Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 1 (всего у книги 18 страниц)

Айтматов Чингиз
Буранны паўстанак (на белорусском языке)

Чынгiз Айтматаў

Буранны паўстанак

I вякуе дзень даўжэй за век

Раман

Пераклад: М.Стральцоў

I гэта кнiга – нiбы маё цела,

I гэта слова – на замен душы...

Грыгор Наракацы,

"Кнiга скрухi", Х ст.

I

Трэ было багата цярплiвасцi дзеля пошуку здабычы ў скамянелых равах i аблыселых лагах. Дзеля таго, каб чытаць заблытаныя аж да кружэння галавы мiтуслiвыя пошвы на жвiры, пакiнутыя рознай дробнай iстотай, што жыла ў зямлi, дзеля таго, каб лiхаманкава разгрэбцi суслiкавую нару або прычакаць, калi стоены пад стрэшкай старой прамоiны малюсенькi тушканчык выскачыць нарэшце на гальнае месца, дзе яго можна было б прыдушыць у адзiн дых; дзеля той галоднай лiсы, якая выйшла на мышкаванне i паволi, няўхiльна наблiжалася здаля да чыгункi, што цямнела роўным гарбячком у стэпе, якi лiсу i заваблiваў i палохаў адначасова, па якiм то ў адзiн, то ў другi бок, цяжка скаланаючы зямлю наўкол, праносiлiся грымотныя цягнiкi – пакiдалi за сабой з дымам i куродымам моцныя, тхлiвыя пахi, якiя слалiся па зямлi разам з ветрам.

Пад вечар лiсiца залегла збоч тэлеграфнай лiнii на дне раўка, у густым i высокiм лапiку шчаўевага бадылля i, згарнуўшыся рудым камячком каля цёмна-рудых, абсыпаных насеннем сцяблiн, цярплiва чакала ночы, нервова торгаючы вушамi, увесь час прыслухоўваючыся да тонкага посвiсту панiзовага ветру ў каляных, памярцвелых ужо травах. Тэлеграфныя слупы гэтаксама нудна гулi. Лiса, аднак, iх не баялася. Слупы заўжды застаюцца на месцы, яны не могуць даганяць.

Ды аглушальны шум цягнiкоў раз-пораз прымушаў яе напружана ўздрыгваць i яшчэ больш сцiскацца. Праз гэты шырока-дрыготкi дол усiм сваiм кволым целам, рэбрамi яна адчувала пачварную моц таго, што прыгнятала зямлю, адчувала яраснасць руху саставаў i ўсё-ткi, перамагаючы страх i гiдоту да чужых пахаў, не iшла з яру, чакала той пары, калi прыцемкамi на чыгунцы стане спакайней.

Яна прыбягала сюды не так i часта, толькi ў выключна галодных выпадках...

У перапынках памiж цягнiкамi ў стэпе наставала раптоўная цiшыня, як пасля абвалу, i ў той выключнай цiшынi лiсiца вылучыла ў наваколлi насцярожлiва-няпэўны, аддалены вышынёй гук, што лунаў над сутонлiвым стэпам, ледзь чутна, не прыналежна нiкому. То было трымценне паветраных струменяў, то быў знак на скорую перамену надвор'я. Яна падсвядома адчувала гэта i горасна сцiналася, застываючы ў нерухомасцi, ёй хацелася завыць уголас, зацяўкаць ад няпэўнага прадчування нейкай агульнай бяды.

Але голад заглушаў нават гэты трывожлiвы напамiнак прыроды.

Залiзваючы час ад часу натруджаныя мазалi лап, лiса адно цiхутка скуголiла.

Тымi днямi вечаровай парой ужо халаднела, бралася на восень. Начамi ж глеба хутка настывала, i на свiтаннi стэп крыўся шараватым, як саланчак, налётам недаўгавечнага iнею.

Скупая, невясёлая пара наставала для стэпавага звера. Нячастая дзiчына, што была тут летам, знiкала – хто ў цёплыя краi, хто ў норы, хто зашываўся на зiму ў пясок. Цяпер кожная лiсiца дбала аб сабе, шнырачы па стэпе на адзiноце, быццам нiкога не засталося ад родзiчаў. Маладняк таго году падрос ужо i разбегся кожны хто куды, а шлюбная пара была яшчэ наперадзе, калi лiсы пачнуць збягацца зiмой адусюль для новых стрэч, калi самцы будуць сыходзiцца ў бойцы з такой прагай, якой надзелена жыццё ад пачатку свету...

З надыходам начы лiсiца выйшла з яру. Чакала, услухоўваючыся, а потым патрухала да чыгуначнага насыпу, нячутна перабягаючы то на адзiн, то на другi бок палатна. Тут ёй трапiлiся аб'едкi, выкiнутыя пасажырамi з акон вагонаў. Доўга ёй давялося бегчы ўздоўж адхонаў, абнюхваючы дол, пакуль не патрапiла на нешта больш-менш вартае. Усё наўсцяж палатна было забруджана абрыўкамi паперы i скамечаных газет, бiтымi бутэлькамi, недакуркамi, пагнутымi бляшанкамi i iншым непатрэбным смеццем. Асаблiва брыдка пахла з гарлавiн ацалелых бутэлек тхнула дурманам. Пасля таго як колькi разоў закружылася ў галаве, лiсiца ўжо асцерагалася ўдыхаць тое цяжкое паветра. Фыркала, адскоквала адразу ўбок.

