Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 18 страниц)

– Як гэта людзi ў вас ездзяць! – хрыплаватым голасам сказаў кандуктар. Хiба можна? Усю душу холад выцiсне.

Ледзь варушачы вуснамi, Абуталiп сказаў прабачлiва:

– Прабачце, так выйшла. Я зараз сагрэюся. Тут недалёка.

– Я ж яму казаў, – звяртаючыся да Едыгея, бурчаў кандуктар. – Я ў кажусе, а пад кажухом цёплае адзенне, у валёнках, у шапцы, i то, пакуль здам перагон, вочы на лоб лезуць. А ён... Хiба так можна?

Едыгею было нiякавата:

– Добра навука, Трахiм! Едзь сабе. Добрай табе дарогi!

Ён падхапiў ёлку. Яна была халодная, невялiкая, увелькi з чалавекам. Тхнула ад ёлкi зiмовым лясным духам. Сэрца ёкнула – успомнiлiся франтавыя лясы. Там такога ельнiку было процьма. Танкамi валiлi, снарадамi карчавалi. Але ж не думалася, што калi-небудзь дарагiм падасца гэты пах.

– Хадзем, – сказаў Едыгей i зiрнуў на Абуталiпа, ускiдваючы ёлку на плячо.

На апалым ад холаду, з застылымi слязьмi на шчоках шэрым твары Абуталiпа ззялi з-пад белых брывей жвавыя, радасныя, урачыстыя вочы. Едыгею раптам зрабiлася страшна: цi ацэняць дзецi бацькоўскую адданасць? Бо ў жыццi спрэс i заўжды бывае зусiм наадварот. Замест удзячнасцi – абыякавасць, а то i нянавiсць. "Беражы бог ад такога. Хопiць яму i iншага гора", – падумаў Едыгей.

Першы ўбачыў ёлку старэйшы з Кутыбаевых – Давул. Ён радасна закрычаў i праслiзнуўся ў барачныя дзверы. Адтуль выскачылi лёгка апранутыя Зарыпа i Эрмек.

– Ёлка, ёлка! Глядзi, якая ёлка! – радаваўся Давул, дурэючы ля ёлкi i смеючыся.

Зарыпа была ўзрадавана не меней:

– Ты ўсё-ткi здабыў яе! Якi малайчына!

А Эрмек, выяўляецца, нiколi яшчэ не бачыў ёлкi. Ён так i ўталопiўся вачамi ў яе.

– Мама, гэта ёлка, ёлка? Яна будзе жыць у нас?

– Зарыпа, – сказаў Едыгей, – паглядзi на мужа. Давай хутчэй адаграваць яго. Боты найперш трэба зняць.

Боты зрабiлiся калянымi. Абуталiп моршчыўся, сцiснуўшы зубы, стагнаў, калi з яго каторы раз спрабавалi сцягнуць боты. Дзецi шчыравалi асаблiва. То так, то гэтак хапалiся яны кволымi рукамi за тыя цяжкiя каляныя боты, што нiбы прымерзлi да ног.

– Дзятва, не замiнайце, дзецi, дайце я сама! – адганяла iх мацi. Але Едыгей на тое цiха сказаў:

– Не чапай iх, Зарыпа. Няхай, няхай iм усцешна будзе. Ён душой сваёй адчуў, што для Абуталiпа найвялiкшая радасць – дзiцячая ўцеха. Асаблiва расчулiў малодшы. Эрмек чамусьцi называў бацьку папiкам. I нiхто яго не папраўляў, усе пагадзiлiся з ягонай выдумкай.

– Папiка! Папiка! – радасна мiтусiўся ён, расчырванеўшыся ад марных намаганняў. Ягоныя валосiкi аж сталi стырчма, вочкi прагавiта гарэлi, а сам ён быў такi сур'ёзны, што мiжволi хацелася засмяяцца.

Трэба было неяк малым памагчы.

– Ану, хлопцы, сядайце за мной. Будзем як цягнiк – адзiн аднаго цягнуць. Давул, ты трымайся за мяне, а ты, Эрмек, хапайся за Давула.

Абуталiп зразумеў Едыгеевы хiтрыкi i ўхвальна закiваў галавой, заўсмiхаўся скрозь слёзы, што навярнулiся мо болей ад таго, што быў ён нядаўна з марозу.

Едыгей сеў насупраць Абуталiпа, за iм расселiся, пабраўшыся рукамi адзiн за аднаго, дзецi, i Едыгей, даўшы каманду, пачаў сцягваць бот. I прыгаворваў:

– Ану, хлапцы, мацней, дружней! Вось гэтак. А то мне аднаму не пад сiлу. Давай, давай! Давул! Эрмек! Мацней!

Хлапчукi яшчэ як старалiся памагчы! Зарыпа была балельшчыцай. Едыгей знарок рабiў выгляд, што яму цяжка, i калi нарэшце першы бот быў зняты, хлапчукi пераможна закрычалi. Зарыпа кiнулася была расцiраць мужу ступню, але Едыгей сказаў:

– Ану, хлапцы, ану, мама! Вы што ж гэта? А другi бот хто будзе сцягваць? А мо так i пакiнеце бацьку з адной разутай нагой? Цi добра так будзе?

I ўсе рассмяялiся нечага. Доўга смяялiся, аж качалiся па падлозе. Асаблiва хлапчукi i сам Абуталiп.

