Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 18 страниц)

– Агай*, значыць, вы былi ў палоне?

* Агай – настаўнiк.

На яго глядзелi з халоднай яснасцю жорсткiя вочы. Твар падлетка быў крыху адкiнуты назад, ён стаяў па стойцы "смiрна", i на ўсё жыццё запомнiлiся чамусьцi яго зубы, у яго быў адваротны прыкус – нiжнi рад перакрываў, выступаючы, верхнi рад.

– Так, а што?

– А чаму вы не застрэлiлiся?

– А чаму трэба было сябе забiваць? Я i так быў паранены.

– А таму, што нельга здавацца ў палон, ёсць такi загад!

– Чый загад?

– Загад зверху.

– Адкуль гэта табе вядома?

– Я ўсё ведаю. У нас бываюць людзi з Алма-Аты, з Масквы нават прыязджалi. Значыць, вы не выканалi загаду зверху?

– А твой бацька быў на вайне?

– Не, ён займаўся мабiлiзацыяй.

– Тады нам з табой цяжка гаварыць. Магу толькi сказаць, што iншага выбару ў мяне не было.

– Усё роўна вы павiнны былi выканаць загад.

– А ты чаго прычапiўся? – З месца ўстаў другi вучань. – Наш ваяваў разам з югаслаўскiмi партызанамi. Чаго табе трэба?

– Усё роўна ён павiнен быў выканаць загад! – катэгарычна сцвярджаў той.

I тут клас загудзеў, лопнула мёртвая цiшыня: "Павiнен быў!", "Не павiнен!", "Мог!", "Не мог!", "Правiльна!", "Няправiльна!". Настаўнiк грымнуў кулаком па стале.

– Спынiць размовы! Iдзе ўрок геаграфii! Як я ваяваў i што са мной было, гэта ведаюць каму трэба i дзе трэба. А цяпер вернемся да нашай карты!

I зноў нiхто з класа не ўбачыў тую, можа, i не прыкметную кропку на карце, адкуль зноў паласнула збоку аўтаматная чарга, i настаўнiк, якi стаяў з указкай ля дошкi, памалу пакацiўся па схiле, залiваючы сваёю крывёю сiне-зялёна-карычневую мапу Эўропы...

Праз некалькi дзён яго выклiкалi ў райана. Там Кутыбаеву без лiшнiх слоў прапанавалi падаць заяву аб звальненнi з работы па ўласным жаданнi: былы ваеннапалонны не меў маральнага права вучыць падрастаючае пакаленне.

Давялося Абуталiпу Кутыбаеву з Зарыпай i з першынцам Давулам перабiрацца ў другi раён, далей ад абласнога цэнтра. Уладкавалiся ў аульнай школе. Нiбы прыжылiся, з жыллём уладкавалiся, Зарыпа, маладая здольная настаўнiца, стала завучам. Але тут адбылiся падзеi сорак восьмага года, звязаныя з Югаславiяй. Цяпер на Абуталiпа Кутыбаева глядзелi не толькi як на былога ваеннапалоннага, але i як на чалавека з няпэўным мiнулым, якi доўгi час быў у Югаславii. I хоць ён даказваў, што толькi партызанiў з югаслаўскiмi таварышамi, гэта не бралася на ўвагу. Усе разумелi i нават спачувалi, але нiхто не смеў браць на сябе якую-небудзь у гэтым сэнсе адказнасць. Зноў выклiкалi ў райана, i зноў паўтарылася гiсторыя з заявай аб звальненнi па ўласным жаданнi...

Пераязджаючы яшчэ многа раз з месца на месца, сям'я Абуталiпа Кутыбаева ў канцы пяцьдзесят першага года апынулася сярод зiмы ў саразеках, на раз'ездзе Баранлы-Буранны...

У пяцьдзесят другiм годзе лета было незвычайна спякотным. Зямля высахла, спражылася так, што саразекскiя яшчаркi i тыя не ведалi куды падзецца, прыбягалi, не баючыся людзей, на парог з дрыжачымi горламi i шырока разяўленымi ратамi – толькi б куды-небудзь схавацца ад сонца. А каршуны, шукаючы прахалоды, падымалiся немаведама як высока – iх немагчыма было ўбачыць вокам. Толькi час ад часу яны напамiналi аб сабе рэзкiмi адзiнокiмi ўскрыкамi i надоўга змаўкалi пасля ў гарачым, дрыжачым марыве.

Але служба заставалася службай. Цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. Колькi цягнiкоў размiналася на Баранлы-Буранным. Нiякая сухмень не магла паўплываць на рух транспарту па вялiкай дзяржаўнай магiстралi.

I ўсё iшло сваiм парадкам. Працаваць на чыгунцы даводзiлася ў рукавiцах, голымi рукамi не даткнуцца было нi да каменя, нi тым больш да жалеза. Сонца стаяла над галавою раскаленай патэльняй. Ваду, як заўсёды, прывозiлi ў цыстэрне, i пакуль яна прыбывала на раз'езд, амаль закiпала. Адзежа згарала на плячах за пару дзён. Зiмой у самыя лютыя маразы чалавеку ў саразеках было, магчыма, лягчэй, чым у такi сквар.

