Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 18 (всего у книги 18 страниц)

Размазваючы глiну па мокрым твары, Буранны Едыгей падняўся з дна ямы, яму падалi рукi, i ён вылез наверх, плачучы i мармычучы нейкiя незразумелыя словы. Калiбек прынёс канiстру з вадой, каб стары памыўся.

Потым яны кiнулi ўнiз па прыгаршчы зямлi i пачалi засыпаць магiлу з падветранага боку. Спачатку рыдлёўкамi, а потым Жумагалi сеў за руль, пачаў ссоўваць грунт бульдозерам. Потым зноў раўнялi зямлю на магiле рыдлёўкамi...

А каршун-белахвост усё лунаў над iмi, назiраючы за воблачкам пылу i за купкай людзей, што рабiлi нешта незразумелае на строме. Ён заўважыў нейкае асаблiвае ажыўленне сярод iх, калi на месцы ямы пачаў вырастаць свежы гарбяк зямлi. I рыжы сабака тым часам пакiнуў сваё месца пад прычэпам i цяпер круцiўся каля людзей. Што яму трэба было? Толькi стары вярблюд, упрыгожаны папонай з кутасамi, усё гэтак жа безуважна жаваў сваю жвачку...

Здаецца, людзi збiралiся ад'язджаць. Але не, вось адзiн з iх, гаспадар вярблюда, растулiў далонi перад тварам, усе астатнiя зрабiлi гэтак жа...

Час падышоў. Буранны Едыгей абвёў усiх доўгiм, уважлiвым позiркам i сказаў:

– Вось i ўсё. Цi добрым чалавекам быў Казангап?

– Добрым, – адказалi тыя.

– Мо не сплацiў ён доўг каму? Тут яго сын, няхай возьме на сябе бацькаў доўг.

Нiхто нiчога не адказаў. I тады Калiбек сказаў за ўсiх:

– Не, нiякiх даўгоў за iм не засталося.

– У такiм выпадку што ты скажаш, сын Казангапаў Сабiтжан? – звярнуўся да яго Едыгей.

– Дзякуй усiм вам, – коратка адказаў той.

– Ну калi так, рушым дамоў, – сказаў Жумагалi.

– Зараз. Адно толькi слова, – перапынiў яго Буранны Едыгей.

– Я сярод вас тут самы стары. Просьба ў мяне да ўсiх. Калi памру, пахавайце мяне вось тут, побач з Казангапам. Вы чулi? Гэта мой запавет, так i разумейце.

– Гэтага нiхто не ведае, калi i як будзе, навошта раней часу думаць, выказаў сваё меркаванне Калiбек.

– Усё адно, – настойваў Едыгей. – Мне варта сказаць, а вам варта выслухаць. А калi час прыйдзе, успомнiце.

– А якiя яшчэ сур'ёзныя запаветы будуць? Давай, Едыке, кажы разам. – Так пажартаваў Доўгi Эдыльбай, каб адвесцi Едыгея ад сур'ёзу.

– А ты не смейся, – пакрыўдаваў Едыгей. – Гэта важна.

– Запомнi, Едыке, – супакоiў яго Доўгi Эдыльбай. – Калi так здарыцца, зробiм, як ты хочаш. Не сумнявайся.

– Ну вось, гэта слова джыгiта, – задаволена сказаў той.

Трактары пачалi разварочвацца, каб з'ехаць са стромы. Ведучы на повадзе Каранара, Едыгей пайшоў побач з Сабiтжанам. Ён хацеў пагаварыць з iм адзiн на адзiн пра тое, што яго трывожыла.

– Слухай, Сабiтжан, рукi ў нас вызвалiлiся, i ёсць цяпер адна размова. Як жа нам быць з могiльнiкам нашым?

– А што, тут i галаву няма чаго ламаць, – адказаў Сабiтжан. – План ёсць план. Зносiць яго будуць. Прасцей простага.