А таго, што ёй трэба было, дзеля чаго яна так доўга рыхтавалася, перасiльваючы ўласны страх, як на тое, не траплялася.

I ў надзеi, што яшчэ ўдасца чым-небудзь падсiлкаваць сябе, лiсiца нястомна бегла па чыгунцы, гайсаючы з аднаго яе боку на другi.

Але раптам яна запынiла бег, прыўзняўшы пярэднiя лапы, нiбы аглушаная чым. Нявiдная ў хiсткiм святле высокага iмглiстага месяца, яна стаяла памiж рэйкамi як прывiд, не выдаючы сябе нiчым.

Насцярожлiва далёкi гул усё яшчэ няўхiльна наблiжаўся. Пакуль ён быў надта далёка. Усё гэтак жа прутка трымаючы хвост, лiса нерашуча перастаўляла ногi, мяркуючы, пэўна, падацца адсюль. Але раптам яна заспяшалася, пачала шпарыць наўзбоч, вiдаць, спадзеючыся патрапiць на нешта такое, чым можна было б паласавацца. Чула – вось-вось будзе знаходка, хоць аднекуль насоўваўся грозным наступам жалезны лязгат i перастук соцень колаў. Лiса замарудзiла ўсяго на нейкую долю хвiлiны, i гэтага было дастаткова, каб замiтусiцца, закуляцца, нiбы мятлушцы, бо раптоўна з павароту сцебанулi блiжнiя i дальнiя агнi лакаматываў, i магутныя пражэктары, высвятляючы наперадзе i асляпляючы ўсё наўкол, iмгненна расхiнулi стэп, бязлiтасна паказваючы яго мёртвую пустэчу. А цягнiк напорна iмкнуў па рэйках. У паветры запахла пякучым дымам i пылам, шугануў вецер...

Лiсiца апантана кiнулася прэч, час ад часу азiраючыся, прыпадаючы ў сполаху да зямлi. А пачвара са сляпучымi агнямi доўга лескатала i неслася, доўга яшчэ стукала коламi. Лiсiца ўскочыла i зноў кiнулася апантана бегчы...

Потым яна аддыхалася, i яе зноў пацягнула туды, да чыгункi, дзе можна было наталiць голад. Але наперадзе зноў мiльганулiся агнi, зноў лакаматывы цягнулi доўгi гружаны састаў.

Тады лiсiца пабегла ў абход па стэпе, рашыўшы, што выйдзе да чыгункi ў такiм месцы, дзе не ходзяць цягнiкi...

Цягнiкi тут iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

А па баках ад чыгункi ў гэтых мясцiнах ляжала вялiкая пустынная пространь – Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў.

У гэтых мясцiнах любая адлегласць вымяралася адносна чыгункi, нiбы адносна якога Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Апоўначы нехта доўга i настойлiва дабiраўся да яго ў будку стрэлачнiка, спачатку наўпрост па шпалах, потым, як паказаўся наперадзе стрэчны цягнiк, скацiўшыся з адхону, прабiраўся, як у пургу, засланiўшыся рукамi ад ветру i пылу, якiя выносiла шквалам з-пад хуткага таварняка (гэта iшоў зялёнай вулiцай лiцерны састаў – цягнiк асобага прызначэння, ён паварочваў затым на асобную лiнiю ў закрытую зону Сары-Азек, там у iх свая, асобная чыгуначная служба, далей, на касмадром, карацей кажучы, таму цягнiк iшоў увесь закрыты брызентам i з вайсковай аховай на платформах). Едыгей адразу здагадаўся, што гэта жонка спяшала да яго, што нездарма спяшаецца i што ёсць на тое нейкая надта сур'ёзная прычына. Так яно потым i пацвердзiлася. Але паводле абавязку службы ён не меў права адлучацца з месца, пакуль не пракоцiцца мiма апошнi хваставы вагон з кандуктарам на адкрытай пляцоўцы. Яны пасiгналiлi адзiн аднаму лiхтарамi ў знак таго, што ўсё ў парадку, i толькi тады бадай аглохлы ад суцэльнага шуму Едыгей павярнуўся да задыханай жонкi:

– Ты чаго?

Яна трывожлiва зiрнула на яго i шавяльнула губамi. Едыгей не пачуў, але зразумеў – так i думаў.

– Хадзем сюды ад ветру. – Ён павёў яе ў будку.