Буранны Едыгей у тыя днi стараўся падбадзёрыць Абуталiпа.

– Не заўсёды ў нас такое лета. Проста год такi сёлетнi, – апраўдваўся ён, нiбы сам быў у гэтым вiнаваты. – Яшчэ дзён пятнаццаць, дваццаць ад сiлы, палягчае, спадзе гарачыня. Няхай на яе лiха, замучыла ўсiх. А бывае ў нас тут, у саразеках, на канцы лета пералом, ураз мяняецца надвор'е. I тады ўсю восень аж да самай зiмы дабрыня – прахалода, скацiна цела набiрае. Здаецца мне – на тое прыкметы ёсць, – у гэтым годзе будзе такi паварот, так што пацярпiце, восень будзе добрая.

– Значыць, абяцаеш? – разумеючы яго, удзячна ўсмiхнуўся Абуталiп.

– Можна сказаць, амаль.

– I за гэта дзякуй. Вось я сяджу цяпер нiбы ў лазнi. Але душа ў мяне не па сабе балiць. Мы з Зарыпай вытрымаем. Не тое даводзiлася цярпець. Дзяцей шкода... Глядзець не магу...

Дзецi баранлiнцаў замучылiся, змардавалiся, змянiлiся з твару, i не было куды схаваць iх ад духаты i невыноснай спякоты. Нi аднаго дрэўца кругом, нi ручайка, што так патрэбны дзiцяцi. Вясной, калi саразекi ажылi i ненадоўга зазелянелi кругом лагi i перавалкi, то ж было раздолле дзетвары. Гулялi ў мяч, у хованкi, бегалi ў стэп, ганялiся за суслiкамi. Люба было слухаць iх далёка чутныя галасы.

Лета сцерла ўсё, i дзяцей непаседлiвых змарыла нясцерпная гарачыня. Ад яе яны хавалiся ў цянi пад сценамi дамоў, выглядваючы адтуль толькi тады, калi праходзiлi цягнiкi. Гэта было iх забавай – падлiчвалi, колькi цягнiкоў прайшло ў адзiн бок i колькi ў другi, колькi пасажырскiх вагонаў i колькi таварных. А калi пасажырскiя саставы, праходзячы праз раз'езд сцiшалi ход, дзецям здавалася, што ўжо гэты цягнiк спынiцца, i яны беглi наўздагон, запыхаўшыся, засланяючыся ручкамi ад сонца, магчыма, у прастадушным спадзяваннi выехаць з гэтага пекла, i цяжка было глядзець, з якой зайздрасцю i недзiцячым сумам маленькiя баранлiнцы глядзелi ўслед уцякаючым вагонам. Пасажыры ў тых насцеж адкрытых вагонах з расчыненымi да адказу вокнамi i дзвярамi таксама дурнелi ад духаты, смуроду i мух, але ў iх была ўпэўненасць, што праз пару сутак яны апынуцца там, дзе прахалодныя рэкi i зялёныя лясы.

За дзяцей яны ўсе перажывалi тым летам, усе дарослыя, але тое, што гэта каштавала Абуталiпу, разумеў, акрамя Зарыпы, магчыма, адзiн ён, Едыгей. З Зарыпай у iх якраз i здарылася першая размова аб гэтым. Тады яму прыадкрылася яшчэ ў лёсе гэтых дваiх.

Працавалi яны ў той дзень на лiнii, гравiй паднаўлялi на палатне. Раскiдвалi шчэбень, падсоўвалi яго ў люфты пад шпалы i рэльсы i тым самым умацоўвалi насып, якi апаўзаў ад вiбрацыi. Рабiць гэта трэба было ўрыўкамi, у час памiж цягнiкамi. Доўгая, стамляючая ў такую гарачыню работа. Блiжэй да паўдня Абуталiп узяў апусцелы бiтон i пайшоў, як ён сказаў, па гарачую ваду да цыстэрны ў тупiку, а заадно глянуць, як там дзецi.

Ён пайшоў па шпалах хутка, нягледзячы што палiла сонца. Спяшаўся хутчэй да дзетак, не да думкi было пра сябе. Вылiнялая майка невядомага бруднага колеру вiсела, абцягнуўшы касцiстыя плечы, на галаве пацёрты саламяны капялюш, штаны целяпалiся на худым целе, на нагах разбiтыя рабочыя чаравiкi без шнуркоў. Ён iшоў, шлэпаючы падэшвамi па шпалах, нi на што не звяртаючы ўвагi. Калi ззаду з'явiўся цягнiк, ён нават не азiрнуўся.

– Эй, Абуталiп, сыдзi з лiнii! Ты што, аглух? – крыкнуў Едыгей. Але той не пачуў. I нават калi паравоз даў гудок, спусцiўся па адхоне ўнiз, i тады не глянуў на састаў, якi пранёсся мiма. I не бачыў, як трос яму кулаком машынiст.

