Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 18 страниц)

"Дзядзька Едыгей, – давай сядзем на таварняк i паедзем да самага галоўнага дыспетчара. I скажам, каб спынiў цягнiк, на якiм едзе папiка".

Даводзiлася хiтраваць.

– Дык зiма ж цяпер, на таварным не паедзеш. Падумай, якiя халады!

Хлопчык змаўкаў i задумваўся.

– Ты паляжы пакуль, – казаў Едыгей, – а я гляну, як там Давул. – I падыходзiў да хворага, клаў цяжкую шурпатую руку на гарачы лоб дзiцяцi. Той з цяжкасцю расплюшчваў вочы, квола ўсмiхаўся засмяглымi губамi. – Ты не раскрывайся, Давул, ты потны ўвесь. I ты, Эрмек, глядзi, каб ён не ўставаў. Скора мама вернецца з дзяжурства. А зараз цётка Укубала прынясе вам паесцi. А Давул, як паздаравее, будзе прыбягаць да нас, гуляць будзе з Саўле i Шарапат... А пакуль вы ляжыце, бо мне на работу пара. Снег трэба разграбаць, каб цягнiкi хадзiлi.

Але Эрмек быў няўмольны.

– Дзядзька Едыгей, ты паабяцай мне, што калi той цягнiк з папiкам спынiцца, я таксама пайду сустракаць.

Едыгей iшоў ад iх з цяжкiм, шчымлiвым пачуццём. Было крыўдна, i была злосць нейкая на ўвесь свет. I ён зганяў тую злосць на снезе, на ветры, на вярблюдах, якiх не шкадаваў на рабоце. Пеклаваўся як апантаны, нiбы адзiн мог змагчы саразекскую пургу...

А днi iшлi, ужо i студзень мiнуўся, i халады пачалi памалу адступаць. Ад Абуталiпа не было нiякiх вестак. Не ведалi што i думаць Едыгей i Казангап. Але ж верылi, што павiнны адпусцiць неўзабаве, што разбяруцца, бо пiсаў жа ў той сшытак для сябе, не для каго-небудзь. Спадзявалiся на лепшае i пра тое ж казалi Зарыпе, хацелi, каб яна мацнела духам. Яна i сама разумела, што дзеля дзяцей трэба агорацца. I, праўда, нiбы скамянела. Вусны сцятыя, адно вочы блiшчаць трывожлiва. Хто ведае, на колькi хапiла б ёй вытрымкi.

У Бураннага Едыгея выдалася тым часам вольная хвiлiна. Вырашыў пайсцi ў стэп зiрнуць, як гурт верблюдовы пасецца i, галоўнае, як паводзiць сябе Каранар. Цi не скалечыў каго ў статку? Утаймавацца пара б. Пайшоў на лыжах. Гэта было недалёка. Вярнуўся неўзабаве. I збiраўся сказаць Казангапу, што, маўляў, усё ў парадку. Пасецца жывёла, маўляў, снегу там амаль няма, таму i падножны корм адкрыты, непакоiцца няма чаго. Але рашыў найперш лыжы дома пакiнуць. Старэйшая дачка Саўле перапалохана адчынiла дзверы:

– Мама, мама плача. – I шаснула ў пакой.

Едыгей кiнуў лыжы ў парозе, пачуў, што Укубала пачала галасiць.

– Што? Што здарылася?

– Няхай будзе праклятае ўсё на гэтым праклятым свеце, – стагнала, захлiпалася слязьмi Укубала.

Нiколi не бачыў жонку сваю ў такiм стане Едыгей.

– Гэта ты, ты ва ўсiм вiнаваты!

– У чым? У чым я вiнаваты? – здзiвiўся Едыгей.

– Гэта ты нагаварыў усiм усялякага, гэта ты падбiў iх! Хлапчукi Абуталiпавы як толькi ўбачылi, што спынiўся пасажырскi, кiнулiся да яго з крыкам: "Папiка! Папiка! Папiка прыехаў!" Я за iмi. А яны бягуць ад вагона да вагона i завуць свайго папiку. Думала, пад цягнiк трапяць. Доўгi такi састаў, а яны бягуць: "Папiка, папiка!" I пакуль дагнала я, пакуль ухапiла меншага, ды пакуль другога ўхапiла за руку, цягнiк крануўся i пайшоў. А яны вырываюцца: "Папiка, дзе наш папiка?" – i такi плач усчалi! Сэрца маё разрывалася, думала, звар'яцею, – так яны плакалi! Эрмеку блага. Iдзi супакой яго. Iдзi! Гэта ж трэба нагаварыць дзецям такога. Стары чалавек!

Едыгей iшоў да iх як на кару. I ў душы малiў бога, каб дараваў яму мiжвольны падман даверлiвых душ. Бо ён не хацеў iм зла. I што цяпер iм казаць, як трымаць адказ?

Пры ягоным з'яўленнi Эрмек i Давул закрычалi, заплакалi яшчэ мацней, сiлячыся растлумачыць, што бацька не паспеў сысцi з цягнiка, што няхай ён, дзядзька Едыгей, спынiць цягнiк...

– Сагындым папiкамды! Сумна без таткi! – крычаў Эрмек, молячы ўсiм сваiм выглядам, надзеяй, горам.