I хто ведае, думаў потым пра гэта Буранны Едыгей, шмат разоў стараючыся адгадаць страшную загадку, хто ведае, магчыма, менавiта ў той момант недзе вельмi далёка ад Баранлы-Бураннага iмя Абуталiпа Кутыбаева зноў усплыло ў паперах i людзi, што атрымалi тыя паперы, вырашалi на iх падставе пытанне, пра якое нiхто нi ў сне, нi наяве не здагадваўся – нi ў гэтай сям'i, нi на раз'ездзе.

Бяда звалiлася знянацку. Хаця каб Едыгей быў больш вопытны ў такiх справах, хiтрэйшы каб быў, можа, хоць бы i не здагадаўся, але хоць трывогу якую адчуў у душы.

А цi была падстава для трывогi? Заўсёды пад канец года прыязджаў на раз'езд участковы мiлiцыянер. Паводле графiка аб'язджаў ён раз'езд за раз'ездам, ад станцыi да станцыi. Прыедзе, дзень-другi пабудзе, праверыць, як зарплата выдавалася, як маёмасць ды матэрыялы розныя зберагалiся i ўсё такое, напiша акт рэвiзii разам з начальнiкам раз'езда i яшчэ з кiм-небудзь з рабочых i паедзе назад якiм патрапiцца цягнiком. Дый i колькi спраў тых на раз'ездзе? Едыгей, бывала, таксама, распiсваўся ў тых актах. Гэты раз рэвiзор тры днi прабыў у Баранлы-Буранным. Начаваў у дзяжурным дамку, у галоўным памяшканнi раз'езда, дзе была сувязь ды пакойчык начальнiка, што зваўся кабiнетам. Начальнiк раз'езда Абiлаў усё бегаў, чай насiў яму ў чайнiку. Зазiрнуў да рэвiзора i Едыгей. Сядзеў чалавек, думаў над паперамi. Едыгею падалося, што, можа, хто з ранейшых знаёмых, але не, гэты быў незнаёмы. Чырванашчокi такi, зубы рэдкiя, у акулярах, сiваваты. Дзiўная, шматзначная ўсмешка мiльганула ў ягоных вачах.

А позна ўвечары сустрэлiся. Едыгей вяртаўся са змены, бачыць – рэвiзор праходжваецца каля дамка пад лiхтаром. Каўнер палiтона падняў, палiць раздумлiва, хрубасцiць пясочак пад падэшвамi.

– Добры вечар. Што, падыхаць выйшлi? Стамiлiся? – паспачуваў яму Едыгей.

– Яно так, – адказаў той з кволай усмешкай. – Нялёгка. – I зноў усмiхнуўся.

– Ды праўда, праўда, – адно i сказаў дзеля далiкацтва Едыгей.

– Заўтра з ранiцы еду, – паведамiў рэвiзор. – Дачакаюся семнаццатага спынiцца. I паеду. – I зноў усмiхнуўся. Голас ягоны глухаваты, натужлiвы нейкi. А вочы былi з прыжмурам, чэпкiя. – Дык вы будзеце Едыгей Жангельдзiн? спытаўся рэвiзор.

– Ды я гэта, ён самы.

– Я так i думаў. – Рэвiзор упэўнена дыхнуў дымам праз рэдкiя зубы. – Былы франтавiк. На раз'ездзе з сорак чацвёртага. Пуцейцы Буранным называюць.

– Усё так, – дабрадушна пацвердзiў Едыгей. Яму было прыемна, што той так многа знаў пра яго, але i здзiвiўся адначасна, як, навошта рэвiзор усё гэта ўведаў i запомнiў.

– А ў мяне памяць добрая, – з лёгкай усмешкай сказаў рэвiзор, мабыць, здагадваючыся, пра што думае Едыгей. – Я ж таксама пiшу, як ваш Кутыбаеў, кiўнуў ён, пускаючы струмень дыму ў бок асветленага акна, у прахоне якога схiлялася, як заўсёды, над нейкiмi паперамi галава Абуталiпа. – Трэцi дзень назiраю – усё пiша i пiша. Разумею. Сам пiшу. Толькi я вершамi займаюся. У дэпоўскай шматтыражцы амаль кожны месяц друкуюся. У нас там гурток лiтаратурны. Я iм кiрую. I ў абласной газеце памяшчалi. Восьмага сакавiка аднойчы. Першага мая сёлета.

Яны памаўчалi. Едыгей ужо збiраўся быў развiтацца i пайсцi, але рэвiзор зноў загаварыў:

– А ён пра Югаславiю пiша?

– Шчыра кажучы, не ведаю дакладна, – адказаў Едыгей. – Мусiць так. Бо ён партызанiў там. Ён для дзяцей сваiх пiша.

– Чуў пра тое. Я тут распытаў Абiлава. Ён i ў палоне пабываў. Нiбыта i настаўнiчаў колькi год. А цяпер рашыў заявiць пра сябе з дапамогай пяра, непрыемна гiгiкнуў ён. – Але гэта не так проста, як здаецца. Я таксама тое-сёе задумаў. Фронт, тыл, праца будзе. Ды часу ў нашага брата зусiм няма. Усё камандзiроўкi...

– Ён таксама, начамi толькi. А ўдзень працуе, – асмелiўся сказаць Едыгей.

Яны зноў памаўчалi. I зноў Едыгей не паспеў пайсцi.