Але перш чым пачуць з яе вуснаў тое, пра што сам здагадваўся, у тую хвiлiну чамусьцi здзiвiла яго iншае. Хоць i раней ён прыкмячаў, што гады не маладзiлi яе, але гэты раз, калi ўбачыў яе задыханую пасля цяжкай хадзьбы, тое, як страшна хрыпела i сiпела ў яе грудзях i як ненатуральна высока ўздымалiся яе схуднелыя плечы, яму стала балюча i крыўдна за яе. Моцнае электрычнае святло ў маленькай, чыста пабеленай чыгуначнай будцы яшчэ больш падкрэслiла застарэлыя змаршчакi на счарнелых шчоках Укубалы (а быў жа некалi твар смуглявы, роўнага пшанiчнага адцення, i вочы заўжды ззялi чорным бляскам), i яшчэ гэты шчарбаты рот, якi наводзiў на думку, што пажылай жанчыне хоць бы ўжо не быць бяззубай (даўно трэба звазiць яе на станцыю ўставiць гэтыя самыя металiчныя зубы, цяпер усе, i стары i малы, ходзяць з такiмi), а тут яшчэ гэтыя сiвыя, белыя-белыя пасмы валасоў, рассыпаныя па твары, выбiўшыся з-пад хусткi, балюча рэзнулi па сэрцы. "Эх, як пастарэла ты ў мяне", пашкадаваў ён яе ў душы з нейкiм шчымлiвым пачуццём уласнай вiны. I таму яшчэ больш адчуў у сабе маўклiвую ўдзячнасць за ўсё тое, што было перажыта разам многiя гады, i асаблiва за тое, што прыбегла вось па чыгунцы, сярод ночы, у самы дальнi канец раз'езда з-за павагi i абавязку, бо ведала, што гэта важна для Едыгея, прыбегла сказаць пра смерць няшчаснага старога Казангапа, адзiнюткага, – так i памёр адзiн у пустой мазанцы, бо разумела – толькi Едыгей адзiн на свеце блiзка да сэрца прыме смерць усiмi забытага чалавека, хоць нябожчык i не даводзiўся мужу нi братам, нi сватам.

– Садзiся, аддыхайся, – сказаў Едыгей, калi яны ўвайшлi ў будку.

– I ты садзiся, – сказала яна мужу.

Яны селi.

– Што здарылася?

– Казангап памёр.

– Калi?

– Ды вось толькi што забегла – як ён там, думаю, можа, што трэба. Уваходжу, святло гарыць, i ён сам на сваiм месцы, i толькi барада стырчком неяк, задралася ўгору. Падыходжу. Казаке, кажу, Казаке, можа, вам чаго гарачага, а ён ужо... – яе голас перацяўся, слёзы нагарнулiся на вейкi, i, усхлiпнуўшы, Укубала цiха заплакала. – Вось як яно выйшла пад канец. Якi чалавек быў! А памёр – некаму, бач, вочы закрыць, – бедавала яна, плачучы. Хто б мог падумаць? Так i памёр чалавек... – Яна хацела сказаць, – як сабака на дарозе, але змоўчала, не стала ўдакладняць, i без таго зразумела.

Слухаючы жонку, Буранны Едыгей, так звалi яго тут, змрочна сядзеў на прыстаўной лаве, паклаўшы цяжкiя, як карчы, рукi на каленi. Казырок чыгуначнай фуражкi, добра-такi зашмальцаваны i паабiты, кiдаў цень на яго вочы. Пра што ён думаў?

– Што будзем рабiць цяпер? – пыталася жонка.

Едыгей падняў галаву, зiрнуў на яе з горкай усмешкай.

– Што будзем рабiць? А што робяць у такiх выпадках? Хаваць будзем. – Ён прыўзняўся з лавы, як чалавек, што ўжо меў рашэнне. – Ты вось што, жонка, вяртайся як хутчэй. А цяпер слухай мяне.

– Слухаю.

– Разбудзi Аспана. Не глядзi, што начальнiк раз'езда, нiчога, перад смерцю ўсе роўныя. Скажы яму, што Казангап памёр. Сорак чатыры гады прарабiў чалавек на адным месцы. Аспан, можа, тады яшчэ i не нарадзiўся, калi Казангап пачынаў тут i нiякага сабаку нi за якiя грошы не зацягнуць было сюды, на саразекi. Колькi цягнiкоў прайшло тут на вяку яго – валасоў не хопiць на галаве. Няхай ён падумае. Так i скажы. I яшчэ слухай...

– Слухаю.

– Будзi ўсiх як аднаго. Стукай у вокны. Колькi нас тут народу – восем дамоў, на пальцах злiчыць... Усiх паднiмi на ногi. Нiхто не павiнен спаць сёння, калi памёр такi чалавек. Усiх паднiмi на ногi.

– А калi лаяцца будуць?

– Наша справа сказаць кожнаму, а там няхай лаяцца. Скажы, што я загадаў будзiць. Трэба сумленне мець. Чакай!

– Што яшчэ?

– Забяжы спачатку да дзяжурнага, сёння Шаймердзен сядзiць дыспетчарам, перадай яму што i як i скажы, няхай падумае, як быць. Можа, знойдзе мне замену гэты раз. Калi што, няхай дасць знаць. Ты зразумела мяне, так i скажы!

– Скажу, скажу, – адказала Укубала, а потым спахапiлася, нiбы ўспомнiўшы раптам пра самае галоўнае, недаравальна забытае ёю. – А дзецi ж яго! Вось табе i на! Трэба ж iм найперш вестку падаць, а то ж як? Бацька памёр...

Едыгей спахмурнеў адчужана, яшчэ больш пасуровеў.

– Якiя нi ёсць, але ж дзецi, – казала Укубала, нiбы апраўдваючы каго, ведаючы, што Едыгею гэта непрыемна слухаць.

– Ды ведаю, – махнуў ён рукой. – Што ж я, нiчога не цямлю? Яно так, нельга без iх, але каб на тое воля мая, я iх блiзка не дапусцiў бы!

– Едыгей, гэта не наша справа. Няхай прыедуць i самi хаваюць. Размоў будзе пасля, не адмыешся...