– Ды я не пра тое. Так можна на любую справу махнуць рукой, а ты нарадзiўся i вырас тут. Вучыў цябе бацька. Цяпер мы яго пахавалi. Аднаго ў чыстым полi – адзiнае суцяшэнне, што ўсё роўна на сваёй зямлi. Ты пiсьменны, працуеш у вобласцi, дзякуй богу, размовы можаш весцi з кiм хочаш. Кнiгi розныя чытаў...

– Ну дык i што?

– А тое, што памог бы ты мне, адправiлiся б мы, пакуль не позна, да начальства тутэйшага, ёсць жа ў горадзе нехта галоўны. Нельга, каб Ана-Бейiт зраўнялi з зямлёй. Бо за iм жа гiсторыя.

– Гэта ўсё казкi, зразумей ты, Едыгей. Тут рашаюцца сусветныя, касмiчныя пытаннi, а мы пойдзем са скаргай пра нейкi могiльнiк. Каму гэта трэба? Для iх гэта – цьфу! Усё роўна нас на тыя могiлкi не пусцяць.

– Калi не дабiвацца, дык не пусцяць. А калi паспрабаваць, дык тады пусцяць. Ды i сам начальнiк можа сюды пад'ехаць. Не гара ж ён, каб не скрануцца з месца.

Сабiтжан злосна глянуў на Едыгея.

– Кiнь, стары, выдумляць. Размове канец. Каму трэба казкi! На мяне не разлiчвай. Мне не да гэтага.

– Так бы i сказаў. I размове, праўда, канец.

– А як жа ты думаў. Што я кiнуся з ног? Дзеля чаго? У мяне сям'я, дзецi, работа. Навошта мне супроць ветру пляваць? Каб адсюль адзiн званок – i мне каленам пад зад? Не ўжо, дзякуй!

– Ты сваё дзякуй сабе пакiнь, – не сцярпеў Едыгей i дадаў: – Каленам пад зад! Выходзiць, толькi пра зад свой i думаеш?

– А хiба не! Гэта для цябе проста – хто ты? Нiхто. А мы зад беражэм, каб у роце нешта было.

– Во-во. Раней галавой даражылi, а цяпер, бач, азадкам.

– Як хочаш, так i разумей. А дурняў не шукай.

– Зразумела. Якая ўжо размова! – адказаў Едыгей. – Ладзь памiнкi, а пасля iх нам з табой не бачыць адзiн аднаго.

– Так ужо i не бачыць, – скрывiўся Сабiтжан.

На тым яны змоўклi. Пакуль Буранны Едыгей садзiўся на вярблюда, трактарысты чакалi яго, завёўшы маторы, але ён iм адразу сказаў, каб яны ехалi сваiм ходам, спяшалiся, бо чакаюць памiнкi, а яму верхам усюды дарога, ён паедзе сам па сабе.

Трактарысты паехалi, а Едыгей яшчэ крыху пастаяў на месцы, рашаючы, як быць далей.

Цяпер ён быў адзiн пасярод саразекаў, калi не лiчыць вернага Жалбарса, якi спачатку быў кiнуўся за трактарамi, але потым зноў прыбег, бо зразумеў, што гаспадару не па дарозе з iмi. Але Едыгей не звяртаў на яго ўвагi, ён не заўважыў бы, можа, каб ён i збег дамоў. Не да таго было. Свет быў нямiлы. Не мог зацiснуць у сабе трывожную, гнятлiвую спустошанасць пасля размовы з Сабiтжанам.

Каяўся Едыгей, моцна каяўся, што пачаў тую размову, дарэмна пусцiў словы на вецер. Хiба Сабiтжан той чалавек, да якога трэба звяртацца па дапамогу? Вучаны, бач. Можа, яго i вучылi дзеля таго, каб ён зрабiўся такiм, якiм стаў. Сам жа казаў пра людзей, якiмi кiруюць па радыё. Можа, i iм кiруе ўжо нехта нябачны i ўсемагутны...

I чым больш думаў стары Едыгей, тым больш крыўдна i балюча было яму ад гэтых думак.

– Манкурт ён! Самы сапраўдны манкурт! – прашаптаў ён раззлавана, ненавiдзячы i разам з тым шкадуючы Сабiтжана.