– Ну i пiша, ну i пiша, галавы не ўзнiмае, – усё гэтак жа паўнасмешлiва казаў рэвiзор, углядаючыся ў сiлуэт Абуталiпа ў акне.

– Дык трэба ж нечым займацца, – адказаў яму на тое Едыгей. – Чалавек граматны. Наўкол нiкога i нiчога. Вось i пiша.

– Ага, цi ж не iдэя. Наўкол нiкога i нiчога, – жмурачыся i нешта нiбы маючы на ўвазе, мармытаў рэвiзор. – А ты сам па сабе, бо наўкол нiкога i нiчога, цi не iдэя? А ты сам па сабе...

На гэтым яны развiталiся. I наступнымi днямi не-не дый мiльгала думка не забыць расказаць Абуталiпу пра тую выпадковую размову з рэвiзорам, ды неяк не выходзiла, а потым i наогул вылецела з галавы.

Спраў было многа ў пярэдадзень зiмы. I, галоўнае, Каранар вар'явацца пачаў. Ён i так быў ужо ў сiле, i раней натурыўся, але тады яшчэ можна было неяк з iм саўладаць, прыстрашыць голасам. Ды яшчэ i стары самец у баранлiнскiм статку не даваў яму развярнуцца. Бiў, грыз, адганяў ад матак. Але стэп шырокi. З аднаго месца прагонiць, той у другое паспее. I так цэлымi днямi ганяў яго стары атан, пакуль зусiм не знясiлеў. I тады настаў час Каранара.

На новы сезон, з пачаткам халадоў, калi вярблюды чуюць па-асаблiваму поклiч прыроды, Каранар выйшаў пераможцам. Дасягнуў Каранар улады, дасягнуў не абы-якой моцы. Без высiлку загнаў старога Казангапавага атана пад абрыў i ў бязлюдным стэпе ледзь не таптаў яго, грыз без аддыху, бо не было каму разбаранiць. У гэтым няўмольным законе прырода была паслядоўная – настаў Каранараў час пакiдаць па сабе патомства.

Праз гэта, аднак, Казангап з Едыгеем упершыню пасварылiся. Не сцярпеў Казангап пасля такога вiдовiшча – зганьбленага атана каля абрыву. Вярнуўся з пашы змрочны i накiнуўся на Едыгея:

– Навошта ты папускаеш такое! Яны жывёлы, а мы ж з табой людзi! Гэта ж на забойства iшоў твой Каранар. А ты яго спакойна адпускаеш у стэп!

– Не адпускаў я яго, Казаке. Сам ён збег. Як мне яго трымаць загадаеш? На ланцугу? Дык ён ланцуг iрве. Сам ведаеш, не выпадкова казалi старыя: "Куш атасыл танымайды". Надышоў яго час.

– А ты i рады. Чакай, цi тое яшчэ будзе. Ты яго шкадуеш, ноздры яму шкадуеш пракалоць, каб шыш начапiць, але ты яшчэ паплачаш, паганяешся за iм. Такi звер у адным статку не ўтаймуецца, ён пойдзе па ўсiх саразеках бiцца. I нiчым яго будзе не стрымаць. Успомнiш маё слова...

Едыгей толькi прамармытаў памяркоўна:

– Сам жа яго ты падарыў мне, а цяпер злуешся. Добра, прыдумаю што-небудзь, знайду на яго цуглi.

Але калоць такому прыгажуну ноздры, нявечыць яго – не, на такое рука не падымалася. Колькi потым ён кляў вярблюда i ўсё-ткi не рашыўся на той гвалт над прыгажуном Каранарам. Хацеў аднае пары звалхаць i таксама не рашыўся, не адолеў сябе. А гады iшлi, i кожны раз, як наставалi зiмовыя халады, пачыналiся пошукi ў стэпе раз'ятранага гонам Каранара...

З той зiмы ўсё i пачалося. Запомнiлася. I пакуль утаймоўваў Каранара ды ладзiў загон, каб надзейна заняволiць таго, i Новы год падаспеў. А Кутыбаевы якраз надумалi стаўляць ёлку. Для ўсёй баранлiнскай дзятвы падзея вялiкая. Укубала з дочкамi бадай перабралiся ў барак да Кутыбаевых. Прыбралi там ёлку. I на працу iдучы, i з працы, Едыгей не мог утрымацца, каб не паглядзець на тую ёлку. Усё прыгажэй, усё святочней рабiлася яна, стракацела ад каснiкоў, паперак i цацак самаробных. Тут жанчын варта пахвалiць, пастаралiся. I справа, бадай, была не столькi ў ёлцы, колькi ў спадзяваннях навагоднiх, агульным для ўсiх нейкiм няпэўным чаканнi хуткiх i шчаслiвых змен.

Абуталiп на тым не супакоiўся, вывеў дзятву на двор, i пачалi тыя ляпiць вялiзнага снегавiка. Цудоўна гэта ў iх атрымалася. Вялiзны, увелькi з чалавекам, снегавiк, нетутэйшая нейкая праява з чорнымi вачмi i чорнымi брывамi, з чырвоным носам i разяўленай ва ўсмешцы пашчай, з аблезлым лiсiным малахаем на галаве вырасла перад раз'ездам, сустракаючы цягнiкi. У адной "руцэ" снегавiк трымаў чыгуначны зялёны сцяжок – дарога адкрытая, а ў другой фанеру з надпiсам: "З Новым, 1953 годам!"... Гэты снегавiк доўга яшчэ стаяў i пасля 1 студзеня...