– А што я, перашкаджаю? Няхай едуць...

– А калi сын не паспее з горада?

– Паспее, калi захоча. Пазаўчора яшчэ, калi быў на станцыi, сам тэлеграму адбiў яму, што, маўляў, так i так, бацька твой пры смерцi. Чаго болей! Ён сябе разумным лiчыць, павiнен зразумець, што да чаго...

– Ну калi так, то добра, – напэўна прымiрылася жонка з высновамi Едыгея i, усё яшчэ думаючы пра нешта сваё, што трывожыла яе, сказала: – Добра, каб з жонкай прыехаў, усё-ткi свёкра хаваць, а не каго-небудзь.

– Гэта ўжо самi няхай рашаюць. Што тут падказваць, не малыя ж дзецi.

– Яно так, канечне, – усё яшчэ сумняваючыся, згаджалася Укубала.

I яны змоўклi.

– Ну, ты не заседжвайся, iдзi, – нагадаў Едыгей.

У жонкi, аднак, было яшчэ што сказаць.

– А дачка ягоная – Анзада бедная – на станцыi з мужам сваiм, п'янтосам беспрабудным, ды з дзецьмi, ёй таксама трэба паспець на пахаванне.

Едыгей мiжволi ўсмiхнуўся, паляпаў жонку па плячы.

– Ну вось, ты цяпер пачнеш перажываць за кожнага... Да Анзады тут рукой падаць, з ранiцы падскочыць хто-небудзь на станцыю, скажа. Ты, жонка, зразумей адно – i ад Анзады, i ад Сабiтжана тым больш, няхай ён i сын, мужчына, карысцi будзе мала. Вось паглядзiш, прыедуць, нiкуды не дзенуцца, але будуць стаяць як госцi староннiя, а хаваць будзем мы, так ужо выходзiць... Iдзi i рабi, як я сказаў.

Жонка пайшла, потым спынiлася нерашуча i зноў пайшла. Але тут паклiкаў яе сам Едыгей:

– Не забудзь найперш да дзяжурнага, да Шаймердзена, няхай каго пашле замест мяне, я пасля адраблю. Нябожчык ляжыць у пустым доме, i побач нiкога, як можна... Так i скажы...

I жонка пайшла, кiўнуўшы. Тым часам на дыстанцыйным шчыце загуў, замiргаў чырвоным святлом сiгналiзатар – да раз'езда Баранлы-Буранны наблiжаўся новы састаў. Па камандзе дзяжурнага належала прыняць яго на запасную лiнiю, каб прапусцiць стрэчны, якi таксама быў ужо ля раз'езда, толькi ля стрэлкi з процiлеглага боку. Звычайны манеўр. Пакуль цягнiкi рухалiся па сваiх каляях, Едыгей аглядваўся часам на Укубалу, што iшла краем лiнii, – нiбы ён забыў нешта сказаць ёй. Сказаць, вядома, было што, цi мала спраў перад пахаваннем, усяго адразу не ўспомнiш, але паглядваў ён не таму, проста зараз ён зноў убачыў, як пастарэла, памiзарнела жонка, i гэта таксама вiдно было ў жаўтлявым святле чыгуначных лiхтароў.

"Значыцца, старасць ужо на плячах сядзiць, – падумалася яму. – Вось i дажылi – стары i старая!" I хаця здароўем бог яго не пакрыўдзiў, моцны быў яшчэ, але лiк гадам набягаў немалы – шэсцьдзесят, ды яшчэ з гадком, шэсцьдзесят адзiн было ўжо. "Глядзiш, гады праз два i на пенсiю могуць папрасiць", – сказаў Едыгей сам сабе без пасмiхання. Але ён ведаў, што не так скора пойдзе на пенсiю i не так проста знайсцi чалавека ў гэтых мясцiнах на ягонае месца пуцявога i рамонтнага рабочага, стрэлачнiкам ён бываў час ад часу, калi хто-небудзь захварэе цi пойдзе ў адпачынак. Хiба што хто паквапiцца на дадатковую аплату за аддаленасць i бязводнасць. Але наўрад. Iдзi пашукай такiх сярод цяперашняй моладзi.

Каб жыць на саразекскiх раз'ездах, трэба дух мець, а iнакш прападзеш. Стэп вялiзарны, а чалавек малы. Стэп абыякавы, яму ўсё роўна, добра цi блага табе, прымай яго такiм, якi ён ёсць, а чалавеку не ўсё роўна, што i як на свеце, пакутуе ён, душой хварэе, здаецца яму, што недзе ў другiм месцы, сярод другiх людзей яму б пашанцавала больш, а тут ён паводле поклiчу лёсу... I таму ападае ён духам адзiн на адзiн з няўмольным стэпам, нiшчымнее духам, разраджаецца, як той акумулятар з трохколавага матацыкла Шаймердзена. Гаспадар усё беражэ яго, сам не ездзiць i другiм не дае. Вось i стаiць машына без справы, а як трэба не заводзiцца, ачахла заводская сiла. Так i чалавек на саразекскiх раз'ездах: не ўкаранiцца ў стэпе, не прыжывецца – цяжка яму будзе. Каторыя, гледзячы з вагонаў няўзнак, за галаву хапаюцца – божа, як тут людзi могуць жыць?! Наўкол толькi стэп i вярблюды. А вось так i жывуць, у каго на колькi трывання хопiць. Тры гады, чатыры найбольш – i справе тамам*: разлiчваюцца i едуць куды далей.