– Зараз я пра ўсё дазнаюся. Цiшэй, цiшэй вы, не плачце, – спрабаваў супакоiць малых Едыгей. Яму i самому было вунь як нялёгка, няпроста было не падаць выгляду, што ён разгублены не меней за дзяцей. – Вось зараз мы пойдзем, мы пойдзем! – "Куды пойдзем? Куды? Да каго пойдзем? Што рабiць, як быць?" думаў ён тым часам.

Ён падышоў да Зарыпы. Яна ляжала на ложку нiцма, схаваўшы твар у падушку.

– Зарыпа, а Зарыпа, – таргануў яе за плячо Едыгей.

Але яна нават не падняла галавы.

– Я забяру малых. Пагуляю з iмi, – сказаў ён ёй. – А потым мы вернемся... А ты ляжы.

Гэта было адзiнае, што ён мог сказаць Зарыпе. Эрмека ён пасадзiў сабе на спiну, а Давула ўзяў за руку. I пайшлi яны без мэты ўздоўж чыгункi. Нiколi яшчэ не адчуваў Едыгей такой вострай тугi па праўдзе, такога болю за другiх. Эрмек сядзеў у яго на спiне, усё яшчэ ўсхлiпваючы, вiльготна i горасна дыхаючы яму ў патылiцу. Маленькая, знясiленая горам чалавечая iстота так даверлiва цiснулася да яго, так даверлiва трымала яго за плечы, а другая такая ж iстота так даверлiва трымала яго за руку, што Едыгею хацелася крыкам крычаць ад болю i жальбы да iх.

Так iшлi яны ўздоўж чыгункi сярод пустынных саразекаў, а цягнiкi iмчалi з ляскатам то ў адзiн, то ў другi бок... Прыходзiлi i знiкалi.

I тады вымушаны быў Едыгей зноў сказаць дзецям няпраўду. Ён сказаў iм, што яны памылiлiся. Гэты цягнiк, якi выпадкова спынiўся на iх раз'ездзе, iшоў у другi бок, а iх бацька павiнен прыехаць зусiм з другога. Але прыедзе, мусiць, не так скора. Яго, здаецца, паслалi на нейкае мора матросам, ён там адслужыць i вернецца дамоў. Трэба пакуль чакаць. Так казаў ён, i, можа, i сам не сумняваўся, што Абуталiп вернецца. Мiне нейкi час, разбяруцца, i ён вернецца. Але як яму перажыць разлуку з дзецьмi? Цi вытрывае, пакуль будуць вяршыць суд ды справу?

Зарыпа на той час адправiла ўжо колькi пiсем у адпаведныя ўстановы з запросам пра мужа i прасiла паведамiць ёй, цi можа яна мець з iм спатканне. Пакуль нiякага адказу не было. Казангап i Едыгей нiчога не разумелi. Падбадзёрвалi сябе тым, што раз'езд не меў прамой паштовай сувязi. Пiсьмы доўга iшлi, залежвалiся па дарозе туды i адтуль.

Аднойчы...

У канцы лютага ездзiў Казангап у Кумбель наведаць Сабiтжана ў iнтэрнаце. Ездзiў верхам на вярблюдзе. Таварнякамi зiмой надта холадна было дабiрацца. У вагон не залезеш, забаронена, а на адкрытай пляцоўцы вецер страшэнны. На вярблюдзе ж, цёпла апрануўшыся, можна было за дзень туды i назад абярнуцца.

Казангап быў дома таго ж дня ўвечары. Пакуль ён злазiў з вярблюда, Едыгей паспеў падумаць – нешта без настрою Казангап, нешта надта змрочны, сын, мусiць, нечым правiнiўся ў iнтэрнаце, ды i сам стамiўся, не без таго.

– Ну, як з'ездзiў? – падаў голас Едыгей.

– Ды нiчога, – глуха азваўся Казангап, важдаючыся з паклажай. Потым павярнуўся i, падумаўшы, сказаў: – Ты цяпер дома будзеш?

– Дома.

– Справа ёсць. Я зараз да цябе зайду.

– Заходзь.

Казангап не забавiўся. Прыйшоў разам са сваёй Букей. Сам наперадзе, жонка – за iм. Абое яны былi нечым заклапочаныя. У Казангапа стома на твары: шыя як бы падаўжэла, плечы абвiслi, вусы абвiслi. Тоўстая Букей цяжка дыхала.

– Вы чаго такiя, выпадкам не пасварылiся? – пажартавала Укубала. – Зараз памiрым, сядайце.

– Каб жа пасварылiся, – асiплым голасам адказала Букей, усё гэтак жа цяжка дыхаючы.

Аглядваючыся па баках, Казангап пацiкавiўся:

– А дзяўчынкi вашыя дзе?

– А ў Зарыпы гуляюць з хлапчукамi, – адказаў Едыгей. – А навошта табе яны?

– Весткi ў мяне благiя. Не трэба, каб дзецi ведалi. Бяда вялiкая. Памёр наш Абуталiп.

– Як памёр? Чаму памёр? – усё яшчэ не верачы, ступiў Едыгей да Казангапа.

– Папера такая прыйшла на станцыю.

I ўсе яны адразу змоўклi, старалiся не глядзець адно на аднаго.

– Ой, гора! Ой, гора! – схапiлася за галаву Укубала i застагнала, закiвалася з боку ў бок.

– Дзе гэтая папера? – спытаўся нарэшце Едыгей.

