Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 13 (всего у книги 18 страниц)

У такiм настроi дабраўся ён у Кумбель. Хацелася, вядома, каб Зарыпа атрымала нарэшце адказ сваякоў на пiсьмы, але ад здагадкi, што сваякi могуць прыехаць па асiрацелую сям'ю i забраць яе, Едыгею рабiлася не па сабе. На пошце ў акенцы да запатрабавання адказалi, што паштовак для Зарыпы Кутыбаевай няма. I ён нечакана для самога сябе ўзрадваўся гэтаму. Мiльганула нават нядобрая думка: "Вось i добра, што няма". Потым ён добрасумленна выканаў яе даручэнне – адправiў тры тэлеграмы па трох адрасах. З тым i вярнуўся пад вечар...

Вясна тым часам павярнула на лета. Пабляклi, выпетралi саразекi. Нiякага знаку марагi-травы. Адвеку жоўты стэп зноў стаў жоўты. Гарачэйшым рабiлася паветра, неўзабаве павiнна была падступiцца спёка. А ад сваякоў Кутыбаевых не было нiякай весткi. Нi пiсьма, нi тэлеграмы. А цягнiкi iшлi праз Баранлы-Буранны, а жыццё iшло сваiм парадкам...

Зарыпа ўжо i не чакала адказу, зразумела, што нельга разлiчваць на дапамогу сваякоў, што не варта надакучаць iм пiсьмамi i просьбамi аб дапамозе. I, пераканаўшыся ў гэтым, жанчына кiдалася ў роспач – куды памкнуцца цяпер, як быць? Як сказаць дзецям пра iхняга бацьку, з чаго пачынаць, як наладжваць раскiданае жыццё? Адказу пакуль не было.

Магчыма, не менш чым сама Зарыпа, перажываў за iх Едыгей. Iхнi лёс быў неаддзельны ад ягонага лёсу. Цягам кожнага дня жыў цяпер лёсам гэтых малых i Зарыпы. I тым, як быць самому, як заглушыць у сабе голас, што клiкаў да яе. Не, ён не знаходзiў нiякага адказу. Не думаў ён нiколi, што давядзецца ў жыццi рашаць i такую задачу...

Колькi разоў мерыўся Едыгей прызнацца ёй, сказаць шчыра i проста, што любiць яе, што гатовы ўсе клопаты яе ўзяць на сябе, – толькi вось як гэта сказаць? Якiм чынам? Ды i цi зразумее яна? Бо не да таго, мусiць, цяпер ёй. Пастаянна ва ўладзе такiх думак, ён змрачнеў, губляўся, яму каштавала намаганняў хаваць свой настрой ад людзей.

Аднойчы ён усё ж адважыўся зрабiць намёк. Вяртаючыся з абходу па перагону, заўважыў яшчэ здалёк, як Зарыпа пайшла з вёдрамi да цыстэрны з вадой. Нешта падштурхнула яго да яе. I ён пайшоў. Не таму, што нiбыта зручны выпадак надарыўся. Але таму, што менавiта ў тую хвiлiну адчуў Едыгей неадольнасць жадання падысцi да яе i сказаць тое, што немагчыма ўжо было хаваць у сабе. Ён падумаў нават, што гэта найлепшае – няхай будзе як будзе, няхай адрыне, але затое з часам, можа, астыне, супакоiцца душа... Яна не бачыла i не чула, як ён падыходзiў. Стаяла спiной, адкруцiўшы кран цыстэрны. Адно вядро было поўнае ўжо i стаяла ўбаку, а пад струменем стаяла другое, з якога вада пералiвалася праз край. Вада пенiлася, ускiпала, плюхала праз край, бралася каля вядра лужынай, а яна быццам не заўважала гэтага, стаяла панура, прыхiнуўшыся плячом да цыстэрны. Зарыпа была ў паркалёвай сукенцы. Едыгею кiнулiся ў вочы пасмы кудзерыстых валасоў на скронi i за вухам, запалы твар, патанчэлая шыя, прыапушчанае плячо i паўсагнутая рука, што падпiрала бядро. Мо шум вады зачараваў яе, нагадаўшы горныя рэчкi i арыкi Сямiрэчча, цi проста глыбока задумалася ды так i засталася надоўга ва ўладзе гэтага роздуму. Хто ведае! Але толькi Едыгею сцiснула грудзi, калi прыняў у сэрца ўсё гэта, зразумеўшы, якое яно бясконца роднае яму, i захацелася раптоўна прылашчыць яе, абаранiць ад усяго, што прыгнятала i непакоiла. Але рабiць гэта нельга было. Ён толькi моўчкi закруцiў венцiль крана, перакрыўшы шапоткую ваду. Яна зiрнула на яго без здзiўлення, невiдушчым поглядам, нiбыта ён быў не побач, а недзе далёка ад яе.

– Ты чаго? Што з табой? – сказаў ён спагадлiва.

Яна нiчога не сказала, усмiхнулася толькi куточкамi губ i няпэўна прыўзняла бровы над праяснелымi вачмi, нiбы казала пры тым: нiчога, маўляў, добра... так сабе...