* Тамам – канец.

На Баранлы-Буранным толькi двое ўкаранiлiся на ўсё жыццё – Казангап i ён, Буранны Едыгей. А колькi перабыло тут iншых, калi на тое! Пра сябе што меркаваць, жыў не здаваўся, а Казангап адпрацаваў тут сорак чатыры гады не таму, што дурнейшы за iншых быў. На дзесятак другiх не прамяняў бы Едыгей аднаго Казангапа... Няма цяпер яго.

Цягнiкi размiнулiся, адзiн пайшоў на ўсход, другi на захад. I адразу ўсё шырэйшым стала – зоры ў цёмным небе засвяцiлiся зырчэй, выразней, i вецер парстчэй загуляў па адхонах, па шпалах, па гравiйным насцiле памiж рэйкамi, што во нешта слаба пазвоньваюць, шчоўкаюць нешта.

Едыгей не iшоў у будку. Задумаўся, прыхiнуўся да слупа. Далёка наперадзе, за чыгункай, ледзь вiдны былi невыразныя сiлуэты вярблюдаў на пашы. Яны стаялi пад месяцам, застыўшы ў нерухомасцi, чакаючы ранку. I памiж iмi ўгледзеў Едыгей свайго двухгорбага, з буйной галавой нара – самага моцнага, бадай, у саразеках i быстраходнага, па мянушцы, як i гаспадар, Бураннага Каранара. Едыгей ганарыўся iм, рэдкай моцы працаўнiком, хоць i не лёгка спраўляцца з iм, таму што Каранар застаўся атанам – у маладосцi Едыгей не звалхаў яго, а потым ужо не стаў чапаць.

Разам з iншымi клопатамi на заўтра прыгадаў Едыгей, што трэба з ранiцы як раней прыгнаць Каранара дамоў, паставiць пад седлавiшча. Прыдасца для паездак на пахаваннi. I яму лез у галаву розны клопат...

А на раз'ездзе людзi пакуль яшчэ спакойна спалi. Лiчачы невялiкiя станцыйныя службы, дамкi пад аднолькавымi двухскатнымi шыфернымi стрэшкамi, iх было шэсць зборна-шчытавых пабудоў, пастаўленых чыгуначным ведамствам, ды яшчэ дом Едыгея, пабудаваны iм самiм, i мазанка нябожчыка Казангапа, ды розныя надворныя глiнабiткi, прыбудоўкi, загародкi для жывёлы i iншых патрэб, у цэнтры ветравая i яна ж электранасосная i пры выпадках ручная вадакачка, што паявiлася тут у апошнiя гады, – вось i ўвесь пасёлачак Баранлы-Буранны.

Пры вялiкай чыгунцы, пры вялiкiм Сары-Азекскiм стэпе – маленькае звяно ў лiку iншых раз'ездаў, станцый, вузлоў, гарадоў... Усё адкрытае ўсiм вятрам на свеце, асаблiва зiмовым, калi круцяць саразекскiя завеi, завальваючы дамы па вокны гурбамi, а чыгунку гарбякамi сухiх да бубацення сумётаў... Таму i зваўся гэты стэпавы раз'езд Баранлы-Буранны, i надпiс вiсiць дваiсты: баранлы па-казахску, буранны – па-расейску...

Успомнiлася Едыгею, як да таго, калi паявiлiся на перагонах снегаачышчальнiкi – i тыя, што б'юць тугiм струменем, i тыя, што зграбаюць яго, i ўсялякiя iншыя, – давялося iм з Казангапам пазмагацца з заносамi на пуцях, можна сказаць, не на жыццё, а на смерць. А нiбыта зусiм нядаўна гэта было. У пяцьдзесят першым, пяцьдзесят другiм гадах – лютыя зiмы стаялi. Хiба толькi на фронце даводзiлася так, калi жыццё клалася на адну нядоўгую патрэбу – на адну атаку, на адну гранату пад танк... Так i тут здаралася. Няхай нiхто цябе не забiваў. Але затое сам жыцця не шкадаваў. Колькi заносаў перакiдалi ўручную, вывалаклi валакушамi i нават мяшкамi павыносiлi, гэта на сёмым кiламетры, там дарога iдзе нiзам скрозь прарэзаны бугор, i кожны раз здавалася, што гэта апошняя сутычка з завiрушнай кругаверцю i што дзеля гэтага можна не задумваючыся аддаць самое жыццё, абы не чуць, як равуць у стэпе паравозы – iм дарогу давай!

Але снягi тыя расталi, цягнiкi тыя прамчалi, тыя гады прайшлi... Нiкому i справы няма цяпер да гэтага. Было – не было. Цяперашнiя пуцейцы прыбываюць сюды наездамi, шумлiвыя, бесклапотныя – кантрольна-рамонтныя брыгады, дык яны не тое што не вераць, не разумеюць, уцямiць не могуць, як гэта магло быць: саразекскiя заносы, а на перагоне некалькi чалавек з лапатамi. Дзiва! А каторыя i проста смяюцца: а навошта гэта трэба было, такiя пакуты браць на сябе, навошта было знясiльваць сябе – з якой нагоды? Нам бы такое – нiзавошта! Ды пайшлi вы, самi ведаеце куды, а мы ўзнялiся б – i на другое месца, ну хоць на будоўлю рушылi б цi яшчэ куды, дзе ўсё як мае быць. Колькi адрабiлi – за столькi плацi. А калi аўрал – збiрай народ, ганi звыштэрмiновыя... "На дурноце вашай выязджалi, стармоны, – дурнямi i памрэце!"