– Папера там, на станцыi, – пачаў расказваць Казангап. – Ну, пабыў я ў iнтэрнаце i дай, думаю, зазiрну на вакзал у крамку тую самую ў пачакальнi. Букей мыла прасiла купiць. Толькi я ў дзверы, а насустрач сам начальнiк станцыi Чарноў. Ну, паздароўкалiся, ён мне кажа: "Вось дарэчы трапiўся на вочы, зойдзем да мяне ў кабiнет, пiсьмо ёсць, забярэш з сабой на раз'езд". Ён адчынiў свой кабiнет, мы ўвайшлi. Дастае са стала канверт з друкаванымi лiтарамi. "Абуталiп Кутыбаеў, кажа, у вас працаваў на раз'ездзе?" У нас, кажу, а што такое? "Дык вось прыйшла папера, а перадаць няма з кiм на Баранлы-Буранны. На, перадай яго жонцы. Тут адказ на яе пытаннi. Памёр ён, як тут напiсана", – i сказаў нейкае незразумелае мне слова. "Ад iнфаркту, кажа". А гэта што такое – iнфаркт, кажу я. А ён адказвае – "ад разрыву сэрца". Вось яно як – не вытрывала сэрца. Я не паверыў спачатку. Узяў у рукi паперу. Там сказана: начальнiку станцыi Кумбель паведамiць на раз'езд Баранлы-Буранны афiцыйны адказ для грамадзянкi... прозвiшча... на яе запытанне – i далей пра тое, што падследны Абуталiп Кутыбаеў памёр ад прыступу. Так i сказана. Я прачытаў, гляджу на яго i не ведаю, што рабiць. "Вось якiя справы, разводзiць рукамi Чарноў. – Вазьмi перадай ёй". Я кажу – не, у нас так не заведзена. Не хачу быць чорным звестуном. Дзецi ў яго малыя, як я магу сказаць iм такое? Мы спачатку там параiмся i потым рашым. Цi мо хто спецыяльна з нас прыедзе па гэтую паперу i прывязе яе, як трэба прывозiць усялякую жалобную вестку – не верабей жа загiнуў – чалавек, – а мо жонка ягоная сама прыедзе i атрымае з вашых рук. I вы тут ужо самi раскажаце i растлумачыце, як усё здарылася. А ён мне: "Справа, кажа, твая, як хочаш". А я кажу: прабачце, але няхай папера пакуль паляжыць у вас, а на словах я перадаць перадам, i мы параiмся там у нас на месцы. "Ну, глядзi, кажа, табе вiдней". З тым я выйшаў ад яго i ўсю дарогу паганяў вярблюда i пакутаваў: як жа нам быць? У каго з нас хопiць смеласцi сказаць пра такое?

Казангап змоўк. Едыгей прыгнуўся так, як быццам гара налягла на плечы.

– Што цяпер будзе? – забедаваў Казангап.

– Я так i ведаў, – горасна пакiваў галавой Едыгей. – Не вытрываў ён разлукi з дзецьмi. Вось гэтага я больш за ўсё баяўся. Не вынес разлукi. А маркота – гэта ж страшна. Вунь хлапчукi як сумуюць па бацьку – глядзець на iх няма сiлы. А каб ён так не перажываў, дык адседзеў бы, колькi прызначана, i вярнуўся. Цярпець не ўпершыню. I ў нямецкiм палоне, у канцлагерах iхнiх нацярпеўся, i ў партызанах не соладка было, але тады ён быў сам па сабе, тады ён быў адзiн. А цяпер яго з жывым мясам ададралi ад сям'i, ад дзяцей. Вось i не вытрываў...

– Яно так, я таксама так думаю, – азваўся Казангап. – Не верыў я, што ад разлукi чалавек можа памерцi. А то ж мог бы, малады яшчэ, i дачакацца, калi разбяруцца i вызваляць. Не вiнаваты ж нi ў чым. Розумам ён ведаў гэта, а сэрца, бач, не вытрывала.

Потым яны доўга сядзелi, абдумвалi становiшча, але як яны нi думалi, вярталiся да таго, што сям'я засталася без бацькi, дзецi асiрацелi, Зарыпа аўдавела, i гэта несумненна. Аднак самую разумную прапанову выказала ўсё ж Укубала:

– Няхай Зарыпа сама атрымае тую паперу на станцыi. Няхай гэта будзе не пры дзецях. I няхай там усё абдумае, казаць дзецям цi не.

– Ты праўду кажаш, – падтрымаў яе Едыгей. – Яна мацi, няхай сама рашае, казаць дзецям цi не пра смерць Абуталiпа. А я не магу... – i Едыгей на паўслове змоўк, язык не слухаўся, ён закашляўся, каб прагнаць шкадобу, што душыла яго.

I яшчэ сказала Укубала, калi яны прыйшлi да агульнай думкi:

– Трэба, Казаке, – параiла яна Казангапу, – каб вы сказалi Зарыпе, што нейкiя пiсьмы чакаюць яе ў начальнiка станцыi. Адказы, маўляў, прыйшлi на яе запытаннi. Але прасiлi быць ёй асабiста, так, маўляў, трэба. Але адпускаць туды Зарыпу адну нельга. Ты, Едыгей, едзь з ёй, будзь з ёй у гэтую часiну. Цi мала што можа здарыцца пры такой бядзе. Скажы, што табе трэба на станцыю па справах, i едзьце разам. А дзецi пабудуць у нас.