На вайне, у палоне чалавек не пасiвеў, маладзейшым, вядома, быў, на фронт пайшоў у дзевятнаццаць гадоў, малодшым лейтэнантам. А тым летам сiвiзна пайшла. Саразекская. Вельмi хутка замiльгала няпрошанай беллю то там, то тут у густой, грывастай шавялюры, i найбольш на скронях, пасiвелi скронi. У добры час быў бы ён прыгожым, вiдным мужчынам. Шыракалобы, з арлiным носам, кадыкаваты, з губамi, што сведчылi аб моцным характары, з прадаўгаватымi, падоўжанымi вачыма, ён быў ладны, хорошага росту. Зарыпа горка пасмiхалася: "Не пашанцавала табе, Абу, ты павiнен быў Атэла iграць на сцэне". Абуталiп усмiхнуўся: "Тады я цябе прышыў бы як апошнi дурань, нашто гэта трэба!"

Такая абыякавасць Абуталiпа да цягнiка, што мог бы наехаць на яго, вельмi ўстрывожыла Едыгея.

– Ты б сказала яму, што ж ён так, – крыху i папракаючы, сказаў ён Зарыпе, – машынiст адказваць не будзе, не дазваляецца хадзiць па пуцях. Да i не ў гэтым справа. Для чаго так рызыкаваць?

Зарыпа цяжка ўздыхнула, абцiраючы рукавом пот з расчырванелага пачарнелага твару.

– Баюся я за яго.

– А што?

– Баюся, Едыке. Што нам хавацца ад цябе. Убiваецца ён i за дзяцей i за мяне. Бо калi я выходзiла замуж, не паслухалася раднi. Старэйшы брат мой, той з сябе вылузваўся, крычаў: "Век будзеш каяцца, дурная! Ты не замуж выходзiш, а на пакуту сябе аддаеш, i дзецi твае, i дзецi дзяцей, яшчэ не нарадзiўшыся, ужо асуджаны быць няшчаснымi. А твой каханы, калi ў яго ёсць галава на плячах, не сям'ю павiнен заводзiць, а павесiцца. Гэта для яго самае лепшае!" А мы зрабiлi па-свойму. Спадзявалiся: раз скончылася вайна, што дзялiць жывым i мёртвым? Мы старалiся быць ад усiх далей, i ад яго i ад маёй раднi. Апошнiм разам, ты ўяўляеш, брат сам напiсаў заяву, што ён папярэджваў мяне, быў супраць нашага шлюбу. I што ён нiчога агульнага не мае са мной i тым больш з такой асобай, што доўгi час была ў Югаславii, як Абуталiп Кутыбаеў. Ну, пасля гэтага зноў пачалося. Куды нi ткнемся, усюды нам асадзi назад, а вось цяпер мы тут, далей няма куды.

Яна змоўкла, яшчэ шпарчэй i з большым прыцiскам падграбаючы бiты гравiй пад шпалы. Уперадзе зноў паказаўся цягнiк. Яны сышлi з лiнii, адносячы з сабой рыдлёўкi i насiлкi.

Едыгей адчуваў, што павiнен нечым дапамагчы, калi людзi ў такiм становiшчы. Але ён не мог нiчога змянiць. Бяда была далёка за межамi яго саразекаў.

– Мы тут жывём ужо многа гадоў. I вы прывыкнеце, прыстасуецеся. А жыць трэба, – сказаў ён, гледзячы на яе твар, i падумаў: "Та-ак, горкi саразекскi хлеб. Калi прыехалi зiмой, белатварая была яшчэ, а цяпер твар, як зямля, падумаў ён, шкадуючы яе на вачах згаслую красу. – Валасы якiя былi – выцвiлi, вейкi i тыя апалены сонцам. Губы патрэскалiся да крывi. Зусiм дрэнна ёй, не прывычная да такога жыцця. Але трымаецца, не адступае. А куды цяпер адступаць – двое дзяцей. Усё роўна малайчына..."

Тым часам, узвiхурваючы гарачае застоенае паветра, пратарахцеў па пуцях, як вогненная аўтаматная чарга, чарговы састаў. Яны зноў паднялiся з прыладамi на палатно – працягваць работу.

– Слухай, Зарыпа, – сказаў Едыгей, спрабуючы неяк падтрымаць яе, прымiрыць з рэальнасцю. – Дзецям тут, вядома, цяжка, я згодзен. У самога, як пагляджу на малых нашых, сэрца балiць. Але ж не век гарачыня будзе колам стаяць. Схлыне. А пасля, калi падумаць, вы тут не адны ў саразеках, людзi ёсць кругом, мы ёсць, нарэшце. Што ж цяпер убiвацца, калi так здарылася ў жыццi.

– Вось i я так кажу яму, Едыке. Я ж асцерагаюся слова сказаць лiшняе. Я ж разумею, як яму.

– I правiльна робiш. Я аб гэтым i хацеў сказаць табе, Зарыпа. Выпадку чакаў. Ды ты сама ўсё ведаеш. Проста прыйшлося да размовы. Прабач.

– Бывае, вядома, невыносна. I сябе шкода, i яго шкода, а дзяцей найгорш. Хаця ён нi ў чым не вiнаваты, а адчувае сябе вiнным, што завёз нас сюды. I змянiць нiчога не можа. Што i казаць, у нашых краях, сярод алявуцкiх гор i рэк, зусiм другое жыццё i клiмат зусiм iншы. Дзяцей хоць бы на лета маглi б адправiць туды. Але да каго? Бацькоў у нас няма, рана паўмiралi. Браты, сёстры, родзiчы... iх таксама цяжка асуджаць, iм гэта зусiм не трэба. I раней пазбягалi нас, а цяпер дык зусiм. Для чаго iм нашы дзецi? Вось i мучымся, баiмося, што на ўсё жыццё застанемся тут, хаця ўслых пра тое не гаворым. Але я бачу, як яму... Што нас чакае ўперадзе, нiкому невядома...