Калi страчалiся такiя "пераацэншчыкi", Казангап не звяртаў на iх увагi, быццам гэта яго не тычылася, усмiхаўся, быццам ён ведаў пра сябе нешта большае, iм не даступнае, а Едыгей – той не вытрымлiваў, узрываўся, бывала, спрачаўся, кроў сабе псаваў.

А здаралiся ж у iх з Казангапам размовы i пра тое, з чаго смяялiся цяпер гэтыя прыезджыя, i пра шмат што iншае яшчэ i раней, з сорак пятага года, i асаблiва пасля таго, як выйшаў Казангап на пенсiю, ды неяк няўдала: паехаў у горад да сына жыць i вярнуўся месяцы праз тры. Шмат пра што тады перагаварылi, як i што яно на свеце. Мудры быў чалавек Казангап. Ёсць пра што ўспомнiць... I раптам зразумеў Едыгей надзвычай выразна, з нейкай нечакана вострай горыччу, што цяпер давядзецца хiба што ўспамiнаць...

Едыгей паспяшаўся ў будку, пачуўшы, як шчоўкнуў, уключыўся мiкрафон перагаворнiка. Зашаргацела, зашумела, як у пургу, перш чым голас пачуўся.

– Едыке, ало, Едыке, – прасiпеў Шаймердзен, дзяжурны па раз'езду, – ты чуеш мяне? Адгукнiся!

– Я чую! Чую!

– Ты чуеш?

– Чую, чую!

– Як чуеш?

– Як з таго свету!

– Чаму як з таго свету?

– Ды так!

– А-а... Значыцца, стары Казангап гэта самае...

– Што гэта самае?

– Ну, памёр, значыць, – Шаймердзен сiлiўся адшукаць нейкiя другiя словы. Ну як сказаць? Значыцца, завяршыў, гэта во, ну гэта самае, свой слаўны шлях.

– Так, – коратка адказаў Едыгей.

"Вось хайван*, дурнагаловы, даўбеннiк, – падумаў ён, – пра смерць нават не можа сказаць па-чалавечы".

* Хайван – скацiна.

Шаймердзен змоўк на хвiлiну. У мiкрафоне яшчэ мацней зашоргала, зарыпела. Затым Шаймердзен прахрыпеў:

– Едыке, дарагi, толькi ты, гэта самае, галаву мне не дуры. Калi памёр, дык што ж цяпер... У мяне людзей няма. Навошта табе сядзець побач? Нябожчык, гэта самае, ад гэтага не ўстане, я так думаю...

– А я думаю, разумення ў цябе нiякага няма! – абурыўся Едыгей. – Як гэта галаву не дуры? Ты тут другi год, а мы з iм трыццаць год прарабiлi разам. Ты падумай. Сярод нас чалавек памёр, нельга, не дазволена пакiдаць нябожчыка аднаго ў пустым доме.

– А адкуль яму ведаць, гэта самае, адзiн ён цi не адзiн?

– Затое мы ведаем!

– Ну добра, не крычы, гэта самае, не крычы, стары!

– Я табе тлумачу.

– Ну што ты хочаш? У мяне людзей няма. Што там будзеш рабiць, усё роўна ноч.

– Буду малiцца. Нябожчыка буду рыхтаваць. Малiтвы буду ўзносiць.

– Малiцца? Ты, Буранны Едыгей?

– Я, а хто ж? Я ведаю малiтвы.

– Ну, скажаш, – шэсцьдзесят год, гэта самае, Савецкай улады.

– Ды пры чым тут Савецкая ўлада! Па нябожчыках моляцца спакон веку. Чалавек бо памёр, а не скацiна!

– Ну добра, малiся, гэта самае, толькi не крычы. Пашлю па Доўгага Эдыльбая, калi згодзiцца, то прыйдзе, гэта самае, заменiць цябе... А цяпер давай, сто семнаццаты падыходзiць, рыхтуй на другую запасную...

I на тым Шаймердзен адключыўся, шчоўкнуў выключацель перагаворнiка. Едыгей паспяшаўся да стрэлкi i, займаючыся сваёй справай, думаў, цi згодзiцца, цi прыйдзе Эдыльбай. I абнадзеiўся, сумленне ж ёсць усё-ткi ў людзей, калi ўбачыў, як зiхотна заззялi вокны ў каторых дамах. Сабакi забрахалi. Значыцца, жонка трывожыць, будзiць людзей.

Тым часам сто семнаццаты стаў на запасную лiнiю. З другога канца падышоў нафтапалiўны састаў – адны цыстэрны. Яны размiнулiся, адзiн – на ўсход, другi – на захад...