31 снежня старога года да самага вечара баранлiнскiя дзецi гулялi каля ёлкi i на дварэ. Там жа былi i дарослыя, калi не дзяжурылi. Абуталiп расказваў Едыгею, як ранкам прыпаўзлi да яго ў пасцель малыя, сапуць, гарэзяць, а ён прыкiнуўся, што спiць, не чуе.

– Уставай, уставай, папiка! – Эрмек тармосiць. – Хутка Дзед Мароз прыйдзе. Хадзем сустракаць.

– Добра, – кажу. – Вось зараз устанем, памыемся, апранемся i пойдзем. – Не можа быць, каб не прыехаў.

– А якiм цягнiком? – гэта старэйшы пытае.

– А любым, – кажу, – для Дзеда Мароза любы цягнiк спынiцца нават на нашым раз'ездзе.

– Тады трэба ўставаць як хутчэй!

I збiраемся сур'ёзна так, урачыста.

– А маму возьмем? – пытае Давул. – Ёй жа таксама хочацца пабачыць Дзеда Мароза?

– Ну, вядома, – кажу, – яшчэ як! Клiчце i яе!

Сабралiся i ўсе разам выйшлi на мароз. Дзятва пабегла адразу да дзяжуркi. Мы за iмi. Бегае дзятва туды-сюды, а Дзеда Мароза няма.

– Папiка, а дзе ж ён?

– Зараз, – кажу, – не спяшайцеся. Спытаю ў дзяжурнага.

Уваходжу ў дзяжурку, я там звечара прыхаваў запiску ад Дзеда Мароза i мяшэчак з падарункамi. Выйшаў, яны да мяне:

– Ну што, папiка?

– Дзед Мароз, – кажу, – пакiнуў вам запiску, вось яна: "Дарагiя хлапчукi Давул i Эрмек! Я прыехаў на ваш славуты раз'езд Баранлы-Буранны раненька-раненька, у пяць гадзiн. Вы яшчэ спалi. Было холадна. Ды i сам я халодны, барада з марознай поўсцi ў мяне. А цягнiк запыняўся толькi на дзве хвiлiнкi... Ледзь паспеў запiску напiсаць i пакiнуць падарункi. У мяшэчку ўсiм малым раз'езда ад мяне па адным яблыку i па два арэхi. Не крыўдуйце, спраў у мяне багата. Паеду да другiх дзяцей. Яны мяне таксама чакаюць. А да вас наступным годам пастараюся завiтаць, ды так, каб мы сустрэлiся. А пакуль бывайце. Ваш Дзед Мароз, Аяз-ата". Чакайце, чакайце, тут яшчэ нейкая прыпiска. Вельмi неразборлiва, таропка напiсана. Мусiць, цягнiк адыходзiў. А, вось разабраў: "Давул, не бi свайго сабачку, я чуў, як ён аднойчы заскуголiў, калi ты ўдарыў яго галёшай. Але потым я больш не чуў. Мусiць, ты стаў лепшы да яго. Вось i ўсё. Яшчэ раз ваш Аяз-ата". Чакай-чакай, тут яшчэ нешта накрэмзана. Ага, зразумеў: "Снегавiк у вас надта добры атрымаўся. Малайцы. Я паздароўкаўся з iм за руку".

Ну, яны, вядома, узрадавалiся. Запiска ад Дзеда Мароза iм спадабалася. Адразу паверылi. Але пачалi спрачацца, хто панясе мяшэчак з падарункамi. Мацi разважыла:

– Спачатку дзесяць крокаў панясе Давул, ён старэйшы. А потым дзесяць крокаў ты, Эрмек, ты малодшы...

Затое ўдзень сярод дзятвы самым жаданым быў Едыгей. Наладзiў ён iм катанне на санях. У Казангапа знайшлiся старыя санкi. Запраглi Казангапавага вярблюда, слухмянага, звыклага да хамута. Каранара нельга было, вядома, скарыстаць на такую забаву: было б, можа, абразлiва для яго. Едыгей быў за балагола. Дзятва ўсё мерылася сесцi побач з iм. I ўсё прасiла: "Хутчэй, хутчэй паехалi!" Абуталiп i Зарыпа то йшлi, то беглi побач, то на спусках прысаджвалiся на край санак. Ад'ехалi ад раз'езда кiламетры са два, развярнулiся на пагорку, назад памчалi. Запыхаўся аж вярблюд. Перадыхнуць трэ было.

Харошы надарыўся дзень. Над бязмежна белымi, аснежанымi саразекамi, як глянуць было, як пачуць, ляжала белая нечапаная цiшыня. Наўкол, таямнiча ўкрыты снегам, разлягаўся стэп, – узгоркамi, узваллем, раўнiнаю, неба над саразекамi сеяла глухавата-мяккае святло, i ад таго было нiбы цяплей. Вецер не абзываўся. А наперадзе па чыгунцы iшоў доўгi, рудавата-чырвоны састаў, i два чорныя паравозы, счэпленыя цугам, цягнулi яго, дыхаючы ў дзве трубы. Дым у паветры завiсаў лянотнымi, амаль нерухомымi колцамi. Наблiжаючыся да семафора, паравоз даў сiгнал – працяглы, магутны гудок. Пасля яшчэ два. Цягнiк прашумеў праз раз'езды, не суцiшаючы бегу, – паўз лiнii, хоць столькi прасторы было наўкол. I зноў усё ацiхла i паглушэла. Нiякага руху. Над дахамi баранлiнскiх дамкоў вiўся там-сям шызаваты дымок. Усе прыцiхлi, пацiшэлi. Нават разгарачаная яздой дзятва стала цiхамiрнай на той час. Зарыпа сказала нягучна, адно толькi да мужа:

– Як хораша i як страшна!