Яна цяжка замоўкла. I пасля ўжо не вярталася да гэтай размовы. Працавалi, прапускалi цягнiкi па лiнii i зноў бралiся за справу. А што заставалася? Як было яшчэ суцешыць, як дапамагчы ў iх бядзе? "Вядома, жабраваць iм не давядзецца, – думаў Едыгей, – жыць iм будзе на што, удваiх працуюць. Сiлай iх нiбы нiхто i не прынудзiў, а выйсця iм адсюль няма нiякага. Нi заўтра, нi паслязаўтра".

I яшчэ здзiўляўся Едыгей самому сабе, сваёй крыўдзе i горычы за гэту сям'ю, нiбы iх гiсторыя датычылася асабiста яго. Хто яны яму? Мог жа ён сказаць сабе – справа гэта не яго розуму, яму ж, уласна, што? Ды i хто ён такi, каб судзiць-расуджваць, дзе яго не просяць? Рабацяга, сцяпняк, якiх не злiчыць на свеце, цi яму наракаць, цi яму абурацца, трывожыць сваё сумленне пытаннямi, што справядлiва i што несправядлiва ў жыццi. Напэўна ж там, адкуль усё гэта зыходзiць, знаюць у тысячу разоў больш, чым ён, Буранны Едыгей. Там вiдней, чым яму тут, у саразеках. Цi яго гэта клопат? I ўсё роўна не мог супакоiцца. I чамусьцi больш хварэў ён душой за яе, Зарыпу. Здзiўляла i мiлавала яго яе адданасць, вытрымка, яе адчайная схватка з нягодамi. Яна была падобная на птушку, якая намагалася крыламi засланiць гняздо ад буры. Другая ж паплакала, паплакала б ды i скарылася, пакланiлася раднi. А яна расплачвалася пароўну з мужам за мiнулае вайны. I менавiта гэта больш за ўсё i насуперак усяму трывожыла Едыгея, бо сам ён нiчым не мог абаранiць нi яе дзяцей, нi яе мужа... Бывалi пасля хвiлiны, калi ён горка шкадаваў, што лёсу трэба было закiнуць гэтую сям'ю на Баранлы-Буранны. Для чаго яму гэтыя перажываннi? Не знаў бы, не ведаў бы нiчога такога i жыў бы спакойна, як раней...

VI

У другой палове дня паўднёвей Алявутаў захвалявалiся воды Цiхага акiяна. Паўднёва-ўсходнi вецер, што ўзнiк у нiзiнах амерыканскага мацерыка, паступова набiраў сiлу i ўдакладняў, вызначаў свой кiрунак. I вада закалыхалася.

Для авiяносца "Канвенцыя" такiя хвалi ў адкрытым акiяне не таiлi небяспекi. Iншым разам ён i не падумаў бы мяняць сваё месцазнаходжанне. Але таму, што з хвiлiны на хвiлiну чакалi пасадкi на палубу самалётаў асобаўпаўнаважаных камiсiй, якiя спешна вярталiся пасля кансультацыi з вышэйстаячымi iнстанцыямi, авiяносец вырашыў усё ж павярнуцца супраць ветру, каб зменшыць гайданку. Усё абышлося. Спачатку сеў сан-францысцкi, а пасля ўладзiвастокскi лайнер.

Камiсii вярнулiся ў поўным складзе, усе аднолькава маўклiвыя i заклапочаныя. Праз пятнаццаць хвiлiн яны ўжо сядзелi за сталом закрытай нарады. Праз пяць хвiлiн пасля пачатку работы камiсiй у космас, на борт арбiтальнай станцыi "Парытэт" была адпраўлена для перадачы парытэт-касманаўтам 1-2 i 2-1 у Галактыку Дзяржацеля тэрмiновая шыфраваная радыёграма: "Касманаўтам-кантралёрам 1-2 i 2-1 арбiтальнай станцыi "Парытэт". Папярэдзiць парытэт-касманаўтаў 1-2 i 2-1, што знаходзяцца па-за Сонечнай сiстэмай, не прымаць нiякiх мер. Заставацца на месцы да асобага ўказання Абцэнупра".

Пасля гэтага, не трацячы нi хвiлiны марна, асобаўпаўнаважаныя камiсii пачалi выказваць свае пазiцыi i прапановы з абодвух бакоў па вырашэннi касмiчнага крызiсу...

Авiяносец "Канвенцыя" стаяў супраць ветру сярод бясконцых цiхаакiянскiх хваль, што набягалi адна на адну. Нiхто ў свеце не ведаў, што на яго борце ў гэты час вырашаўся глабальны лёс планеты...

Цягнiкi ў гэтых краях iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункi ў гэтых краях ляжалi вялiкiя пустынныя прасторы Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.