– Табе дрэнна? – зноў спытаўся Едыгей.

– Блага, – прызналася яна, цяжка ўздыхнуўшы.

Едыгей разгублена варухнуў плячмi.

– Чаму ты так не шкадуеш сябе? – дакараў ён яе, хаця збiраўся гаварыць не пра тое. – Як можна? Гэтым бядзе не пасобiш. I нам цяжка (ён хацеў сказаць – i мне) глядзець на цябе, i дзецям таксама. Зразумей. Трэба нешта рабiць, гаварыў ён, iмкнучыся падабраць словы, якiя, як таго хацеў ён, павiнны былi сказаць, што менавiта ён болей, чым хто на свеце, перажывае за яе i любiць яе. – Ты вось сама падумай. Ну не адказваюць на пiсьмы, дык такой бяды, не прападзем. Бо з табой (ён хацеў сказаць – я) мы ўсе тут як свае. Ты толькi не кiдайся ў роспач. Працуй, трымайся. А хлопцы падрастуць (ён хацеў сказаць пры мне). I ўсё будзе дзякаваць богу. Навошта табе куды ехаць? Мы ж як свае. А я, ты сама ведаеш, без малых тваiх не магу. – I змоўк, таму што сказаў столькi, колькi дазваляла яму яго становiшча.

– Я ўсё разумею, Едыке, – адказала Зарыпа. – Дзякуй, вядома. Я ведаю, ты гатовы памагчы нам. Але нам трэба ехаць адсюль. Каб забылiся дзецi на тое, што тут было. Можа, тады прасцей будзе сказаць iм праўду. Цi тут сказаць? Вось i думаю, як быць...

– Можа, i так, – вымушана згадзiўся Едыгей. – Толькi ты не спяшайся. Падумай. Ну куды ты з гэткiмi малымi, што iх там чакае? Я як сам падумаю, страшна робiцца, што застануся тут без цябе...

А праз колькi дзён пасля гэтай размовы надарыўся яшчэ выпадак, калi ён выдаў сябе з галавой i доўга каяўся, мучыўся, не знаходзячы гэтаму апраўдання.

З той памятнай паездкi ў Кумбель, калi Эрмек, спалохаўшыся цырульнiка, не даў сябе пастрыгчы, прайшло шмат месяцаў. Хлопчык так i хадзiў патлаты, валасы даходзiлi ўжо яму да плеч i замiналi ў гульнях. Але стрыгчыся не хацеў, пакуль Казангап не ўгаварыў яго. Калi ж скончылася стрыжка, добрая Букей, каб суцешыць малога, сказала: "Паглядзi, якi чысценькi стаў", – дала яму люстэрка. Ды выйшла не так, як яна разлiчвала. Хлапчук зiрнуў, не пазнаў сябе i яшчэ больш зарумзаў. Такiм сплаканым вяла яго Зарыпа з Казангапавага двара, калi сустрэўся на сцежцы Едыгей.

Эрмек умомант вырваўся з матчыных рук i кiнуўся з плачам да Едыгея.

– Паглядзi, паглядзi, што яны зрабiлi са мной!

Едыгей падхапiў малога на рукi i, прыцiскаючы яго да сябе, усёй iстотай сваёй адгукнуўся на яго бяду, на яго безабароннасць i давер, нiбыта ўсё гэта адбылося з iм самiм, i нечакана для сябе самога пачаў цалаваць малога i гаварыць, прыгаворваць хрыплаватым ад горычы i пяшчоты голасам, не разумеючы, можа, сэнс сваiх слоў:

– Супакойся, родны мой! Не плач. Я нiкому не дам цябе ў крыўду, я буду табе за бацьку! Толькi не плач! – I зiрнуўшы на Зарыпу, якая стаяла перад iм уражаная, ён зразумеў, што перасяг нейкую забароненую рысу, i разгубiўся, паспяшаўся ад яе, з хлопчыкам на руках, мармычучы адны i тыя ж словы: – Не плач! Вось я зараз гэтаму Казангапу, вось я зараз яму пакажу! Вось я зараз!

Колькi дзён пасля таго Едыгей пазбягаў Зарыпу. Дый яна, як ён зразумеў, пазбягала сустрэч з iм. Каяўся Буранны Едыгей, што гэтак неасцярожна прагаварыўся, што збянтэжыў тым харошую жанчыну, у якой i без таго было даволi клапот. Але на ўсё жыццё запомнiў тое iмгненне, калi зайшлася ў iм душа ад пяшчоты да малога, запомнiў, якiмi поўнымi недаўмення i тугi вачамi глядзела на яго Зарыпа.

Ацiх на нейкi час Едыгей пасля гэтага выпадку, ўсё, што вымушаны быў у сабе затаiць, перанёс на Зарыпiных дзяцей. Ён бавiў з iмi кожную вольную хвiлiну, працягваючы расказваць, то паўтараючыся, то ўспамiнаючы нешта новае, усё пра мора ды пра мора, бо гэта было самай любiмай тэмай для iх. Пра чаек, пра рыб, пра пералётных птушак, пра аральскiя астравы, дзе жылi яшчэ такiя жывёлiны, якiх не пабачыш у iншых мясцiнах. I ўласная быль усё часцей прыгадвалася Едыгею, тое, пра што ён не расказваў бадай нiкому. Тым больш дзецям. Зналi пра тое толькi двое, ён i Укубала, але i памiж сабой яны нiколi не загаворвалi пра тое, пра свайго першынца, якi памёр. Каб ён быў жывы, гэты малеча, быў бы ён цяпер старэйшы нават за Казангапавага Сабiтжана гады на два. Ды не выжыў.