– Праўда твая, – гэтак жа цiха азваўся Абуталiп.

Едыгей глянуў на iх, скасавурыўшыся, не паварочваючы галавы. Яны стаялi, вельмi ж падобныя адно да аднаго. Цiхiя, але выразна сказаныя словы Зарыпы як бы нечым пакрыўдзiлi Едыгея, хоць сказаныя былi не да яго. Ён зразумеў раптам, з якой скрухай i страхам глядзела яна на гэтыя маленькiя дамкi каля чыгункi, закiнутыя ў вялiкiм свеце. Але нiчым не мог Едыгей iм памагчы, бо гэтыя дамкi ля чыгункi былi адзiным прыстанiшчам для iх усiх.

Едыгей моўчкi падганяў запрэжанага ў санкi вярблюда. Потым прыахвоцiў бегчы пугай. I санкi пакацiлiся назад.

Напярэдаднi навагодняй ночы ўсе баранлiнцы сабралiся ў Едыгея i Укубалы, так парашылi Едыгей i Укубала перад тым.

"Калi гэтыя новенькiя Кутыбаевы наладзiлi ёлку для ўсёй дзятвы, нам тым болей нешта зрабiць трэба".

Едыгей вельмi ўзрадаваўся гэтаму. Праўда, не ўсе маглi прыйсцi – хто дзяжурыў на лiнii, а другiм на дзяжурства заступаць звечара. Цягнiкi ж хадзiлi, не лiчачыся нi са святамi, нi з буднямi. Казангапу ўдалося пабыць толькi напачатку. На дзевяць вечара ён выправiўся на стрэлку, ды i Едыгею, паводле графiка, трэ было з шасцi ранiцы першага студзеня быць на лiнii. Такая служба. I ўсё-ткi вечарына ўдалася. Ва ўсiх быў харошы настрой, i хоць бачылiся па дзесяць разоў на дзень, на вечарыну прыхарошылiся, прыбралiся, быццам якiя госцi здалёк. Укубала пастаралася – яды рознай хапала. Выпiць таксама было што – гарэлка, шампанскае. А хто жадаў, таму зiмовы шубат быў напагатове.

Але свята сталася святам, калi пасля закусак i першых чарак пачалi спяваць. Настала такая хвiлiна, калi паменела застольных клопатаў, разгаварылiся госцi, адчуўшы ўсю прыемнасць свята... Едыгей захмялеў збольшага. Аднак гэта нават пасавала яму. Укубала без усялякай сцярожлiвай думкi нагадала мужу:

– Не забудзь, заўтра ў шэсць ранiцы на работу.

– Так, Уку, ведаю. Зразумеў, – адказаў ён.

Седзячы каля Укубалы, абдымаючы яе за шыю, ён пяяў песню, хоць часам i не ў лад, але шчыра i таму, можа, шумна. У яго быў той цудоўны настрой, калi ясната думкi i чуллiвасць пачуцця нiтуюцца на карысць адно аднаму. Пяючы, ён расчулена ўглядваўся ў аблiччы гасцей, напагатоў да кожнага з харошай усмешкай, упэўнены, што ўсiм гэтак жа лагодна, цёпла, як яму. I быў ён прыгожы, тады яшчэ чарнабровы i чарнавусы Буранны Едыгей, з блiскучымi карымi вачмi i белай падкоўкай моцных, аж зiхоткiх зубоў. I самае смелае ўяўленне не магло б прадбачыць, якiм ён будзе ў сталым веку. На ўсiх хапала ў яго ўвагi. Паляпваючы па плячы паўнаватую станам Букей, ён называў яе баранлiнскай мацi, прапаноўваў за яе тосты, а ў яе асобе – за ўвесь каракалпакскi народ, што жыў недзе на берагах Амудар'i, i ўгаворваў яе не маркоцiцца з той прычыны, што Казангапу давялося пакiнуць стол дзеля работы.

– Хай сабе! Хоць адпачну без яго! – задзiрыста казала Букей.