У гэтых краях усякая адлегласць вымяралася ад чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна.

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Заставалася яшчэ дзве гадзiны дарогi да могiлак Ана-Бейiт. Пахавальная працэсiя рухалася па саразеках такiм жа чынам. Паказваючы напрамак, узвышаўся на вярблюдзе Буранны Едыгей. Яго Каранар усё гэтак жа iшоў першым размашыстым, нястомным крокам; услед паспявалi па цалiне трактар з прычэпам, у якiм побач з пакойным Казангапам самотна i цярплiва сядзеў яго зяць, муж Айзады, i за iмi экскаватар "Беларусь". А збоку, то забягаючы ўперад, то адстаючы, то прыпыняючыся па нейкай важнай прычыне, бег усё гэтак жа заклапочана i ўпэўнена рыжы грудасты сабака Жалбарс.

Сонца прыпякала, падымаючыся ў зенiт. Засталася меншая частка дарогi, а Вялiкiя саразекi адкрывалi вачам усё новыя i новыя пустынныя землi за кожным пагоркам, што рассцiлалiся ўсякi раз да лiнii гарызонту. Вялiкiм было стэпавае раздолле. Некалi ў гэтых месцах знаходзiлiся нядобрай памяцi жуаньжуаны, прышэльцы, якiя захапiлi на доўгi час амаль усю саразекскую акругу. Жылi ў гэтых месцах i iншыя качавыя народы, i памiж iмi адбывалiся пастаянныя войны за выпасы i калодзежы. То адны бралi верх, то другiя. Але i пераможцы i пераможаныя ўсё роўна заставалiся тут, адны звузiўшы, другiя расшырыўшы свае ўладаннi. Елiзараў казаў, што саразекi як жыццёвая прастора былi вартыя гэтай барацьбы. Тады тут i вясной i восенню выпадала больш дажджоў. Травы хапала вялiкiм чародам буйной i дробнай жывёлы. Тады тут праязджалi купцы i iшоў торг. Але пасля клiмат нiбыта рэзка перамянiўся – перасталi выпадаць дажджы, перасохлi калодзежы, прапаў падножны корм. I разышлiся народы i плямёны, якiя прыйшлi ў саразекi, хто куды, а жуаньжуаны зусiм згiнулi. Накiравалiся да Эдзiлi – так называлася тады Волга – i прапалi ў прыэдзiльскай прасторы. Нiхто не ведаў, адкуль яны прыйшлi, i нiхто не дазнаўся, куды яны падзелiся. Былi чуткi, што насцiгла iх пракляцце – калi пераходзiлi яны гуртам Эдзiль зiмой, лёд на рацэ раптам рассунуўся, i ўсе яны, разам з пастухамi i статкамi, пайшлi пад лёд...

Карэнныя саразекцы – казахскiя наманы i ў гэты час не пакiнулi свой край, трымалiся тых месц, дзе ўдавалася здабыць ваду ў нанава выкапаных калодзежах. Але ў пасляваенныя гады пачаўся для саразекаў iншы час. З'явiлiся аўтамашыны-вадавозы. Адзiн вадавоз, калi вадзiцель добра ведаў мясцовасць, мог падвезцi ваду на тры-чатыры адгонныя стойбiшчы. Калгасы i саўгасы блiжнiх абласцей меркавалi ўжо размясцiць у саразеках пастаянныя базы для адгоннай жывёлагадоўлi.

Неяк неўпрыкмет узнiк у ваколiцах Ана-Бейiта горад без назвы – Паштовая скрынка. Так i казалi – паехаў у Паштовую скрынку, быў у Паштовай скрынцы, купiў у Паштовай скрынцы, бачыў у Паштовай скрынцы... Паштовая скрынка разрасталася, будавалася, закрывалася ад пабочных асоб. Асфальтаваная дарога звязвала яго з аднаго боку з касмадромам, з другога – з чыгуначнай станцыяй. З таго i пачалося новае, iндустрыяльнае засяленне саразекаў. Ад усяго мiнулага толькi i засталося ў гэтым баку, што могiльнiк Ана-Бейiт, на двух пагорках-блiзнятах, што датыкаюцца адзiн да аднаго, як вярблюджыя гарбы, Эгiз-Цюбе, самае шаноўнае месца пахавання ва ўсёй саразекскай акрузе. У даўнiя часы хаваць сюды прывозiлi так здалёку, што начаваць даводзiлася ў стэпе. Але затое нашчадкi пахаваных на Ана-Бейiце маглi ганарыцца, што аказалi продкам такую пашану. Тут хавалi самых паважаных i вядомых у народзе людзей, якiя доўга жылi, многа ведалi, заслужылi добрую славу словам i справай. Елiзараў, той усё ведаў, ён называў гэтае месца саразекскiм пантэонам.

Сюды i наблiжалася ў гэты дзень дзiўная, у суправаджэннi сабакi, вярблюда – трактарная працэсiя з чыгуначнага раз'езда Баранлы-Буранны.