У пару той рыбацкай паласы, у маладыя гады, незадоўга да вайны перажылi яны з Укубалай дзiвосны выпадак. Такое здараецца, можа, аднойчы i нiколi не паўтараецца.

Едыгей памятае, як заўсёды хацелася яму як хутчэй вярнуцца з мора да Укубалы. Ён любiў яе. Ён ведаў, што яна яго таксама чакала. Больш жаданай жанчыны для яго тады не было. Яму здавалася часам, што ён iснуе толькi дзеля таго, каб увесь час думаць пра яе, накоплiваць у сабе пяшчоту мора i сонца затым, каб аддаваць ёй, жонцы, якая чакала яго, бо з гэтай аддачы вынiкала вялiкае шчасце, якое поўнiла абаiх. I калi яна адчула, што ў ёй нешта адбылося, што яна зацяжарыла, што скора быць ёй мацi, да ранейшага чакання мужа з мора дадалося яшчэ трывожлiвае чаканне дзiцяцi. Але ўсё адно то была найлепшая пара ў iх жыццi.

Аднойчы яна спытала яго, якая такая рыба алтын мекрэ: ледзь чула пра яе, але не бачыла. Ён сказаў ёй, што гэта вельмi рэдкая рыба з асятровых, глыбакаводная, даволi вялiкая, але знакамiтая яна найперш прыгажосцю: сама рыба сiнявата-рабая, а цемя, плаўнiк i грэбень на спiне – ад галавы да пачатку хваста – як з чыстага золата, дзiвосна гэтак блiшчыць i пералiваецца. Таму i завецца алтын мекрэ, залатая мекрэ, якая не кожнаму даецца ў рукi, але пра якую марыць кожны рыбак.

Наступным разам Укубала сказала, што ёй прыснiлася гэтая залатая мекрэ. Рыба нiбыта плавала наўкол яе, а яна спрабавала яе злавiць. Ёй надта хацелася злавiць тую рыбiну, а потым адпусцiць. Але абавязкова патрымаць тую рыбiну ў руцэ. Толькi рыбiна не давалася, i, прачнуўшыся, Укубала доўга не магла супакоiцца: ёй прыкра было, нiбыта i сапраўды нешта важнае абмiнула яе.

А Едыгей усё зразумеў, думаў пра тое неаднойчы ў моры, паставiўшы сабе мэтай здабыць залатую мекрэ, бо тое, што адчувала цяжарная Укубала, было падсвядомым, а значыцца i непадманным жаданнем.

Зiма ўжо наблiжалася. Арцель рыхтавалася да зiмовага промыслу, падлёднага лову з проламак. Але колькi нi даводзiлася Едыгею зiмой i летам лавiць з арцеллю рыбу, ён не чуў, каб залатая мекрэ трапляла калi ў сецi. Гэтую рыбiну даводзiлася калi-нiкалi ўзяць на кручок цi блешню, i то гэта лiчылася падзеяй. Пра тое гаварылi потым доўга i шматзначна.

Тым ранкам ён выправiўся ў мора, сказаўшы жонцы, што парыбачыць для дома, пакуль лёд яшчэ не стаў. Укубала адгаворвала яго, але ён настаяў на сваiм. Усе снасцi, усе неабходныя прычындалы ён старанна падрыхтаваў загадзя. Усё гэта было спарадкавана на носе лодкi. I сам як цяплей апрануўся i паплыў.

Дзень быў няпэўны, не зразумееш якi – асеннi цi перадзiмовы. Едыгей кiраваў у адкрытае мора, дзе, як ён меркаваў, i павiнны былi быць месцы сховаў залатой мекрэ. Усё, вядома, залежала ад шанцу, бо няма нiчога больш неспасцiжнага ў рыбацкiм рамястве, як лоўля на кручок. У душы Едыгей вельмi спадзяваўся, што яму павiнна пашанцаваць, бо выйшаў ён у мора не дзеля промыслу, як заўсёды, а дзеля прарочага сну цяжарнай жонкi.

Моцным весляром быў малады Едыгей. Нястомна, мерна грабучы вяслом, выводзiў ён лодку ў мора па хiсткiх, вiлястых хвалях. Такiя хвалi аральскiя рыбакi завуць iйрэк талкун – крывабокiмi хвалямi. Яны заўжды папярэднiчаюць шторму. Але самi па сабе не страшныя, i можна было не баючыся плыць у мора.

Меншаў бераг i скора стаў на даляглядзе бадай што рыскай. Хмары нерухома навiслi зверху, а нiзам браўся скавышлiвы вецер, моршчыў ваду.