Была ўжо другая гадзiна ночы. Зоры ў небе разгаралiся, кожная свяцiла сама па сабе, i месяц над саразекамi стаў ярчэйшы, увачавiдкi налiваўся ўсё большай i большай нетутэйшай сiлай. А пад зорным небам далёка, бязмежна расхiнулiся саразекi, толькi абрысы вярблюдаў – i сярод iх двухгорбы волат Баранлы-Каранар – ды невыразныя плямы блiзкiх узгоркаў былi вiдны, а ўсё астатняе паабапал чыгункi акрывалася смугой, прападала ў бясконцасцi. Ды вецер не спаў, усё пасвiстваў, шаргацеў наўкол.

Едыгей то заходзiў у будку, то выходзiў, чакаў, цi не паявiцца на пуцях Доўгi Эдыльбай. I тут ён убачыў збоч ад сябе iстоту нейкую. То была лiсiца. Вочы яе адсвечвалi зеленавата i мiргатлiва. Яна панура стаяла пад тэлеграфным слупам, не наважваючыся нi наблiжацца, нi ўцякаць.

– Ты чаго тут! – прамармытаў Едыгей, жартаўлiва пагразiўшы пальцам. Лiса не спалохалася. – То глядзi! Я табе! – I прытопнуў нагой.

Лiсiца адскочыла як далей i села, павярнуўшыся да яго. Уважлiва i тужлiва глядзела яна, як падалося яму, не адводзячы воч, цi то на яго, цi то на што iншае ля яго. Што яе прывабiла, чаму яна паявiлася тут? Дзiўным падалiся Едыгею яе паводзiны. А можа, шпурнуць камянюкай, калi так, калi здабыча сама на цябе iдзе? Едыгей пашукаў на зямлi каменя як паболей. Прымерыўся i, замахнуўшыся, апусцiў руку. Камень упаў пад ногi. Нават успацеў Едыгей. Трэба ж, чаго не прыйдзе чалавеку ў галаву. Глупства нейкае. Наважыўшы забiць лiсу, успомнiў раптам, як нехта расказваў, цi то з тых прыезджых, цi то фатограф, з якiм размаўляў пра бога, цi то яшчэ хто, ды не ж, Сабiт расказваў, каб на яго, вечна ў яго розныя дзiвосы, толькi б яго слухалi, разявiўшы рот, Сабiтжан, сын Казангапа, расказваў пра пасмяротнае перасяленне душ.

Вось жа вывучылi на сваю галаву балбатуна нiкчэмнага. Паглядзець – быццам нiчога хлапец. Усё ён ведае, пра ўсё ён чуў, але толку мала ад усяго гэтага. Вучылi, вучылi па iнтэрнатах, па iнстытутах, а чалавечак выйшаў так сабе. Пахвалiцца любiць, выпiць, тосты казаць мастак, а справы няма. Пустабрэх, адным словам, таму i нiшто супроць Казангапа, хоць i дыпломам хвалiцца. Не, не ўдаўся, не ў бацьку сын. Але бог з iм, што рабiць, калi такi ўжо ёсць.

Дык вось, неяк расказваў ён, што ў Iндыi вераць, што калi чалавек памiрае, дык душа ягоная перасяляецца ў якую-небудзь жывёлiну, у любое стварэнне, хай нават у мураўя. I лiчыцца, што кожны чалавек некалi, яшчэ да свайго нараджэння, пабываў да гэтага птушкай, або зверам якiм-небудзь, цi насякомым. Таму ў iх грэх забiць што-небудзь жывое, хай сабе змяя, кобра сустрэнецца яму, не зачэпiць яе, а адно паклонiцца i саступiць дарогу.

Якiх толькi дзiвосаў не бывае на свеце. Цi праўда тое, хто яго ведае. Свет вялiкi, а чалавеку не ўсё дадзена ведаць. Вось i падумалася, калi хацеў забiць каменем лiсу: а што, калi ў ёй цяпер душа Казангапа? Што, калi, перасялiўшыся ў лiсу, прыйшоў Казангап да свайго лепшага сябра? "Што са мной? – дакараў ён сябе. – I як можа такое вярзцiся? Цьфу ты! Здурнеў дарэшты!"

I ўсё-ткi, падступаючы асцярожна да лiсiцы, ён гаварыў ёй, быццам яна магла разумець ягоную мову:

– Ты iдзi, не месца табе тут, iдзi да сябе ў стэп. Чуеш? Iдзi, iдзi. Толькi не туды – там сабакi. Iдзi з богам, iдзi сабе ў стэп.

Лiсiца павярнулася i патрухала прэч. Раз-два азiрнуўшыся, яна прапала ў цеменi.