Сваю Укубалу Едыгей называў у той вечар толькi поўным, першапачатковым iмем: Уку-баласы – дзiця савы, соўка. Для кожнага было ў яго добрае, шчырае слова, у тым цесным коле ўсе для яго былi роднымi братамi i сёстрамi, нават начальнiк раз'езда Абiлаў, якога прыгнятала служба дробным пуцейцам у саразеках, прыгнятаў выгляд бледнай, цяжарнай жонкi Сакен, якой належала неўзабаве адправiцца ў Кумбельскую радзiльню. Едыгей шчыра верыў, што ён сярод блiзкiх людзей, бо не магло быць iнакш, бо варта падчас песнi на мiг заплюшчыць вочы – i ўяўлялася агромнiстая заснежаная пустыня саразекаў i жменька людзей у ягоным доме, што сабралiся як адна сям'я. Але больш за ўсё радаваўся ён за Абуталiпа i Зарыпу. Гэтая пара вартая была таго. Зарыпа i спявала i грала на мандалiне, без запiнкi падбiраючы матывы бясконцых песень. Голас у яе быў звонкi, чысты, Абуталiп памагаў ёй паважлiва i працягла, i выходзiла гэтак згодна, хораша, асаблiва ў песнях на татарскi лад, iх яны спявалi алмак-салмак, на манер пытанняў-адказаў. I ўсе за сталом iм памагалi. Ужо шмат чаго праспявалi з колiшнiх i новых песень i не стамiлiся, а, наадварот, яшчэ больш разахвоцiлiся. Значыцца, добра iм было. Седзячы супроць Абуталiпа i Зарыпы, Едыгей неадрыўна глядзеў на iх i лагоднеў душой – такiмi яны павiнны былi быць заўсёды, каб не сiберны лёс, што не адступаўся ад iх. Улетку, у спёку Зарыпа хадзiла аж чорная, нiбы спапялёная гарачынёй, як тое абгарэлае на пажары дрэўца. Патрэсканыя чорныя губы, парудзелыя выпетраныя сонцам валасы. Цяпер жа яе цяжка было пазнаць. Чарнавокая, зiхоткi пагляд, чысты, гладкi твар – яна была непазнавальная цяпер, яна была прыгожая. Здавалася, яе выразныя, яе рухомыя бровы спявалi разам з ёй, то ўскiдвалiся, хмурнеючы i сцiнаючыся, то нiбы застывалi, доўжачыся ў нейкiм бясконцым палёце за песняй. З асаблiвым пачуццём выдзяляючы гучанне кожнага слова, утураваў ёй Абуталiп, гайдаючыся ў такт песнi:

Як той след ад папругi на баку ў каня шчырага,

Днi любовi юначай зарубкай у памяцi...

А рукi Зарыпы, перабiраючы струны мандалiны, прымушалi звiнець i стагнаць саму музыку. Плыла Зарыпа, адплывала некуды разам з песняй, i здавалася Едыгею, што ён бачыць яе ўжо недзе далёка, бачыць, як яна бяжыць, дыхаючы лёгка i вольна, па снягах саразекаў у гэтай сваёй бэзавай вязанай кофтачцы з белым, заламаным ля падбароддзя каўнерыкам, пад напружана-тонкi, мiнорны спеў мандалiны, i цемень расступаецца, а яна ўсё бяжыць, пакуль не прападае ў тумане, але ўсё адно чуваць было мандалiну, i тады, калi, здавалася, прападзе, панiшчыцца гэты голас мандалiны, Зарыпа вынiкала зноў, нiбыта ўспомнiўшы, што i на баранлiнскiм пераездзе ёсць людзi i што iм будзе дрэнна без яе, вярталася Зарыпа, i зноў яе бачылi, адчувалi, чулi за гэтым сталом...

Потым Абуталiп паказваў, як яны танцавалi ў партызанах, паклаўшы рукi адзiн аднаму на плечы, перабiраючы ў такт нагамi. Потым яшчэ спявалi i яшчэ выпiлi, чокнулiся, нехта пакiдаў стол, нехта зноў садзiўся... Начальнiк раз'езда i ягоная цяжарная жонка пайшлi яшчэ да танцаў. Так i праходзiла ноч.

Зарыпа выйшла падыхаць, следам i Абуталiп. Укубала прымусiла ўсiх апранацца, каб не выходзiлi распараныя на холад. Зарыпа i Абуталiп доўга не вярталiся. Едыгей рашыў пайсцi па iх, без iх нiбы не тое было свята. Яму гукнула Укубала:

– Апранiся, Едыгей, куды ты так, ахаладаеш!

– Я зараз. – Едыгей выйшаў за парог у халодную яснату начы. – Абуталiп! Зарыпа! – паклiкаў ён, аглядваючыся на баках.

Нiхто не азваўся. За домам пачулiся галасы. Ён спынiўся ў нерашучасцi, не ведаючы, як зрабiць: цi то пайсцi, цi, можа, падысцi да iх i забраць да ўсiх у дом. Нешта, мусiць, адбывалася памiж iмi.

– Я не хацела, каб ты бачыў, – усхлiпвала Зарыпа. – Даруй. Проста мне стала цяжка. Даруй, калi ласка.

– Я разумею, – супакойваў яе Абуталiп. – Я ўсё разумею. Але справа ж не ўва мне, што я менавiта такi. Каб жа гэта датычылася толькi мяне. Бог мой, адным жыццём меней, другiм болей. Можна было б i не чапляцца так роспачна. Яны памаўчалi, i потым ён сказаў: "Дзецi нашыя не будуць гэтага ведаць... I на гэта ўся надзея..."

Едыгей асцярожна адышоўся i нячутна вярнуўся ў застолле. Але калi ён увайшоў у дом, яму здалося, што ўсё наўкол паблякла i свята скончылася.

5 студзеня 1953 года ў дзевяць ранiцы на раз'ездзе Баранлы-Буранны зрабiў прыпынак пасажырскi цягнiк, хоць усе пуцi перад iм былi адкрыты i ён мог, як заўсёды, прашугаць без затрымкi. Цягнiк прастаяў усяго паўтары хвiлiны. Гэтага было, мусiць, яму дастаткова. Трое – у чорных хромавых ботах аднолькавага фасону – выйшлi з вагона i пакiравалi адразу ў дзяжурку. Iшлi моўчкi i ўпэўнена, не аглядваючыся па баках, толькi на секунду затрымалiся каля снегавiка. Моўчкi глянулi на фанерны шчыток з надпiсам, на стары аблезлы малахай, што матляўся на снегавiку, i прайшлi ў дзяжурку.