Гадзiны праз две Едыгей спынiў лодку, узняў вёслы, заякарыўся i пачаў рыхтаваць снасцi. У яго былi дзве катушкi з бячэўкай, з самаробным прыстасаваннем для лескi. Адну леску ён прыладзiў на карме, бячэўка з грузiлам апусцiлася цераз рагацiну на стометровую глыбiню, а ў запасе заставалася яшчэ метраў з дваццаць. Другую зладкаваў такiм жа чынам на носе лодкi. I затым зноў узяў у рукi вёслы, каб трымаць лодку ў патрэбным становiшчы насуперак плынi i ветру. I сачыць, каб не зблыталiся лескi.

Цяпер можна было пiльнаваць i чакаць. Ён меркаваў, што менавiта ў такiх мясцiнах павiнна трапляцца гэтая рэдкая рыба. Доказаў таго не было, ён спадзяваўся на чуццё. I мо таму тым больш ён верыў, што рыбiна павiнна паявiцца. Без яе ён не мог вяртацца дамоў. Яна патрэбна была не дзеля забавы, а дзеля важнай у ягоным жыццi справы.

Рыба праз колькi часу дала аб сабе знаць. Але гэта была не тая рыба. Спачатку ён злавiў жэраха. Калi Едыгей яго цягнуў, ён ведаў, што гэта не залатая мекрэ. Не магло быць так, каб з самага пачатку патрапiла тая, жаданая. Едыгей згодны быў папрацаваць, пачакаць. Потым падчапiлася на кручок вялiзная марона, рыбiна нiшто сабе, мо найлепшая рыбiна. Яе, аглушыўшы, ён кiнуў на дно лодкi. На юшку, бадай, што i гэтага хапала. I папаўся яшчэ тран – аральскi лешч. Якiм чынам яго туды занесла? Звычайна ж трымаецца наверсе. Але бог з iм. Сам вiнаваты. I пасля гэтага настала доўгая, нудная паўза... "Не, я дачакаюся, – казаў сам сабе Едыгей. – Хоць я i не казаў, але яна ведае, што я выправiўся па залатую мекрэ. I я павiнен яе здабыць, каб дзiцю ў ягоным вузiлiшчы было лягчэй. Гэта ж дзiця хацела, каб мацi ўбачыла i патрымала ў руках залатую рыбiну. Але чаму яно таго хоча, гэтага нiхто не ведае. I мацi таксама таго хоча, а я, Едыгей, зраблю гэтак, каб жаданне iх збылося".

Бiлася хваля, круцiла лодку – крывабокая хваля. Халаднавата ўжо рабiлася Едыгею, але ўвесь час ён пiльна сачыў за катушкамi i бячэўкай – цi не тарганецца леска, што ляжыць на рагачы. Не, нi на носе, нi на карме нiякага знаку. Аднак Едыгей не трацiў надзеi. Ён ведаў, ён верыў, што павiнна прыйсцi да яго залатая мекрэ. Толькi б мора патрывала трохi – нешта надта разгулялiся iйрэк талкуны. Чаму? Не, шторму не павiнна быць так скора. Можа, пад вечар цi ноччу ўздымуцца штармавыя хвалi – алабашы, грывастыя равуны. I тады закiпiць пагрозлiвы Арал ад краю да краю, белай пенай акрыецца, i нiхто не пасмее тады паказацца ў мора. А пакуль яшчэ можна, пакуль яшчэ ёсць час...

Натапыраны, азалелы, чакаў Едыгей сваю рыбiну ў моры. "Чаму ж ты марудзiш, дальбог, не бойся, – думаў ён пра рыбiну. – Не бойся, я цябе адпушчу назад. Не бывае, кажаш, такога? А вось павер – бывае. Не для яды я цябе чакаю. Яды i рыбы ўсялякай поўна дома. Во i цяпер на дне лодкi ляжаць тры рыбiны. Стаў бы я дзеля харчу падпiльноўваць цябе, залатая мекрэ! Разумееш, першанец павiнен паявiцца ў нас. А ты прыснiлася нядаўна маёй жонцы, i з той пары спакой страцiла яна, хоць i не кажа пра гэта, але ж я бачу. Я не магу растлумачыць, чаму гэта так, але надта трэба, каб яна ўбачыла цябе i патрымала ў руках, i я даю слова, адразу ж адпушчу цябе ў мора. Тут справа такая, што ты асаблiвая, рэдкая рыба. У цябе залатыя цемя i хвост, i плаўнiкi, i хрыбет таксама залатыя. I ты зразумей наша становiшча. Яна хоча ўбачыць цябе наяве, яна хоча дакрануцца да цябе, каб адчуць, якая ты, залатая мекрэ. Не думай, што калi ты рыба, дык да нас не маеш адносiн. Хоць ты i рыба, а яна чамусьцi сумуе па табе, як па сястры, i хочацца ёй пабачыць цябе, перш чым народзiцца дзiця. I дзiця ў чэраве адчуе палёгку. Вось такая справа. Выручай, дарагая залатая мекрэ. Падыходзь. Не пакрыўджу. Слова даю. Каб я быў злаўмысны, ты б гэта адчула. На кручок, на два кручкi я начапiў кавалак мяса. Трохi пахлае мяса, каб ты пачула здаля. I ты падыходзь i не думай нiчога благога. Каб я блешню падсунуў табе, тады было б нячэсна, хоць ты хутчэй пайшла б на яе. Але ж ты праглынеш яе, i як ты будзеш потым жыць з жалезам у вантробах, калi я адпушчу цябе ў мора? Тое было б падманам. А я табе чэсна прапаноўваю кручок. Трохi параняцца губы, толькi i ўсяго. I не турбуйся, я прыхапiў з сабой вялiзны бурдзюк. Туды я налiю вады, i ты паляжыш пакуль у бурдзюку з вадой, а потым паплаваеш яшчэ i ў моры. Але я не пайду адсюль без цябе. Час не церпiць. Хiба ты не адчуваеш, як набiраюць моцы хвалi i вецер усчынаецца, хiба ты хочаш, каб першынец мой нарадзiўся кволы i не пабачыў доўга свету? Падумай, памажы мне..."