У могiльнiка Ана-Бейiт была свая гiсторыя. Паданне пачыналася з таго, што жуаньжуаны, якiя захапiлi саразекi ў мiнулыя вякi, вельмi жорстка абыходзiлiся з палоннымi воiнамi. Пры выпадку яны прадавалi iх у рабства ў суседнiя краiны, i гэта лiчылася за шчасце для палоннага, бо праданы раб мог рана цi позна ўцячы на радзiму. Жудасны лёс чакаў тых, каго жуаньжуаны пакiдалi ў сваiм рабстве. Яны знiшчалi памяць раба страшэнным катаваннем – надзяваннем на галаву ахвяры шыры. Звычайна так рабiлi з маладымi хлопцамi, якiх паланiлi ў баях. Спачатку iм нагола брылi галовы, саскрабаючы да кораня кожную валасiну. У гэты час, калi заканчвалi брыць галовы, вопытныя забойшчыкi-жуаньжуаны свежавалi паблiзу мацёрага вярблюда, перш за ўсё аддзяляючы ад шкуры самую цяжкую, цвёрдую яе выйную частку. Падзялiўшы яе на кускi, тут жа, цёплую, нацягвалi на брытыя галовы палонных – шкура iмгненна прылiпала да галавы як пластыр – накшталт сучасных шапачак для плавання. Гэта i значыла надзець шыры. Той, каму iх надзявалi, або памiраў, не вытрымаўшы катавання, або страчваў на ўсё жыццё памяць, ператвараючыся ў манкурта – раба, якi не памятаў свайго мiнулага. Выйнай часткi шкуры аднаго вярблюда хапала на пяць-шэсць шыры. Пасля надзявання шыры кожнаму асуджанаму надзявалi на шыю драўляную калодку, каб ён не мог дастаць галавой да зямлi. Пасля, звязаўшы iм рукi i ногi, адводзiлi далей ад людзей, каб не даносiўся iх енк, пакiдалi там на сонцы, у полi, без яды i вады. Катавалi iх так некалькi дзён, выставiўшы толькi варту на падыходах, каб родзiчы не вызвалiлi iх, пакуль яны жывыя. Але такiя спробы былi вельмi рэдкiмi, бо ў адкрытым стэпе нельга было падысцi непрыкметна. А калi потым даходзiла чутка, што нехта ператвораны ў манкурта, то нават самыя блiзкiя людзi не хацелi ратаваць цi выкупляць яго, бо гэта значыла вярнуць сабе толькi нешта падобнае на ранейшага чалавека. I толькi адна мацi найманская, якая засталася ў паданнях пад iмем Найман-Ана, не змiрылася з такой доляй сына. Аб гэтым расказвае саразекская легенда. I назва могiлак паходзiць адсюль, Ана-Бейiт – Мацярынскi спачын.

Кiнутыя на саразекскiм сонцы, палонныя часцей не вытрымлiвалi катавання. Жывымi заставалiся адзiн-двое з пяцi-шасцi. Гiнулi яны не ад голаду i нават не ад смагi, а ад невыносных, нечалавечых пакут. Сырая вярблюджая скура, ссыхаючыся на сонцы, паступова, але ўсё мацней i мацней сцiскала брытую галаву раба, жалезным чапцом прылiпаючы да няшчаснага. Ужо на другiя суткi пачыналi адрастаць збрытыя валасы пакутнiкаў. Шорсткiя i прамыя азiяцкiя валасы iншы раз урасталi ў шкуру вярблюда, але часцей, не маючы месца, загiналiся i канцамi сваiмi ўпiвалiся ў галаву, прыносячы яшчэ большую пакуту. Ад болю муцiўся розум, надыходзiла здранцвенне.

Толькi на пятыя суткi жуаньжуаны прыходзiлi наведаць, цi выжыў хто з палонных. Калi заставаўся жывым хоць адзiн чалавек, то лiчылася, што мэта дасягнута. Яго паiлi вадой, развязвалi, здымалi калоду, i з часам вярталася да яго сiла. Гэта i быў раб-манкурт, каштоўны тым, што не меў памяцi, таму варты ён быў дзесяцi звычайных нявольнiкаў. Iснавала нават правiла – калi ў час мiжусобных сутычак забiвалi раба-манкурта, то выкуп за яго быў у тры разы большы, чым каштавала жыццё вольнага супляменнiка.

Манкурт не ведаў, хто ён, якога роду-племенi, не ведаў свайго iмя, не памятаў дзяцiнства, бацькi i мацi – адным словам, манкурт не ўсведамляў сябе чалавекам. Не маючы ўласнага "я", манкурт меў многа пераваг як паслухмяная i зусiм бяспечная iстота. У яго не ўзнiкала думка, каб збегчы цi ўзбунтавацца, а для ўсякага рабаўладальнiка самае страшнае – бунт раба. Раб жа заўсёды патэнцыяльны мяцежнiк. Манкурт быў адзiным выключэннем – ён не ведаў непаслушэнства. Яму былi невядомыя такiя страсцi. I таму не трэба было сцерагчы яго, трымаць ахову i папярэджваць яго тайныя намеры. Манкурт, нiбы сабака, прызнаваў толькi сваiх гаспадароў. З iншымi ён не размаўляў. Адзiнае, што ён жадаў, – каб не хацелася есцi. Усё, што яму даручалi, ён рабiў старанна i дакладна так, як яму казалi. Манкуртаў застаўлялi звычайна рабiць самую цяжкую, брудную работу цi такую, якая патрабуе тупога цярпення. Толькi манкурт мог вытрымаць глухое бязлюддзе саразекаў, пасучы ўсё жыццё адзiн чараду вярблюдаў. Ён адзiн замяняў многiх. Трэба было ўсяго толькi дастаўляць яму ежу – i тады ён бясконца служыў i зiмой i летам, не жалячыся на адзiноту i нягоды. Вышэй за ўсё для яго быў загад гаспадара. Для сябе ж, акрамя ежы i якой апраткi, каб не замерзнуць у стэпе, ён нiчога не патрабаваў.