Праз некаторы час з дзвярэй выскачыў начальнiк раз'езда Абiлаў. Ледзь быў не сутыкнуўся са снегавiком. Вылаяўся i паспешлiва пайшоў далей, амаль подбегам, чаго з iм нiколi не здаралася. Хвiлiн праз дзесяць, захаканы, ён ужо вяртаўся назад, ведучы з сабой Абуталiпа Кутыбаева, якога тэрмiнова расшукаў на працы. Абуталiп быў бледны, шапку трымаў у руцэ. Разам з Абiлавым ён увайшоў у дзяжурку. Аднак вельмi хутка выйшаў адтуль у суправаджэннi двух прыезджых у хромавых ботах, i ўсе яны пакiравалi ў барак, дзе жылi Кутыбаевы. Адтуль яны неўзабаве вярнулiся, зноў жа неадступна суправаджаючы Абуталiпа, несучы нейкiя паперы, узятыя ў ягоным доме.

Потым усё сцiхла. Нiхто i не заходзiў у дзяжурнае памяшканне.

Едыгей дазнаўся пра тое, што здарылася, ад Укубалы. Яна прыбегла па даручэнню Абiлава на чацвёрты кiламетр, дзе iшлi на той дзень рамонтныя работы. Адвяла Едыгея ўбок:

– Абуталiпа дапытваюць.

– Хто дапытвае?

– Не ведаю. Нейкiя прыезджыя. Абiлаў наказаў перадаць, што калi не будуць дапытвацца, дык не гаварыць, што на Новы год былi разам з Абуталiпам i Зарыпай.

– А што тут такога?

– Не ведаю. Ён так прасiў сказаць табе. I наказаў табе на дзве гадзiны быць на месцы. У цябе таксама хочуць нешта спытаць, дазнацца пра Абуталiпа.

– А чаго дазнавацца?

– Адкуль я ведаю. Прыйшоў перапалоханы Абiлаў i кажа – так i так. А я ўжо да цябе.

У дзве гадзiны i без таго хадзiў Едыгей дамоў абедаць. Па дарозе, ды i дома ўсё сiлiўся зразумець, што здарылася. Адказу не знаходзiў. Хiба што за мiнулае, за палон? Дык даўно праверылi ўжо. А што яшчэ? Трывожлiва, неспакойна стала на душы. Хлебтануў лыжкi са дзве лапшы i болей не мог. Паглядзеў на гадзiннiк. Без пяцi дзве. Калi наказалi ў дзве, значыцца ў дзве. Выйшаў з дому. Каля дзяжуркi праходжваўся туды-сюды Абiлаў. Варты жалю, прыгнечаны.

– Што здарылася?

– Бяда, бяда, Едыке, – загаварыў Абiлаў, палахлiва пазiраючы на дзверы. Вусны ў яго трымцелi. – Кутыбаева засадзiлi.

– А за што?

– Нейкую забароненую пiсанiну знайшлi ў яго. Бо ўсё вечарамi нешта пiсаў. Пра гэта ж усе ведаюць. I вось дапiсаўся.

– Дык гэта ён для дзяцей сваiх.

– Не ведаю, не ведаю, для каго. Я нiчога не ведаю. Iдзi, цябе чакаюць.

У начальнiцкiм пакойчыку яго чакаў чалавек прыкладна аднаго ўзросту з iм або маладзей, гадоў пад трыццаць, камлюкаваты, з вялiзнай галавой, коратка пастрыжаны. Мясiсты ладнаваты нос трымцеў ад напружання думкi, ён нешта чытаў. Ён выцер нос хусцiнкай, хмурачы цяжкi высокi лоб. I потым на працягу ўсёй размовы ён увесь час выцiраў гэты свой прыпацелы нос. Ён дастаў з пачка "Казбеку", што ляжаў на стале, вялiзную папяроску, пакруцiў яе, запалiў i, падняўшы на Едыгея, якi стаяў у дзвярах, ясныя, як у пеўня, жаўтаватыя вочы, сказаў коратка:

– Сядай.

Едыгей сеў на табурэт перад сталом.

– Што ж, каб не было нiякiх сумненняў, – сказаў гэты чалавек з вачмi, як у пеўня, i дастаў з нагруднай кiшэнькi нейкiя рудаватыя корачкi, разгарнуў iх i тут жа схаваў, буркнуўшы пры гэтым нешта – можа, сваё прозвiшча.

– Зразумела? – спытаў ён.

– Зразумела, – вымушаны быў адказаць Едыгей.

– Ну, у такiм выпадку пяройдзем да справы. Кажуць, ты лепшы сябра-таварыш Кутыбаева?

– Магчыма, i так, а што?

– Магчыма, i так, – паўтарыў чалавек, зацягваючыся "казбечынай" i нiбы асэнсоўваючы пачутае. – Магчыма, i так. Дапусцiм. Зразумела. – I сказаў раптам з нечаканай усмешкай, з радасным нейкiм задавальненнем, што ўспыхнула ў ягоных выразных вачах: – Ну што, друг харошы, папiсваем?