Ужо вечарэла ў шызай пространi халоднага перадзiмовага мора. То паяўляючыся на грабянах хваль, то хаваючыся мiж iмi, лодка iшла да берага. Цяжка iшла, змагаючыся з бурунамi, а мора шумела, ускiпала яшчэ стрымана, паволi разгойдваючыся, набiраючы штармавой моцы. Халодныя пырскi ляцелi ў твар, i рукi на вёслах былi ўжо набрынялыя ад холаду i вiльгацi.

Укубала хадзiла па беразе. Даўно ўжо, ахопленая трывогай, яна выйшла да мора i чакала мужа. Хутка цямнела, шумна i неспакойна бiлiся хвалi. Трывожна было на сэрцы ў Укубалы.

Але вось нешта мiльганулася сярод бурунаў i лодка паказалася на хвалi. Захутаная ў хустку, грузная ад цяжарнасцi, Укубала падышла да самага прыбою i чакала тут, пакуль прычальваў Едыгей. Прыбой вынес моцным штуршком лодку на водмель. Едыгей у адно iмгненне саскочыў у ваду i выцягнуў лодку на бераг, правалок яе яшчэ i па пяску. I калi ён разагнуў спiну, увесь мокры i салёны, Укубала падышла i абняла яго за мокрую шыю пад халодным, залубянелым плашчом.

– Не ведала, што i думаць. Чаму ты так доўга?

– Яна не паяўлялася ўвесь дзень i толькi пад вечар прыплыла.

– Дык ты хадзiў па залатую мекрэ?

– Вядома, i я яе ўгаварыў. Ты можаш паглядзець на яе.

Едыгей дастаў з лодкi цяжкi скураны бурдзюк, поўны вады, развязаў яго, i на бераг плюхнулася разам з вадой залатая мекрй. То была вялiкая рыбiна. Магутная i прыгожая рыбiна. Яна шалёна пачала бiць залатым хвастом, выгiнаючыся, падскокваючы, раскiдаючы наўкол мокрую гальку, i, шырока разяваючы ружовую пашчу, iмкнулася дапластаваць да мора, да прыбою. На нейкi мiг рыбiна раптам зацiхла, iмкнучыся асвойтацца, аглядваючы нерухомымi i чыстымi вачамi той свет, у якiм нечакана апынулася. Але нязвыклае нешта, сляпучае аглушыла яе, задыхацца пачала. I тады яна зноў напружылася, забiлася з новай сiлай, жадаючы патрапiць да вады. Едыгей падняў яе за жабры.

– Падстаўляй рукi, трымай, – сказаў ён Укубале.

Укубала прыняла рыбiну, як дзiця, на абедзьве рукi, i прыклала яе да грудзей.

– Якая яна пруткая! – усклiкнула Укубала, адчуўшы яе спружынiстую сiлу. А цяжкая, як гнёт. I так пахне морам. I прыгожая якая! На, Едыгей, я радая, вельмi радая. Споўнiлася маё жаданне. Адпусцi яе ў мора хутчэй.

Едыгей панёс залатую мекрэ да мора. Увайшоўшы па калена ў шумлiвы прыбой, ён расслабiў рукi. На нейкi кароткi мiг, калi залатая мекрэ падала ў ваду, у густой сiнечы надвячор'я нiбы блiснула зiхоткае сонейка i патухла, – гэта мекрэ ўкручвалася ў ваду сваiм iмклiвым целам...

А вялiзны шторм нахапiўся ўночы. Мора раўло пад кручай. Яшчэ раз пераканаўся Едыгей: не так сабе паяўляюцца на моры тыя хвалi – iйрэк талкуны. Прыслухоўваючыся ноччу да прыбою, успомнiў Едыгей пра запаветную рыбiну. Як яна там цяпер? Але ж на вялiкiх глыбiнях мора, мусiць, спакайнейшае. Прыслухоўваецца там, нябось, як ходзяць хвалi наверсе. Едыгей шчаслiва ўсмiхнуўся пры гэтым i, засынаючы, паклаў руку на жончын бок i пачуў раптам, як нешта тарганулася ў яго пад рукой. То даваў пра сябе знаць ягоны будучы першынец. I таму Едыгей шчаслiва ўсмiхнуўся i спакойна заснуў.