Намнога лягчэй зняць галаву палоннаму цi нанесцi яму iншае калецтва, каб зламаць яго дух, чым забраць у чалавека памяць, разбурыць яго розум, вырваць каранi таго, што бывае з чалавекам да апошняй хвiлiны, застаючыся яго адзiным набыткам, якi памiрае з iм недасягальным для iншых. I вось качавыя жуаньжуаны, якiя вынеслi са сваёй цёмнай гiсторыi самае жорсткае варварства, пасягнулi на гэтую таемную сутнасць чалавека. Яны знайшлi спосаб забiраць у рабоў iх памяць, учыняючы над чалавекам самае цяжкое з усiх магчымых i немагчымых зладзействаў. Нездарма, плачучы i прыплакваючы па сыну, так гаварыла Найман-Ана ў няўцешным горы i адчаi:

"Калi памяць тваю забiралi, калi галаву тваю, дзiця маё, сцiскалi, як арэх клешчамi, памалу сцягваючы чэрап шкурай вярблюда, калi абруч гэты насадзiлi на галаву так, што вочы твае з вачнiц выпiралi, налiтыя сукравiцай страху i болю, калi на бяздымным вогнiшчы саразекаў перадсмяротная смага цябе мучыла i не было кроплi, каб з неба на губы ўпала, – цi стала сонца, якое ўсiм дорыць жыццё, для цябе ненавiсным, аслеплым свяцiлам, самым чорным сярод усiх свяцiл у свеце?

Калi ад нясцерпнага болю твой енк стаяў сярод пустынi, калi ты крычаў i кiдаўся, звяртаючыся да бога днямi i начамi, калi ты дарэмна чакаў ад неба, задыхаючыся ў блеваках i ванючасцi, што выцiскалi з тваёй беспрытомнай плоцi нечалавечыя мукi скурчанага сутаргамi цела, калi ты згасаў у мярзоце, згрызены хмарамi мух, – цi пракляў ты апошнiмi сiламi бога, што стварыў усiх нас у пакiнутым iм самiм свеце?

Калi змрок зацьмення назаўсёды засцiлаў скалечаны катаваннямi розум, калi памяць твая, расшчэпленая сiлай, беззваротна губляла сувязь мiнулага, калi забываў ты ў пакутах пагляд мацi сваёй, шум рэчкi каля гары, дзе гуляў ты летнiмi днямi, калi iмя сваё i iмя бацькi ты губiў у разбуранай памяцi, калi воблiкi людзей, сярод якiх ты вырас, згаслi i iмя дзяўчыны згасла, якая табе ўсмiхалася сарамлiва, хiба не пракляў ты, падаючы ў бездань вечнага забыцця, мацi сваю страшным пракляццем за тое, што пасмела зачаць цябе ў чэраве i нарадзiць на свет божы для гэтага дня?.."

Гiсторыя гэтая адбылася ў той час, калi, выгнаныя з поўдня Азii, жуаньжуаны хлынулi на поўнач i, надоўга захапiўшы саразекi, вялi бесперапынныя войны, каб пашырыць уладаннi i захапiць больш рабоў. На першым часе, напаўшы нечакана, у блiзкiх да саразекаў землях яны ўзялi многа палонных, сярод iх многа жанчын i дзяцей. Усiх iх пагналi ў рабства. Але супрацiўленне нашэсцю расло. Пачалiся жорсткiя сутычкi. Жуаньжуаны не збiралiся пакiдаць саразекi, а наадварот, хацелi замацавацца ў гэтых прывольных для жывёлагадоўлi стэпах. Мясцовыя ж плямёны не маглi змiрыцца i лiчылi сваiм абавязкам i правам рана цi позна выгнаць захопнiкаў. Як бы там нi было, а вялiкiя i малыя бiтвы iшлi з пераменным поспехам. Але ў гэтых душагубных войнах былi i перапынкi.