– Добра, – згадзiўся Едыгей з жонкай. – Заўтра я скажу Абiлаву, што Зарыпу трэба везцi ў бальнiцу на станцыю. Няхай затрымае на хвiлiну цягнiк.

На тым i пагадзiлiся. Але выехаць у Кумбель iм удалося толькi праз два днi спадарожным цягнiком, якi спынiўся на лiнii па просьбе начальнiка раз'езда. Было гэта 5 сакавiка. Буранны Едыгей назаўсёды запомнiў гэты дзень.

Ехалi ў агульным вагоне. Народу рознага тут было поўна, ехалi: з сем'ямi, з хатулямi, на ўсiм ляжала адзнака дарожнага побыту – з сiвушным духам, з бязладнай гаманой, з соўганнем туды-сюды, з картамi аж да ачмурэння, з бабскiмi бясконцымi гамонкамi пра нялёгкае жыццё, пра п'янства мужоў, пра вяселлi, пахаваннi. Людзi ехалi далёка i здалёк. I да ўсяго як не чужыя прыдалiся са сваiм горам i бядой Зарыпа з Едыгеем.

Калi Зарыпа ўстала з месца i пайшла па вагону ў тамбур пастаяць ля акна, нейкая расейская жанчына, што сядзела на лаве каля Едыгея, сказала, зiрнуўшы добрымi, некалi, мусiць, блакiтнымi вачыма:

– Што, сынок, жонка ў цябе хворая?

Едыгей аж здрыгануўся.

– Не жонка, а сястра яна мне, мацi. У больнiцу вязу.

– Ды яно ж... Бачу, што цяжка ёй. Баiцца, мусiць, каб у больнiцы хваробу якую страшную не знайшлi. Эх, жыццё-быццё наша! Не народзiшся, свету не пабачыш, а народзiшся – горам захлынешся. Вось яно як. Ды бог лiтасцiвы, маладая яшчэ, ачуняе, – казала яна, нейкiм невядомым чынам здагадваючыся пра роспач i тугу, што агарнулi Зарыпу ў дарозе яшчэ мацней.

Язды да Кумбеля гадзiны паўтары. Бяскрайнiя саразекi, што мiльгалi за вокнамi, ляжалi яшчэ пад снегам – маўклiвыя i халодныя. Але нейкiя першыя прыкметы таго, што зiма iшла на злом, ужо азначылiся. Чарнелi дзе-нiдзе пралысiны на ўзлобках, праступалi няроўныя закрайкi яроў, мiльгацелi на пагорках плямы сонечнага святла, i адчувалася, што снег паўсюль пачаў асядаць пад вiльготным ветрам, што абудзiўся ў стэпе з надыходам сакавiка. Аднак сонца яшчэ хавалася ў цяжкiх, навiслых над стэпам хмарах. Трывала яшчэ зiма – снег мог павалiць. Мяцелiца магла ўсхапiцца...

Пазiраючы ў акно, Едыгей перакiдваўся словам з ласкавай старой i не спяшаўся гукнуць Зарыпу. Няхай пабудзе адна, можа, так ёй лепш. I зноў, каторы ўжо раз, спрабаваў Едыгей зразумець, растлумачыць сабе, чаму Абуталiп Кутыбаеў памёр, не дачакаўшыся рашэння сваёй справы. I не знаходзiў iншай прычыны, як тугi па дзецях. Яна надарвала яму сэрца. Толькi разлука, цяжар якой не кожнаму дадзена несцi на сабе, толькi гораснае ўсведамленне таго, што сыны, а без iх ён не ўяўляў не тое што жыцця – самога дыхання нават, думка пра сыноў, кiнутых на волю лёсу на нейкiм глухiм раз'ездзе, у бязлюдных, бязводных саразеках, адабрала ў яго жыццё...

Пра тое ж думаў i Едыгей, седзячы на лаўцы ў прыстанцыйным скверыку i чакаючы Зарыпу. Яны дамовiлiся, што ён будзе чакаць яе тут, пакуль яна сходзiць па паперы.

Быў поўдзень ужо, але не распагоджвалася. У нiзкiм воблачным небе так i не пасвятлела. Адтуль нешта сеялася – цi то сняжынкi, цi то вiльгаць асядала на твар. Вецер часам налятаў са стэпу, ён нёс водар вiльгацi i зляжалага снегу. Халаднавата, няўтульна было Едыгею. Звычайна ён любiў пры выпадку пабыць сярод людзей у станцыйнай мiтуснi, асаблiва калi самому не трэба было спяшацца. Затое вiдаць было, як пульсавала жыццё: прыбыў цягнiк – пабольшала людзей, i вось ужо зноў пуставата – пайшоў цягнiк.

Цяпер усё гэта не цiкавiла яго. Ён здзiўляўся, якiя заклапочана-нетутэйшыя аблiччы былi ў людзей; якiя яны, людзi, безуважныя адзiн да аднаго... Дый музыка, што гучала па радыё, наганяла смутак i тугу. Навошта музыка? Хацелася чалавечы голас пачуць... Прайшло мо хвiлiн дваццаць, а то i болей, як Зарыпа прапала ў вакзальнай таўканечы. Едыгей пачаў непакоiцца, i хоць яны цвёрда дамовiлiся, што ён будзе чакаць яе тут, ён рашыў усё ж пайсцi яе пашукаць.