Ведаць бы яму, што не мiнецца i год, як усхопiцца тая вайна, i ўсё пабурыцца ў жыццi, i пойдзе ён ад мора назаўсёды i толькi будзе пра яго ўспамiнаць... Асаблiва калi цяжкiя днi настануць...

Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход.

А па баках ад чыгункi тут ляжала вялiкая пустэльная пространь Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў...

У тым страшным для Бураннага Едыгея пяцьдзесят трэцiм годзе i зiма лягла ранняя. Нiколi такога не здаралася ў саразеках. У канцы кастрычнiка ўжо снег пайшоў, халады пачалiся. Добра, што да той пары бульбы паспеў завезцi з Кумбеля i сабе i Зарыпе з дзецьмi. Быццам ведаў – паспяшаўся. Апошнi раз давялося на вярблюдзе ехаць, пабаяўся, што ў таварняку бульба памерзне, пакуль давязеш. А так паехаў на Буранным Каранары, уладкаваў на iх два вялiзныя мяхi па баках, сам жа ўзграмаздзiўся на самы верх памiж мяхамi i паехаў сабе спакойна дахаты. Сядзеў на Каранары, як на слане. Так думалася Едыгею. Датуль нiхто тут нават уяўлення не меў пра верхавых сланоў, пакуль не пракруцiлi на станцыi iндыйскi фiльм. Усе кумбельцы рынулi глядзець невядомую кiнакарцiну пра невядомую краiну. Там паказвалi сланоў, паляванне на тыграў паказвалася са сланамi палявалi. Едыгей тую карцiну таксама паглядзеў. Выходзiлi з кiно, размовы розныя пачалiся, i дзiвiлiся чыгуначнiкi, што недзе на сланах ездзяць. А нехта ўголас сказаў:

– I што вы дзiвiцеся сланам, Едыгееў Каранар чым горш за слана? Нагрузi, дык ён цягне, як слон!

– I праўда! – засмяялiся наўкол.

– Ды што слон! Слон той толькi ў гарачых краiнах жыве. А няхай бы паспрабаваў у нас на саразеках узiмку. Слон твой i капыты адкiне, далёка яму да Каранара!

– Слухай, Едыгей, а чаму табе не згламаздаць такую ж будку на Каранары, як там у Iндыi на сланах? I будзеш сабе ездзiць, як багацей якi!

Едыгей пасмейваўся. Жартавалi з яго, але прыемна было слухаць, як захапляюцца ягоным Каранарам.

Але ж i папакутаваў той зiмой, паперажываў праз гэтага свайго Каранара...

Але гэта здарылася ўжо з надыходам халадоў. А ў той дзень заспеў яго ў дарозе першы снегапад. Сняжок i перад тым браўся сыпацца, але хутка раставаў. А тут i пайшоў, i пайшоў, суцэльным змрокам узялося неба, вецер закруцiў. Густа, цяжка павалiў снег белым вохлап'ем. Не холадна было, але мокра i няўтульна. А галоўнае, не вiдаць нiчога наўкол. Што было рабiць? У саразеках не схаваешся, каб перачакаць непагадзь. Заставалася адно – даверыцца моцы i чуццю Каранара. Ён павiнен прывезцi дадому. Едыгей даў яму поўную волю, а сам падняў каўнер, насунуў на лоб шапку i цярплiва сядзеў, дарэмна стараючыся разгледзець што-небудзь па баках. Густая навiсь снегу, i толькi. Каранар iшоў у той крутаверцi, не прыцiшваючы кроку i, мабыць, разумеючы, што гаспадар яму цяпер не гаспадар, таму во i маўчыць, нiчым не дае знаць пра сябе. Вялiкай моцы павiнен быў быць Каранар, каб так вось, з такiм грузам бегчы праз снегапад. Магутна i горача дыхаў, несучы на сабе гаспадара, i крычаў, роў, як звер, а то i пачынаў выць працяжна, нудна i ўсё iшоў нястомна i бесперапынна скрозь iмклiвы густы снег...

Дзiва што – занадта доўгай падалася Едыгею тая дарога. "Хутчэй бы дабрацца", – думаў ён i ўяўляў сабе, як дома, мабыць, непакояцца, гледзячы на такое надвор'е. Укубала, нябось, трывожыцца, толькi выгляду не падае. Можа, i Зарыпа трывожыцца. Трывожыцца, вядома, але тым больш хавае гэта. Вунь нават на вочы яму трапiць баiцца. А што, спытаць, адбылося? Бо нi словам, нi ўчынкам не даў каму падумаць, што нешта тут ёсць. Усё як заўсёды. Толькi нiбыта яны, апынуўшыся на адной дарозе, азiрнулiся раптам, цi так iдуць? I далей пайшлi. Вось i ўсё. А як яму пры гэтым, гэта ўжо ягоны клопат. Няхай гэта нiкому не балiць. Сам разбярэцца, развяжа вузел, што муляў яму ўсё больш...