Але i не падумаў змiрыцца з тым, што здарылася. Ён разумеў, што павiнен нешта зрабiць, каб сцвердзiцца ў сваёй праўдзе. Калi ён адступiць – будзе пераможаны. Ён яшчэ не мог вызначыць, што зробiць, з чаго пачне, каб яго спадзяваннi наконт Ана-Бейiта спраўдзiлiся, каб яго намеры дайшлi да тых, хто можа адмянiць загад. Але што не адступiцца – ведаў дакладна.

У цяжкiм роздуме Едыгей азiрнуўся па баках. Наўкол быў маўклiвы стэп. Надвячорнiя ценi ўжо заляглi ў чырванаватых ярах. Спадарожнiкаў даўно ўжо не было вiдаць. I не чуваць. I нiкога побач. Апошнi з тых, хто ведаў i захоўваў у памяцi саразекскую быль – стары Казангап, – ляжаў цяпер на строме пад горбай магiльнага жвiру, пасярод бяскрайняга стэпу. Едыгей уявiў сабе, як з цягам часу магiльны курганок ападзе, паменшае, злiецца з палыном i цяжка, а то i немагчыма будзе разглядзець яго на тым месцы. Так таму i быць – нiхто не перажыве зямлi, нiхто не мiне яе...

Сонца набрыняла, пацяжэла на сконе дня, пахiлiлася пад цяжарам сваiм да небакраю. Хiсткае сонечнае святло iначылася штохвiлi. У чэраве надвячорка гусцiлася iмгла, налiвалася страхавiтай сiнiзной – гэта так добра было вiдно на зiхоткiм золаце яшчэ светлай пространi неба.

Разважаючы, абдумваючы, як быць, Буранны Едыгей рашыўся на тое, каб зноў вярнуцца да таго шлагбаўма пры ўездзе ў абаронную зону. Цяпер, калi з пахаваннем было скончана, калi ён не быў звязаны нiкiм i нiчым, ён мог дазволiць сабе дзейнiчаць на ўласны страх i рызыку так, як лiчыў патрэбным. Найперш ён хацеў дабiцца, каб яго правялi, няхай нават пад канвоем, да вялiкага начальства, або настаяць, каб тое начальства выйшла да шлагбаўма выслухаць яго, Бураннага Едыгея. I тады б ён усё выказаў яму...

Дзейнiчаць ён вырашыў неадкладна, бо i зачэпка вось была – выпадак з пахаваннем Казангапа. Ён даў сабе слова выказаць настойлiвасць ля шлагбаўма i не адыходзiцца адтуль, пакуль яго не выслухае самы вялiкi начальнiк...

– Таўбакель! Калi ў сабакi ёсць гаспадар, дык у воўка ёсць бог! падбадзёрыў ён сябе i ўпэўнена прыспешыў Каранара, паварочваючы яго ў бок шлагбаўма.

Тым часам сонца села, пачало ўвачавiдкi цямнець. Калi ён наблiзiўся да зоны, было ўжо зусiм цёмна. Заставалася каля паўкiламетра да шлагбаўма, калi наперадзе пачалi выблiскваць лiхтары. Тут, не даязджаючы да паставога, Едыгей злез са свайго вярблюда. Той быў не памочнiк яму ў задуманай справе. Ды i невядома, колькi часу ўсё гэта зойме, i таму лепш заявiцца самому па сабе, а Каранара пакуль пакiнуць стрыножаным у стэпе. Няхай сабе пасвiцца.

– Ну ты пачакай пакуль мяне, а я пагляджу, як там будзе, – прабурчаў ён, звяртаючыся да Каранара.

Пакуль Едыгей важдаўся ўпоцемку з путамi, было так цiха наўкол, такая глухая цiшыня стаяла, што ён чуў сваё дыханне i кожны гук наўкол. Над галавой засвяцiлася вунь колькi зор, вунь як абсыпалi неба. Так цiха было, нiбы ўсё наўкол чакала нечага...

Нават звычайны да цiшынi Жалбарс i той, насцярожыўшыся, нудзiўся нечага. Чым яму не падабалася гэтая цiшыня?