I раптам ён убачыў яе ў дзвярах i ўздрыгнуў мiжволi. Так яна рознiлася ад усiх людзей тутэйшых сваёй сiрочасцю i адзiнотай. Твар яе быў надзiва бледны, а iшла яна, нiбы ў сне, нiбыта нiчога вакол яе не iснавала, iшла, нiбы ў пустынi, напружана трымаючы паставу i строга сцiнаючы вусны. Едыгей устаў насустрач ёй. Мiнулася, можа, цэлая вечнасць, пакуль яна падышла, трымаючы ў руках тую самую паперу ў каляным канверце, i, падышоўшы, сказала, ледзь шавяльнуўшы губамi:

– Ты ведаў?

Ён паволi схiлiў галаву.

Зарыпа апусцiлася на лаўку i, закрыўшы твар рукамi, моцна сцiснула галаву, нiбы баялася застацца з гэтым светам вочы ў вочы. Зарыдала, адзiнокая ў сваiм горы. Яна плакала, сутаргавата сцiнаючыся ў балючы камяк, правальвалася ў нейкiя безданi свайго iснавання, сваёй пакуты, а ён сядзеў побач i гатовы быў, як тады, калi забiралi Абуталiпа, апынуцца цяпер ужо на яе месцы i прыняць на сябе, не задумваючыся, любыя пакуты, каб толькi палягчэла ёй, гэтай жанчыне. Але што ён мог!

I так яны сядзелi на лаўцы прыстанцыйнага скверыка. Зарыпа плакала, сутаргавата ўсхлiпваючы, i ў нейкi момант зласлiва кiнула сабе пад ногi скамечаны канверт з той злашчаснай паперай. Але Едыгей падабраў канверт i паклаў яго сабе ў кiшэню. Потым ён дастаў насоўку i сiлай прымусiў Зарыпу выцерцi слёзы. Але гэта не памагло.

А музыка лiлася па радыё над станцыяй як на тое жаласлiвая, хаўтурная. Сакавiцкае неба было шэрае, яно змрочна навiсала над зямлёй, вецер ускiдваўся парывамi, i так няўтульна было навакол. Прахожыя зiркалi на iх, думалi, вядома, што яны пасварылiся, што мужчына пакрыўдзiў кабету... Але, здаецца, не ўсе так думалi.

– Плачце, добрыя людзi... Плачце, – пачуўся побач прыцiшана-сумны голас. Не стала ў нас роднага бацькi! Як жа мы цяпер будзем?

Едыгей падняў галаву i ўбачыў нейкую жанчыну ў старым шынялi, на мылiцах. Аднае нагi ў яе зусiм не было. Ён яе пазнаў, былую франтавiчку, што працавала ў бiлетнай касе на станцыi. Касiрка плакала i, плачучы, усё прыгаворвала: "Плачце, плачце, што ж цяпер з намi будзе?" I так, плачучы, пайшла далей, звыкла перастаўляючы з тупым перастукам мылiцы пад ненатуральна ўзнятымi плячмi, перацягваючы на два стукi мылiц адзiную нагу, што даношвала стары салдацкi бот...

Сэнс яе слоў не адразу ўцямiў Едыгей, ён зразумеў яго, калi ўбачыў, як адразу вырас натоўп перад уваходам на станцыю. Задраўшы галовы, людзi глядзелi, як некалькi чалавек, прыставiўшы лесвiцу, вывешвалi высока над дзвярамi вайсковы партрэт Сталiна ў чорнай жалобнай аздобе.

Тады зразумеў ён, чаму такая жаласлiвая гучала па радыё музыка. Iншым часам ён, можа, i сам бы пайшоў да людзей, каб дазнацца, што здарылася з тым чалавекам, але цяпер i свайго гора хапала. I ён маўчаў. I Зарыпа была безуважная да ўсяго.

А цягнiкi iшлi, як i належала iм, што б нi адбывалася на свеце. Праз паўгадзiны павiнен быў праходзiць цягнiк дальняга прызначэння пад нумарам семнаццаць. Едыгей сказаў Зарыпе:

– Нам трэба вяртацца, засталося паўгадзiны. Ты павiнна падумаць, казаць дзецям пра смерць бацькi цi не. Сама рашай па дарозе. Пры дзецях ты не павiнна плакаць. Разумееш?

– Добра, я ўсё разумею, – адказала праз слёзы Зарыпа. – I пакуль мы будзем ехаць, я падумаю i скажу, як нам быць. Я зараз, я пастараюся ўзяць сябе ў рукi. Я зараз...

У цягнiку, калi вярталiся, людзей было зноў поўна, ехалi некуды на край свету вялiкай, аж цяжка было яе ўявiць, краiны.

Яны трапiлi ў купэйны вагон. Пасажыраў тут было меней, i Едыгей з Зарыпай уладкавалiся ў праходзе ля акна. Зарыпа ўсё глядзела ў тое акно. Можа, абдумвала сваё новае, удоўе жыццё. Было ёй пра што думаць.