Гэта не простыя думкi былi, пакутлiвыя i непраглядныя. Вось i зiма ўжо настала, а ён па-ранейшаму не мог забыць Зарыпу, але не мог нават i ў думках адмовiцца ад Укубалы. На гора сабе яму яны былi патрэбны абедзве, а яны, мусiць, ведаючы пра гэта, не хацелi прыспешваць рашэнне. Вонкава ўсё было як заўсёды. I так прайшло лета, i так мiнула восень, за якою насунулася сiвая, непраглядная зiма.

Сiратлiва i няўтульна адчуваў сябе Едыгей на адзiноце ў гэтым снегападзе. Вецер бiў у твар, бязлюдна было наўкол. Каранар час ад часу торгаў галавой, абтрасаючы снег i будзячы цiшыню рыкам i ўсхлiпамi. I гаспадару рабiлася яшчэ няўтульней. Не ўдавалася яму спынiцца на нейкай пэўнай думцы. Не мог пэўна прызнацца Зарыпе, не мог адрачыся ад Укубалы. I тады ён пачынаў лаяць сябе апошнiмi словамi: "Быдла! Свалата! Сабака! Галава дурная!" – i яшчэ такiм жа парадкам. Але нiчога не памагала... Адзiная радасць, якая чакала яго, былi дзецi.

Думкi пра дзяцей былi ратункам для Едыгея, тут ён прыходзiў да згоды з самiм сабой. Ён уяўляў, як дабярэцца да Баранлы-Бураннага, як выбегуць малыя з дома, пачуўшы, што ён прыехаў, i не загонiш iх назад, хоць снег iдзе, i будуць круцiцца каля ног: "Дзядзька Едыгей прыехаў! На Каранары! Бульбу прывёз!" – i тое, як строга i ўладна загадае ён вярблюду легчы на зямлю i тады, увесь аснежаны, злезе з Каранара, абабiваючы з сябе снег i паспяваючы тым часам пагладзiць малых па галаве, i як потым пачне разгружаць мяшкi з бульбай i паглядваць, цi не паявiцца Зарыпа, калi яна дома, – ён ёй нiчога не скажа асаблiвага, ды i яна не скажа, ён толькi паглядзiць ёй у твар i будзе тым задаволены, каб потым зноў засумаваць, бо такая ўжо яму доля...

Так адольваў ён дарогу ў той завiрушны дзень. Праз усю дарогу не пакiдалi яго сумненнi, роздум. I ўсю дарогу круцiла снег завiруха.

Ад той завiрухi i зiма лягла ў саразеках, ранняя i сiберная ад самага пачатку.

З надыходам халадоў зноў пачаў вар'явацца Каранар, зноў узбунтавалася ў iм неадольная сiла, i ўжо нiхто не мог стрымаць яго.

На трэцi дзець пасля завiрухi ўзняўся марозны вецер i лягла над стэпам iмглiстая халадэча. Далёка i выразна чулiся на марозе рыпучыя крокi, кожны гук, кожны шоргат чулiся надзiва выразна. Цягнiкi былi чутны за шмат кiламетраў. А калi на свiтаннi пачуў Едыгей трубны розгалас Каранаравага рыку ў загоне i тое, як ён таптаўся i расхiстваў загарадзь за домам, зразумеў, якi клопат надарыўся яму. Хутка апрануўся, выйшаў у цемень, паспяшаў да загона i раскрычаўся, калюча рвучы горла марозным паветрам:

– Ты чаго гэта? Канец свету пачуў? Зноў за сваё? Зноў кроў маю пiць? Змоўкнi! Пашчу закрый, кажу! Нешта ты сёлета занадта рана пачаў!

Але ўсё было дарэмна. Вярблюд i не падумаў лiчыцца з iм. Ён патрабаваў свайго, ён роў, фыркаў, пагрозлiва клацаў зубамi, ламаў загон.

– Учуў, значыцца? – казаў ужо Едыгей з дакорам. – Ну зразумелая справа, табе цяпер трэба бегчы ў статак. Эх-эх! I хто гэта падстроiў вам так, што толькi раз на год здагадваецеся пра тое, чым маглi б займацца ў любы дзень без шуму i роспачы? Бач ты, канец свету!

Усё гэта казаў Едыгей больш сабе, бо добра разумеў сваю бездапаможнасць. Нiчога не заставалася, як адчынiць загон. I не паспеў ён адсунуць цяжэразную, увелькi з чалавекам зашчапку з жэрдак, як, ледзь не збiўшы яго з ног, Каранар рынуўся вонкi i пабег у стэп з ярасным крыкам, шырока раскiдваючы цыбатыя ногi i трасучы тугiмi чорнымi гарбамi. Мiгам прапаў з вачэй, толькi цэлая снежная хмара паднялася за iм.

– Цьфу ты! – плюнуў услед гаспадар i дадаў, злуючыся: – Бяжы, дурань, а то спознiшся!

Едыгею з ранiцы трэба было заступаць на працу. Таму i давялося прымiрыцца з Каранаравым бунтам. Каб ведаў, чым гэта скончыцца, хiба адпусцiў бы яго няхай бы лепш лопнуў ад крыку. Але хто без яго мог справiцца з атанам? Паспадзяваўся, што той ахаладае на волi, супакоiцца, i ўсё будзе добра...