– Што папiсваем? – збянтэжыўся Едыгей.

– Пра гэта я хачу ведаць.

– Я не разумею, пра што гаворка.

– Няўжо? Га? А ты падумай!

– Не разумею, пра што вы кажаце.

– А што пiша Кутыбаеў?

– Не ведаю.

– Як не ведаеш? Усе ведаюць, а ты не ведаеш?

– Ведаю, што ён нешта пiша. А што менавiта, адкуль мне ведаць. Якая мне справа? Хочацца чалавеку пiсаць, няхай пiша. Якая мне справа?

– Гэта чаму ж няма справы? – здзiўлена страпянуўся вiрласты, уталопiўшы ў яго зiркатае вока. – Значыцца, хто што хоча, няхай i пiша? Гэта ён табе так казаў?

– Нiчога ён мне не казаў.

Але вiрласты не звярнуў увагi на ягоны адказ, ён быў абураны:

– Вось яна: варожая агiтацыя! А ты падумаў, што будзе, калi любы i кожны пачне займацца пiсанiнай? Ты падумаў, што будзе? А потым любы i кожны пачне балбатаць, што яму ў галаву прыйдзе! Так, можа? Адкуль у цябе гэтыя не наскiя iдэi? Не, дарагi, такога мы не дапусцiм. Такая контррэвалюцыя не пройдзе!

Едыгей маўчаў, прыгнечаны i збянтэжаны гэтымi абрынутымi на яго словамi. I надта здзiвiўся, што нiчога наўкол не перамянiлася. Як быццам нiчога не адбывалася. Бачыў праз акно, як прайшоў, мiльгаючы, ташкенцкi цягнiк, i ўявiў сабе на секунду: едуць людзi ў вагонах па сваiх справах, п'юць чай або гарэлку, вядуць размовы i нiкому няма справы, што гэтым часам на раз'ездзе Баранлы-Буранны сядзiць ён перад чалавекам, якi невядома адкуль i чаму тут узяўся, i да вострага болю ў грудзях хацелася яму выскачыць з дзяжуркi, дагнаць той цягнiк, якi толькi што мiльгануўся за акном, i з'ехаць на iм у край-свет, толькi б не быць тут цяпер.

– Ну што? Даходзiць да цябе сутнасць пытання? – казаў далей вiрласты.

– Даходзiць, даходзiць, – адказаў Едыгей. – Толькi адно хачу я ведаць. Бо гэта ж для дзяцей сваiх хацеў ён успамiны пiсаць. Як, што было з iм на фронце, у палоне, у партызанах. Што тут благога?

– Для дзяцей! – усклiкнуў той. – Ды хто гэтаму паверыць! Хто пiша для дзяцей сваiх, якiм без году тыдзень усяго! Байкi! Вось як дзейнiчае вопытны вораг! Схаваўся ў глушэчы, дзе нiкога i нiчога наўкол, дзе нiхто за iм не сочыць, а сам папiсвае свае ўспамiны!

– Дык захацелася так чалавеку, – запярэчыў Едыгей. – Захацелася яму сваё слова асабiстае сказаць, думкi свае выказаць, каб дзецi ягоныя чыталi, калi вырастуць.

– Якое яшчэ асабiстае слова! Гэта яшчэ што такое? – дакорлiва хiтаў галавой, уздыхаў вiрласты. – Якiя яшчэ думкi свае, што значыць тваё слова. Асабiстае меркаванне, тваё? Не можа быць у цябе асабiстага меркавання! Усё, што на паперы, гэта ўжо не асабiстае слова. Што напiсана пяром, таго не зглумiш тапаром. Бач ты, свае думкi выказваць! Цi не занадта будзе? Вось яны, ягоныя так званыя "партызанскiя сшыткi"! Вось у падзагалоўку – "Днi i ночы ў Югаславii", вось яны! – Ён кiнуў на стол тры тоўстыя агульныя сшыткi ў цыратовых вокладках. – Распуста! А ты тут iмкнешся абялiць свайго сябра. А мы яго выкрылi!

– Як вы яго выкрылi?

Вiрласты таргануўся на табурэце i зноў сказаў з нечаканай усмешкай, з нейкiм задавальненнем i ўрачыстасцю, не мiргаючы i не адводзячы ад Едыгеевага твару празрыстых, ясных вачэй:

– Ну гэта дазволь ужо нам ведаць, як i на чым мы яго выкрылi. Гэта наша ўжо справа. Дакладваць кожнаму мы не станем.

– Ну што ж, калi так, – разгублена сказаў Едыгей.

– Ягоныя варожыя ўспамiны не мiнуцца яму так сабе, – заўважыў вiрласты i ўзяўся нешта хуценька пiсаць, прыгаворваючы: – Я думаў, што ты разумней, што ты наш чалавек. Перадавы рабочы. Былы франтавiк. Паможаш нам выкрыць ворага.

Едыгей наструнiўся i сказаў нягучна, але цвёрда:

– Я нiчога падпiсваць не буду. Гэта я вам адразу кажу.

Вiрласты глянуў на яго знiшчальным позiркам.

– А нам i не трэба твайго подпiсу. Ты думаеш, калi не падпiшаш, дык i справе канец? Памыляешся. У нас дастаткова матэрыялу для таго, каб прыцягнуць яго да суровай адказнасцi i без твайго подпiсу.