Пра Зарыпу думаў i Едыгей, думаў пра тое, што яму цяпер, болей як калi, трэба быць стрыманым i мудрым, каб па-сапраўднаму памагчы Зарыпе. I трэба, каб яна даверылася ягонай мудрасцi i ўпэўненасцi. А пакуль ён не назаляў ёй. Наплакаўшыся, яна сама пачала размову:

– Я не буду пакуль казаць малым... Яны ж так чакаюць бацьку. Асаблiва Эрмек. За яго баюся... Напiшу братам i сёстрам, сваiм i яго. Адгукнуцца, можа, i памогуць выехаць адсюль. А там вiдаць будзе. Мне б толькi дзяцей выгадаваць...

Так разважала яна, а Буранны Едыгей моўчкi слухаў, разумеючы i прымаючы сэнс кожнага яе слова, ведаючы, што гэта толькi малая частка таго, пра што думае яна.

– Бадай ты праўду кажаш, Зарыпа... Трэба пачакаць. А пакуль твае сваякi адгукнуцца, ты не сумнявайся наконт нас. Будзем разам трымацца. Няхай дзецi пакуль гадуюцца разам з нашымi. Сама ведаеш, Укубала любiць iх як сваiх. А там вiдаць будзе.

I яшчэ сказала ў гэтай размове з цяжкiм уздыхам:

– Бо вось як бывае ў гэтай жытцы. Каб не дзецi, Едыгей, не глядзела б я на гэты свет. Навошта мне жыць? Але дзецi, а з iмi i жыццё патрабуюць свайго. Дзецi рана цi позна даведаюцца, i гэта будзе з iмi праз усё жыццё. З гэтым прозвiшчам iм ходу не будзе. Цi здолею я памагчы iм? Бо ён быў для iх усё.

I Едыгей уважлiва слухаў яе. Ён цанiў гэтую яе споведзь i гэты яе давер. Але i ўсведамленне свайго бяссiлля прыгнятала яго.

Яны ўжо наблiжалiся да раз'езда Баранлы-Буранны.

– Ты сабярыся з сiламi, – сказаў Едыгей Зарыпе. – Зараз будзем дома. Значыцца, так парашылi. Дзецям нi слова. А цяпер прыбяры сябе. Iдзi ў тамбур. I не чакай мяне там, а выходзь з вагона. Пачакаеш на станцыi. Я выйду, i мы пойдзем.

– Што ты задумаў?

– Нiчога, гэта справа мая.

Пасажырскi цягнiк нумар семнаццаць нязвыкла рэзка затармазiў на станцыi. Усе ў вагоне спалохана паўскоквалi з месцаў. Пачулiся выкрыкi, свiсткi па ўсiм цягнiку.

– Што здарылася?

– Стоп-кран сарвалi.

– Хто?

– Дзе?

– У купэйным.

Едыгей тым часам адчынiў Зарыпе дзверы, i яна сышла з цягнiка. А сам пачакаў, пакуль у тамбур уварвалiся праваднiк i кандуктар.

– Стой! Хто сарваў стоп-кран?

– Я, – адказаў Буранны Едыгей.

– Ты хто такi? Якое ты меў права?

– Трэба было.

– Чаму трэба было? Ты што, пад суд захацеў?

– Няхай сабе. Запiшыце ў сваiм акце, якi вы ў суд цi куды яшчэ перадасцё. Вось дакументы. Запiшыце, што былы франтавiк, пуцявы рабочы Едыгей Жангельдзiн сарваў стоп-кран i спынiў цягнiк на раз'ездзе Баранлы-Буранны ў знак жалобы ў дзень смерцi таварыша Сталiна.

– Ты што гаворыш? Хiба Сталiн памёр?

– Па радыё аб'яўлялi. Слухаць радыё трэба.

– Ну тады iншая справа, – разгубiлiся тыя i не сталi затрымлiваць Едыгея. – Тады iдзi, калi такая справа.

Праз колькi хвiлiн цягнiк нумар семнаццаць рушыў далей...

I зноў iшлi цягнiкi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжалi ўсё тыя ж, адвеку некранутыя пустэльныя пространi – Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.

Касмадрома Сары-Азекi тады яшчэ i ў памiне не было. Магчыма, ён быў хiба ва ўяўленнi будучых творцаў касмiчных палётаў.

А цягнiкi ўсё гэтак жа iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Лета i восень пяцьдзесят трэцяга года былi самымi пакутнымi ў жыццi Бураннага Едыгея. Нi да гэтага, нi пасля нiколi нiякiя снежныя заносы на пуцях, нiякiя саразекскiя спёка i бязводдзе, нiякiя iншыя бядоты i нястачы, i нават вайна, а Едыгей дайшоў да Кёнiгсберга i мог быць тысяч разоў знявечаным цi забiтым, не прынеслi яму столькi пакут, як тыя днi...

Апанас Iванавiч Елiзараў неяк расказваў Бураннаму Едыгею, з якой прычыны бываюць апоўзнi, гэтыя няўмольныя зрухi ў тоўшчы зямной кары, калi абвальваюцца, скрануўшыся з месца, цэлыя схiлы, а то i ўся гара валiцца набок, выварочваючы пароду. I жахаюцца людзi – гэта ж такое бедства жыло побач з iмi!

Нешта падобнае можа адбыцца i з чалавекам, калi застаецца ён адзiн на адзiн са сваiмi неадольнымi супярэчнасцямi i кiдаецца сэрцам i думкай туды i сюды, мiзарнее духам, не адважваючыся прызнацца ў тым нават сябру, бо нiхто на цэлым свеце не ў стане нi дапамагчы, нi зразумець. Пра гэта ён ведае, i гэта страшыць яго. Але тое няўмольнае iдзе, блiзiцца.

