля яго з крыкам: "Успомнi, чый ты? Чый ты? Як тваё iмя? Iмя? Твой бацька Даненбай! Даненбай, Даненбай, Даненбай!.."

Тое месца, дзе пахавана Найман-Ана, стала называцца ў саразеках Ана-Бейiт – Мацярынскi спачын...

Ад белай вярблюдзiцы Акмаi засталося многа патомства. Самкi ў яе раду ўдавалiся ў яе, белагаловыя вярблюдзiцы былi вядомыя кругом, а самцы, наадварот, нараджалiся чорнымi i магутнымi, як цяперашнi Буранны Каранар.

Пакойны Казангап, якога цяпер везлi хаваць на Ана-Бейiт, заўсёды даказваў, што Буранны Каранар не з простых, а – род яго бярэ пачатак ад самой Акмаi, славутай белай вярблюдзiцы, што засталася ў саразеках пасля смерцi Найман-Аны.

Едыгей ахвотна верыў Казангапу. Чаму б i не... Буранны Каранар быў варты таго... Колькi ўжо было выпрабаванняў i ў добрыя i ў цяжкiя днi – i заўсёды Каранар выручаў. Вось толькi дурны ўжо вельмi робiцца, калi ў гон iдзе, у самыя халады гэта з iм здараецца, i тады ён лютуе, страшна лютуе, i зiма лютуе, i ён. Дзве зiмы падрад. Спасу няма нiякага ў такiя днi... Аднойчы ён падвёў Едыгея, моцна падвёў, i быў бы ён, скажам, ну, не чалавекам, а хоць разумнай iстотай, нiколi не дараваў бы Буранны Едыгей той выпадак Бураннаму Каранару... Але што ўзяць з вярблюда, якi здурнеў у пару злучкi... Ды справа ж не ў iм. Хiба можна крыўдзiцца на жывёлiну?..

VII

Канец лета i пачатак восенi 1952 года ўспамiнаў Буранны Едыгей з асаблiвым пачуццём былога шчасця. Нiбы па чарадзейству спраўдзiлася ўсё, што прадказаў Едыгей. Пасля той страшэннай гарачынi, ад якой нават саразекскiя яшчаркi прыбягалi на парог жылля, ратуючыся ад сонца, надвор'е раптам змянiлася недзе ў сярэдзiне жнiўня. Схлынула раптам нясцерпная гарачыня, i паступова стала прыбываць прахалода, хоць па начах можна было спаць спакойна. Бывае такая раскоша ў саразеках, год на год не прыходзiцца, але бывае. Зiмы заўсёды аднолькавыя, заўсёды суровыя, а лета iншы раз i падабрэе. Такое здараецца, калi там, у вышынi, як раскахваз ажглйчы Елiзараў, мяняецца напрамак цячэння нябесных рэк. Елiзараў любiў расказваць пра гэта. Ён гаварыў, што зверху цякуць велiзарныя рэкi, бесперапынна рухаючыся, ахоплiваюць увесь зямны шар. I, уся захутаная вятрамi, Зямля плыве па кругах сваiх, i вось гэта i ёсць бег часу. Цiкава было паслухаць Елiзарава. Такiх людзей пашукаць трэба, рэдкай душы чалавек. Паважаў яго Буранны Едыгей, Елiзарава, i той адказваў яму тым жа. Дык так вось, значыць, тая нябесная рака, што прыносiць спякоту, яна нараджаецца высока i, знiжаючыся, натыкаецца на Гiмалаi. А Гiмалаi ж бог ведае дзе, але ўсё роўна на Зямлi, i таму зусiм недалёка. Паветраная рака натыкаецца на Гiмалаi i паварочвае назад; у Iндыю, у Пакiстан яна не трапляе, там усё такая ж гарачыня, а над саразекамi яна расцякаецца ўжо на зваротным шляху, таму што саразекi, нiбы тое мора, адкрытая вольная пространь...

Як бы там нi было, вельмi харошы выдаўся ў тым годзе канец лета i пачатак восенi. Дажджы ў саразеках рэдкiя. Кожны дождж запамiнаецца надоўга. Але той дождж запомнiў Буранны Едыгей на ўсё жыццё. Спачатку навалакло хмар, неяк нават нязвычна было, калi схавалася вечна пустая глыбiня застаялага саразекскага неба. Стала прыпарваць, зрабiлася невыносна душна. Едыгей у той дзень быў счэпшчыкам. На тупiковай лiнii раз'езда заставалiся пасля разгрузкi ад гравiю i новай партыi сасновых шпал тры платформы. Яшчэ напярэдаднi разгрузiлi. Як заўсёды, патрабуюць рабiць вельмi спешна, а пасля выяўляецца, што не так ужо i спешна трэба было. Палову сутак пасля разгрузкi платформы стаялi ў тупiку. А на разгрузку ўсе налеглi – Казангап, Абуталiп, Зарыпа, Укубала, Букей, усе, хто не на лiнii, кiнулiся на гэтую тэрмiновую справу. Тады ж усё ўручную даводзiлася рабiць. Ох i пекла было! Трэба ж прыйсцi гэтым платформам у такую спякоту. Але трэба, то трэба. Працавалi. Укубалу нават пачало блажыць. Не пераносiла яна паху гарачых прасмоленых шпал. Прыйшлося адправiць яе дахаты. А потым жанчын усiх адпусцiлi – дома дзецi ад гарачынi даходзiлi. Засталiся мужчыны, у жылу выцягнулiся, але закончылi разгрузку.

А на другi дзень якраз меўся быць дождж, паражняк са спадарожным таварняком на Кумбель вяртаўся. Пакуль манеўравалi ды счаплялi вагоны, задыхаўся Едыгей ад сквару, нiбы ў лазнi салдацкай. Лепш бы ўжо сонца палiла... А машынiст нейкi трапiўся – усё марудзiць i марудзiць, як мокрае гарыць. А тут хадзi сагнуўшыся ў тры столкi пад вагонамi. I абмацюкаў Едыгей таго машынiста ад душы. Той таксама не змоўчаў. Нясоладка было яму ля топкi паравознай. Ад гарачынi ачмурэлi. Пайшоў, дзякаваць богу, таварняк. Пацягнуў парожнiя платформы.