Пакуль Едыгей здаў змену, пакуль яны з Доўгiм Эдыльбаем пагаварылi пра Казангапа, паўздыхалi, на Баранлы-Буранны прыбыло яшчэ колькi цягнiкоў. I калi, вызвалiўшыся ад усiх гэтых спраў, Едыгей пайшоў дамоў, успомнiў дарогай, што забыў тады нагадаць жонцы, дакладней, параiцца, як жа быць, дочкам сваiм ды зяцям паведамiць пра смерць Казангапа цi не трэба? Дзве замужнiя дочкi Едыгея жылi зусiм у другiм баку – пад Кзыл-Ардой. Старэйшая ў рысаводчым саўгасе, муж яе трактарыст. Малодшая жыла спачатку на станцыi пад Казалiнскiм, потым пераехала з сям'ёй блiжэй да сястры, у той жа саўгас, муж яе рабiў шафёрам. I хаця Казангап не даводзiўся iм сваяком, на пахаваннi якога абавязкова трэба быць, Едыгей лiчыў, што Казангап быў iм даражэй, чым любы сваяк. Дочкi нарадзiлiся пры iм у Баранлы-Буранным. Тут выраслi, вучылiся ў школе, у станцыйным iнтэрнаце ў Кумбеле, куды адвозiлi iх па чарзе то сам Едыгей, то Казангап. Успомнiў дзяўчынак. Успомнiў, як на канiкулы цi з канiкул вазiлi iх верхам на вярблюдзе. Малодшая спераду, бацька пасярэдзiне, старэйшая ззаду – i паехалi ўсе ўтраiх. Гадзiны тры, а зiмой дык i болей, жвавым трухам бег Каранар ад Баранлы-Бураннага да Кумбеля. А калi Едыгей не меў часу, адвозiў iх Казангап. Ён быў iм нiбы бацька. Едыгей рашыў, што ранiцай трэба даць iм тэлеграму, а там як здолеюць... Але няхай ведаюць, што няма ўжо старога Казангапа.

Потым ён iшоў i думаў пра тое, што ранiцай найперш трэба прыгнаць з выпасу свайго Каранара, бо патрэбны будзе. Памерцi не проста, а пахаваць чалавека як мае быць на гэтым свеце таксама не проста... Выяўляецца заўжды, што таго няма, гэтага няма, што ўсё трэба здабываць спешна, пачынаючы ад жалобных убораў i канчаючы дрывамi для памiнак.

Менавiта ў той момант у паветры нешта калыхнулася, нагадала, як было гэта на фронце, аддалены ўдар магутнай выбуховай хвалi, i зямля здрыганулася пад нагамi. I ён убачыў проста перад сабой, як далёка ў стэпе, у тым баку, дзе быў, як ён думаў, саразекскi касмадром, нешта ўзляцела ў неба, усё паўзучы ўгору вогненным смерчам. I знiякавеў – у космас уздымалася ракета. Такога ён яшчэ нiколi не бачыў. Ён ведаў, як усе саразекцы, пра iснаванне касмадрома Сары-Азек-I, было гэта адсюль у кiламетрах сарака цi меней, ведаў, што туды перакiнута асобная чыгуначная лiнiя ад станцыi Тагрэк-Там, i расказвалi нават, што ў тым баку стэпу ўзнiк вялiкi горад з вялiкiмi крамамi, многа разоў чуў па радыё, у размовах, чытаў у газетах пра касманаўтаў, пра касмiчныя палёты. Усё гэта адбывалася недзе паблiзу, ва ўсякiм выпадку на канцэрце самадзейнасцi ў абласным горадзе, дзе жыў Сабiтжан, а горад быў куды далей – нам паўтары сутак язды цягнiком, – дзятва хорам спявала песеньку пра тое, што яны самыя шчаслiвыя дзецi на свеце, таму што дзядзькi касманаўты лятуць у космас з iхняй зямлi, але таму, што ўсё наўкол аэрадрома лiчылася закрытай зонай, Едыгей, жывучы не так далёка ад тых мясцiн, здавальняўся тым, пра што дазнаваўся выпадкам. I вось упершыню бачыў увачавiдкi, як iмклiва ўзнiмалася, неспакойна палымнеючы, асвятляючы акругу трапяткiм святлом, касмiчная ракета ў цёмную, зорную высь. Едыгею стала не па сабе – няўжо ў тым пламеннi сядзiць чалавек? Адзiн цi два? I чаму, пастаянна жывучы тут, ён нiколi раней не бачыў, як ракета ўзлятала, бо колькi ўжо ляталi ў космас, з лiку саб'ешся. Можа, тыя разы караблi адляталi ўдзень? А гэты чаму рвануў ноччу? Спешка якая цi так прызначана? А можа, ён узнiмаецца ноччу, а там адразу трапляе ў дзень? Сабiтжан неяк расказваў, быццам сам там быў, што ў космасе кожныя паўгадзiны ноч змяняе дзень. Трэба параспытаць у Сабiтжана. Ён усё ведае. Надта ж яму хочацца рабiць выгляд, што ўсё ведае, што ён не абы-якi, а самавiты чалавек. У абласным горадзе, бач, робiць. Але не задаваўся б. Навошта? Хто ты ёсць, тым i будзь. "Я з тым быў, з гэтым быў, я яму тое цi гэта сказаў". А Доўгi Эдыльбай расказваў – зайшоў ён неяк да яго на службу. Толькi i бегае, кажа, наш Сабiтжан ад тэлефона да дзвярэй кабiнета ў прыёмнай, толькi паспявае: "Слухаюся, Альжапар Кахармонавiч! Так, Альжапар Кахармонавiч" – i гэтак далей. А той, кажа, сядзiць там у кабiнеце i ўсё кнопкi нацiскае. Так i не пагаварылi памiж сабой толкам. Вось такi ён, кажа, наш зямляк баранлiнскi. Ды бог з iм, такi ўжо ёсць. Шкада толькi Казангапа. Ён жа надта перажываў за сына. Да апошнiх дзён не казаў пра яго нiчога благога. Пераехаў быў у горад да яго жыць, сам жа прасiў, а што выйшла... Ну, гэта ўжо другое.