Першы раз Едыгей адчуў у сабе такi зрух i выразна ўсвядомiў яго, калi месяцы праз два пасля паездкi з Зарыпай у Кумбель зноў паехаў туды па справах. Ён абяцаў Зарыпе завярнуць на пошту, даведацца, цi ёсць пiсьмы для яе, i калi няма, паслаць тры тэлеграмы па трох адрасах, якiя яна яму дала. Да той пары нi на адно сваё пiсьмо не атрымала яна адказу ад сваякоў. I цяпер яна хацела хоць ведаць, цi атрымалi яны тыя пiсьмы цi не – няхай пацвердзяць гэта. Можа, браты i сёстры не жадалi нават па пошце звязвацца з сям'ёй Абуталiпа.

Едыгей выехаў на сваiм Буранным Каранары ранiчкай, каб дома быць увечары. Канечне, ён мог бы пад'ехаць i цягнiком. Але ён не хацеў гэтага рабiць, шкадуючы Абуталiпавых малых. Абодва яны, i старэйшы, i малодшы, усё гэтак жа дзень пры днi чакалi каля чыгункi бацьку. У iхнiх размовах, гульнях, ва ўсiм немудрагелiстым дзiцячым быццi чаканне бацькi было самым найгалоўным. А памагчы iм тут мог толькi Едыгей, якi ўсё мог i ўсё ведаў.

Едыгей i сам разумеў гэта i таму ўсяляк стараўся, каб малыя меней думалi пра бацьку. Помнячы, што Абуталiп наказваў гаварыць малым пра мора, ён успамiнаў усё новыя i новыя падрабязнасцi свайго дзяцiнства i рыбацкай маладосцi, усялякае рознае пра Аральскае мора. Эрмек быў самым зацiкаўленым слухачом i самым лепшым вытлумачальнiкам ягоных расказаў. Але пра што б нi пачалася размова, ён абавязкова яе паварочваў на бацьку. Едыгей расказваў:

– А на Аральскiм моры ёсць такiя азёры з берагамi, ля якiх расце трыснёг. А ў тым трыснягу хаваюцца паляўнiчыя з ружжамi. I вось качкi ляцяць вясной на Аральскае мора. Зiмой яны жылi на другiх морах, дзе цяплей было, а калi расталi льды на Арале, ляцяць як найхутчэй i днём i ўначы, бо вельмi засумавалi па тутэйшых мясцiнах. Ляцяць яны вялiкай чарадой, хочуць паплаваць у вадзе, пакупацца, пакуляцца, i ўсё нiжэй яны i блiжэй да берага, а тут раптам агонь i дым з-за трыснягу – пах-пах! То страляюць паляўнiчыя. Качкi з крыкам падаюць у ваду. А каторыя залятаюць аж на сярэдзiну мора i кружаць там над хвалямi i крычаць. Бо яны прывыклi плаваць ля берагоў. А да берагоў ляцець баяцца.

– Дзядзька Едыгей, але ж адна качка адразу паляцела назад, туды, адкуль прыляцела.

– А чаму яна туды паляцела?

– Дык мой жа папiка там матросам, ён плавае там на вялiкiм караблi. Ты ж сам казаў, дзядзька Едыгей.

– Ну так, усё правiльна, – успамiнае Едыгей, не цямячы, што да чаго. – Ну i што потым?

– А гэтая качка прыляцела i сказала майму папiку, што паляўнiчыя схавалiся ў трыснягу i стралялi ў iх. I што iм няма дзе жыць!

– Глядзi ты. I праўда!

– А папiка сказаў той качцы, што скора ён прыедзе, што на раз'едзе ў яго два хлопчыкi – Давул i Эрмек, i яшчэ ёсць дзядзька Едыгей. I калi ён прыедзе, мы ўсе збярэмся i пойдзем на Аральскае мора i прагонiм з трыснягоў паляўнiчых, якiя страляюць качак. I зноў качкам будзе добра на Аральскiм моры... Будуць плаваць у вадзе i куляцца вось так, цераз галаву...

Ад расказаў Едыгей пераходзiў на варажбу з каменьчыкамi. Цяпер ён пастаянна насiў пры сабе сорак адзiн каменьчык увелькi з буйную гарошыну. Гэты даўнi спосаб варажбы меў свае сакрэты, свае назвы. Калi Едыгей раскладваў каменьчыкi, прыгаворваючы, каб яны адказвалi без маны i адразу, цi жывы чалавек, iмя якога Абуталiп, дзе ён i цi скора дарога ляжа перад iм, i што на думцы ў яго, i што на душы, малыя засяроджана маўчалi, цiкуючы за тым, як клалiся каменьчыкi. Аднойчы неяк Едыгей неўпрыкмет падышоў да хлапчукоў, якiя гэтак сцiшылiся недзе ў кутку, што не заўважылi яго. Яны цяпер самi варажылi на каменьчыках. Эрмек раскладваў iх як умеў, перад тым кожны каменьчык падносiў да вуснаў i да iлба i кожнаму казаў:

– I цябе я люблю. Ты таксама вельмi разумны, добры каменьчык. I ты не памыляйся, не збiвайся, а кажы сумленна i праўдзiва, гэтак кажы, як гавораць каменьчыкi дзядзькi Едыгея. – Вось бачыш, Давул, паказваюць яны няблага. Вось гэта дарога. Дарога трохi затуманена. Але нiчога. Дзядзька Едыгей кажа, што гэта дарожныя клопаты. У дарозе бывае. Бацька толькi i думае пра дарогу. Ён хоча сесцi ў сядло, але падпруга трохi саслабла. Яе трэба падцiснуць ямчэй. Пачакаем. А цяпер паглядзiм, што на правай рабрыне, што на левай рабрыне. Рэбры цэлыя. Гэта добра. А на лбе што ў яго? На лбе хмурнасць нейкая. Надта ён трывожыцца за нас. На сэрцы, бачыш гэты каменьчык, на сэрцы боль i туга надта сумуе па дому. Цi скора ў дарогу? Скора. Але адна падкова на заднiм капыце каня адстала, трэба перакаваць. Трэба пачакаць яшчэ. А што ў дарожных сумках? О, пакупкi з базару! А цяпер – цi будуць яму спрыяць зоры? Вось бачыш, гэтая зорка – Залатая канавязь. А ад яе пайшлi сляды. Яны яшчэ не зусiм выразныя. Але зразумела, што скора ў дарогу.

Буранны Едыгей неўпрыкмет адышоўся, расчулены, збянтэжаны i здзiўлены ўсiм гэтым. З таго дня ён пачаў пазбягаць браць у рукi каменьчыкi.

Але дзецi дзецьмi, iх яшчэ можна было неяк суцешыць, абнадзеiць, а калi на тое, узяўшы на душу грэх, i падманiць да пары да часу. Iншая дума, iншы клопат грызлi Едыгееву душу. Надта ён перажываў за мацi iх, Зарыпу. Ён не проста шкадаваў яе, спачуваў, як любы i кожны, ён як бы супакутаваў з ёй, ён думаў пра яе з любоўю, з неадступнай тугой i ўнутранай гатоўнасцю стаць для яе чалавекам, на якога яна магла бы пакласцiся ва ўсiм, што тычылася яе жыцця. I ён быў бы шчаслiвы, каб даведаўся, што яна, скажам, так i думае, што менавiта ён, Едыгей, самы адданы i самы шчыры да яе чалавек на свеце.

Гэта было пакутлiва – рабiць выгляд, што нiчога асаблiвага ў яго да яе няма, што памiж iмi нiчога i не павiнна быць!..

Па дарозе ў Кумбель ён заняты быў такiмi вось думкамi. Даймаў сябе iмi. Спахоплiваўся на тым, што дзiўнае ў яго нейкае прадчуванне – цi то скорага свята, цi то непазбежнай хваробы. А то здавалася яму часам, што ён адчувае сябе як бы на моры. Там заўсёды чалавек адчувае сябе па-другому, не як на зямлi, нават калi ўсё спакойна наўкол i, здавалася б, нiчога не пагражае. Як нi вольна, як нi радасна падчас адольваць хвалi, якiмi б прыгожымi нi былi адлюстроўкi ранiшняга i вечаровага сонца на вадзе, але ўсё адно трэба было вяртацца да таго цi iншага берага. Усё жыццё на вадзе не пратрымаешся. А на беразе чакае зусiм iншае жыццё. Мора – на час, суша – назаўсёды. Або на шляху да берага знайсцi выспу, асесцi там i ведаць, што тут тваё месца. I яму выразна ўявiлася: знайшлася такая выспа, забраў ён з сабой Зарыпу з малымi i жыве там. Да мора прывучыў бы малых i сам супакоiўся б на той выспе, не скардзячыся на лёс, а толькi радуючыся. Толькi б ведаць, што ў любы час можаш убачыць Зарыпу i быць для яе патрэбным, жаданым, самым родным чалавекам...

Але тут жа рабiлася сорамна перад сабой ад такiх жаданняў – ён адчуваў, як чырвань залiвала шчокi, хоць на сотнi кiламетраў наўкол i духу чалавечага блiзка не было. Кiнуўся ў летуценнi як хлапчук, на выспу, бач, захацелася, а чаго, спытаць, навошта? I цi яму пра такое марыць, яму, якога жыццё звязала па руках i нагах сям'ёй, дзецьмi, працай на чыгунцы, нарэшце, саразекамi, да якiх прырос, сам таго не заўважаючы, душой i целам... Дый цi патрэбны ён Зарыпе, нават калi i цяжка ёй, чаму ён павiнен думаць, што яна неабыякавая да яго? Малыя цягнулiся да яго, а Зарыпа?

Буранны Каранар iшоў знаёмай сцягой, колькi ўжо ходжанай, i, ведаючы, колькi яшчэ дарогi наперадзе, без гаспадаровай прынукi трухаў даволi жвава, ускрыкваючы i час ад часу стогнучы, пакiдаючы за сабой нямераныя саразекскiя адлегласцi, мiнаючы ўзвалкi, лагi, перасохлыя некалi азёры. А Едыгей, седзячы на iм, пакутаваў, думаючы сваё... I так поўнiлi яго гэтыя супярэчлiвыя пачуццi, што не знаходзiў ён сабе месца i душа яго таксама не знаходзiла прытулку ў нямеранай прасторы Сары-Азекаў... Так невыносна было яму...