У адно такое зацiшша купцы, што прыйшлi з караванам з наманскай зямлi, расказвалi, п'ючы чай, як мiнулi яны саразекскiя стэпы без асаблiвых перашкод ля калодзежа з боку жуаньжуанаў, i спамянулi пра тое, што сустрэлi ў саразеках аднаго маладога пастуха пры вялiкай чарадзе вярблюдаў. Купцы пачалi гаварыць з iм, але ён аказаўся манкуртам. На выгляд здаровы, i не падумаеш, што з iм такое зрабiлi. Напэўна не горшым за iншых быў некалi, i разумны, i гаваркi, i сам яшчэ зусiм малады, толькi-толькi вусы прабiваюцца, i тварам прыгожы, а скажа слова – нiбы ўчора на свет нарадзiўся, не памятае былога, не ведае свайго iмя, нi бацькi, нi маткi, нi таго, што з iм зрабiлi жуаньжуаны, адкуль ён родам – таксама не ведае. Пра што нi спытаеш, маўчыць, адкажа толькi "так" цi "не" i ўвесь час за шапку трымаецца, якая шчыльна сядзiць на галаве. Для такога манкурта няма горшага пакарання, чым настрашыць: давай, гэта, адпарым тваю галаву. Будзе бiцца, як дзiкi конь, але да галавы не дасць дакрануцца. Шапку яны не здымаюць нi днём, нi ноччу, у шапцы спяць... I ўсё ж, працягвалi расказ госцi, дурань дурнем, а справу сваю ведае – пiльна сачыў, пакуль караваншчыкi не ад'ехалi ад таго месца, дзе пасвiлася яго чарада вярблюдаў. А адзiн пагоншчык вырашыў пажартаваць на развiтанне з тым манкуртам.

– Шлях далёкi ў нас. Каму прывiтанне перадаць, якой прыгажунi, у якой старане? Кажы, не хавайся. Чуеш? Можа, хусцiнку перадаць ад цябе?

Манкурт доўга глядзеў на пагоншчыка, а пасля прамовiў:

– Я кожны дзень гляджу на месяц, а ён на мяне. Але мы не чуем адзiн аднаго... Там нехта сядзiць...

Пры гэтай размове была ў юрце жанчына, якая разлiвала чай купцам. Гэта была Найман-Ана. З такiм iмем яна засталася ў саразекскай легендзе.

Найман-Ана выгляду не падала пры гасцях. Нiхто не заўважыў, як усхвалявала яе гэтая вестка, як перамянiлася яна ў твары. Ёй хацелася падрабязней распытаць купцоў пра таго маладога манкурта, але яна баялася – даведаецца больш, чым сказана. I змагла прамаўчаць, душачы ў сабе ўзнiкшую трывогу, як параненая птушка свой крык... Тым часам ужо гаварылi аб нечым iншым, нiхто больш не ўспамiнаў пра няшчаснага манкурта – цi мала што бывае на свеце, а Найман-Ана ўсё старалася перасiлiць страх, што ахапiў яе, суняць трымценне ў руках, нiбы яна сапраўды прыдушыла ў сабе тую крыкнуўшую птушку; яна толькi нiжэй апусцiла на твар чорную жалобную хустку, якая даўно ўжо стала звычнай на яе сiвой галаве.

Караван купцоў неўзабаве пайшоў сваёй дарогай. I ў гэтую бяссонную ноч Найман-Ана зразумела, што не будзе ёй спакою, пакуль не знойдзе яна ў саразеках таго пастуха-манкурта i не пераканаецца, што гэта не яе сын. Пакутлiва цяжкая думка гэтая зноў ажывiла ў матчыным сэрцы даўно затоенае сумненне, што сын загiнуў на полi бою... I лепш, вядома, было двойчы пахаваць яго, чым мучыцца, адчуваючы неадступны страх, неадступны боль, неадступнае сумненне.

Яе сын быў забiты ў адным з баёў з жуаньжуанамi ў саразекскай старане. Муж загiнуў на год раней. Вядомы, праслаўлены быў чалавек сярод найманаў. З наступным паходам пайшоў сын, каб адпомсцiць за бацьку. Забiтых няможна было пакiдаць на полi бою. Родзiчы павiнны былi прывезцi цела. Але зрабiць гэта сыну не давялося. У той бiтве сутыкнулiся блiзка з ворагам; многiя бачылi, як упаў ён, сын яе, на грыву каня, i конь, разгарачаны i перапалоханы шумам бiтвы, панёс яго некуды. I тады ён упаў з сядла, але нага зачапiлася за стрэмя, i ён павiснуў з боку каня, а конь, здурнеўшы ад гэтага яшчэ больш, шалёна павалок яго цела ў стэп. Як назло, конь панёсся ў варожы бок. Двое найманаў, пакiнуўшы поле бою, дзе яны павiнны былi быць у гэты цяжкi час, кiнулiся наўздагон, каб перахапiць каня i падабраць цела. Але з атрада жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе, некалькi верхавых касаплётаў з крыкамi кiнулiся наперарэз. Адзiн з найманаў быў забiты з ходу стралой, а другi, цяжкапаранены, павярнуў назад i, ледзь паспеўшы даскакаць да сваiх, упаў на зямлю. Гэты выпадак дапамог найманам у час выявiць атрад жуаньжуанаў, што знаходзiўся ў засадзе i рыхтаваўся нанесцi ўдар з флангу ў самы крытычны момант бою. Найманы хутка адступiлi, каб перагрупавацца i зноў кiнуцца ў бой. I, вядома, было не да таго, каб высвятляць, што стала з iх маладым ратнiкам, сынам Найман-Аны... Ранены найман, той, што паспеў прыскакаць да сваiх, расказваў пасля, што калi яны кiнулiся за iм услед, конь, якi валок яе сына, хутка знiк з вачэй невядома ў якiм баку.