– Тут яшчэ i ты блытаешся пад нагамi! – нездаволена сказаў гаспадар. Потым ён падумаў: а куды дзець сабаку? I нейкi час быў заняты гэтай думкай. Сабака будзе замiнаць яму. Пасмяюцца з яго i з сабакi. Скажуць, у памагатыя ўзяў. Так што лепш без яго. I тады Едыгей рашыў прывязаць яго да вярблюджай збруi. Няхай пабудуць разам. I ён паклiкаў сабаку. "Жалбарс! Жалбарс! Хадзi сюды", – i схiлiўся, каб завязаць вузел на ягонай шыi. I тут якраз нешта здарылася ў небе, нешта скранулася ў пространi, нешта нарастала, грымотна нарастала там. I зусiм побач, недзе блiзка зусiм, у зоне касмадрома, ускiнулася ў неба яркая ўспышка грознага полымя. Буранны Едыгей аж здрыгануўся ад нечаканасцi i спалоху, а вярблюд з крыкам кiнуўся ў саразекi... Сабака цiснуўся да Едыгеевых ног.

Гэта пачала ўздымацца ў неба першая баявая ракета-робат, прызначаная для стрэчнай аперацыi "Абруч". У саразеках было роўна восем гадзiн вечара. Услед за першай iрванулася ўвысь другая, за ёй трэцяя, i яшчэ, i яшчэ... Ракеты памкнулi ў дальнi космас закладваць вакол зямнога шара пастаянны кардон, каб нiчога не зыначылася ў зямных справах, каб усё заставалася як ёсць...

Неба абрынулася на галаву, страсянулася ў клубах рухомага полымя i дыму... Чалавек, вярблюд, сабака – гэтыя безабаронныя iстоты звар'яцела кiнулiся прэч. Ахопленыя жахам, яны беглi разам, шукаючы падтрымкi адно ў адным, беглi стэпам, i аграмадныя вогненныя блiскi высвечвалi iх...

Але як бы доўга яны нi беглi, гэта быў бег на месцы, бо кожны новы выбух накрываў iх з галавой вiхурай неабдымнага полымя i святла, аглушаў нетутэйшымi грымотамi...

А яны беглi – чалавек, вярблюд i сабака, беглi не аглядваючыся, i раптам, здалося Едыгею, над iм з'явiлася нейкая белая птушка – цi не тая, што некалi пырхнула з белай хусцiнкi Найман-Аны, калi жанчына падала з сядла, працятая стралой уласнага сына-манкурта... Белая птушка ляцела побач з чалавекам i крычала яму ў тых грымотах i ў тым сконе свету:

– Чый ты? Як тваё iмя? Успомнi сваё iмя? Твой бацька – Даненбай, Даненбай, Даненбай, Даненбай, Даненбай...

I доўга яшчэ чуўся яе голас у пагусцелай цемры...

Праз колькi дзён з Кзыл-Арды прыбылi на Баранлы-Буранны абедзве Едыгеевы дочкi Саўле i Шарапат, з мужамi, з дзецьмi, атрымаўшы тэлеграму аб смерцi саразекскага Казангапа. Памянуць, падзялiць з усiмi жалобу прыехалi, а разам з тым i пагасцяваць у бацькоў, бо не бывае дабра без горычы.

Калi яны сышлi з цягнiка ўсёй гурмой i аб'явiлiся каля Едыгеева парога, бацькi дома не было, а Укубала выбегла насустрач i, плачучы, кiдаючыся ў абдымкi, цалуючыся, усё прыгаворвала:

– Дзякуй, вялiкi дзякуй табе, божа! Ай, як добра! Бацька як узрадуецца! Як добра, што прыехалi! I ўсе разам прыехалi, сабралiся ды прыехалi! Бацька такi ўжо будзе рады!

– А дзе ж бацька? – спыталася Шарапат.

– А ён вернецца пад вечар. Паехаў з ранiцы да начальства нейкага, па важнай справе. Потым раскажу. Ды што ж вы стаiцё? Гэта ж ваш дом, дзецi мае...

Цягнiкi ў гэтых мясцiнах усё гэтак жа iшлi з захаду на ўсход i з усходу на захад...