А ў сярэдзiне дня прыйшоў Казангап i сказаў яму, спагадлiва ўсмiхаючыся:

– Ну, бай, дрэнныя твае справы. Толькi што на выпасе быў. Твой Каранар пайшоў, я думаю, у вялiкi паход. Тутэйшых кайманак яму ўжо малавата.

– Ты не жартуй, кажы сур'ёзна.

– Што ж тут несур'ёзнага? Кажу табе, пацягнула яго ў другi статак. Нешта ўчуў, звяруга. Бачу, бяжыць стэпам, аж зямля гудзе. Раве, слюня цячэ. Думаў, растопча, так ён паўз мяне шаснуў на злом галавы. Бач, нашага статка мала. Размах яму трэба. Моцны, гад!

Едыгей узнепакоiўся не на жарт. Уявiў сабе, колькi клопату будзе, колькi непрыемнасцей.

– Ды хопiць табе, супакойся. Знойдуцца i там добрыя атаны, яны яму бой дадуць, вернецца, як пабiты сабака, куды ён дзенецца, – супакоiў яго Казангап.

На другi дзень пачалi паступаць, нiбы паведамленнi з фронту, звесткi пра баявыя дзеяннi Бураннага Каранара. Карцiна вымалёўвалася маласуцяшальная. Варта было спынiцца цягнiку на Баранлы-Буранным, як машынiст, або качагар, або кандуктар расказвалi пра штукарствы Каранара дзе-небудзь у прыстанцыйных вярблюджых гуртах. Расказвалi, што на раз'ездзе Малакумдычап забiў да смерцi двух атанаў i пагнаў перад сабой у стэп чатырох матак, гаспадарам ледзь удалося адбiць iх у Каранара. Давялося з ружжаў страляць у паветра. У другiм месцы Каранар сагнаў з вярблюдзiцы гаспадара, што ехаў верхам. Гаспадар чакаў гадзiны дзве, думаў, што, нацешыўшыся, атан адпусцiць ягоную вярблюдзiцу, якая, дарэчы, не надта прыспешвала расстанне. Калi ж гаспадар пачаў наблiжацца да вярблюдзiцы, каб забраць яе i ехаць дамоў, Каранар кiнуўся на яго раз'юшана i пагнаў у стэп – i затаптаў бы, каб той не паспеў скочыць у нейкую глыбокую вымоiну i затаiцца там, як мыш, нi жывы нi мёртвы. Потым ён ачомаўся i, выйшаўшы ярам як далей ад месца сустрэчы з Каранарам, паспяшаўся дадому шчаслiвы, што жывы застаўся.

Але самае трывожнае паведамленне паступiла ў пiсьмовым выглядзе з раз'езда Ак-Майнак. Вунь куды падаўся, пракляты, аж за станцыю Кумбель! Адтуль прыйшло пiсьмо ад нейкага Каспана. Вось што пiсалася ў гэтай даволi цiкавай нататцы:

"Салем, паважаны Едыгей-ага! Хоць ты i вядомы чалавек у саразеках, але давядзецца табе выслухаць непрыемныя рэчы. Я думаў, што ты гаспадар спраўны, а ты такую волю даў свайму бандыту. Ад цябе мы такога не чакалi. Ён тут у нас учынiў такое! Скалечыў нашых атанаў, а сам адбiў трох лепшых матак i да таго ж завiтаў сюды не адзiн – прыгнаў нейкую вярблюдзiцу асядланую, мабыць, сагнаў з яе гаспадара, iнакш навошта той вярблюдзiцы быць пад сядлом? Адбiў ён гэтак матак, пагнаў у стэп i нiкога блiзка не падпускае – нi чалавека, нi жывёлу. Хiба так можна? Адзiн наш малады атан здох ужо – у яго паламаны рэбры. Я хацеў стрэламi адпудзiць Каранара, забраць нашых матак – не памагло, не баiцца. Гатовы загрызцi каго хочаш, каб толькi не перашкаджалi яму займацца любiмай справай. Ён не жарэ, не п'е, крые гэтых матак без разбору, аж зямля ходарам ходзiць. Брыдка глядзець, як ён гэта робiць. I раве на ўвесь стэп, нiбы канец свету настаў. Страшна чуць! Я такой ненажэры ў жыццi не бачыў. У нашым пасёлку ўсе ўстрывожаны. Жанчыны i дзецi баяцца адысцiся ад дому. А таму i патрабую, каб ты, не марудзячы, прыбыў сюды i забраў свайго Каранара. Даю тэрмiн. Калi праз дзень не з'явiшся i не пазбавiш нас ад гэтага нашэсця, дык не сярдуй, дарагi ага. Ружжо ў мяне буйнакалiбернае. Такiмi кулямi мядзведзя павалiць можна. Стрэлю яму ў дурную ягоную галаву пры сведках – i справе канец. А шкуру прышлю з аказiяй. Не пагляджу, што Буранны Каранар. А слова маё цвёрдае. Прыязджай, пакуль не позна.

Твой ак-майнакскi зямляк Каспан".

Вось такое закруцiлася. Пiсьмо хоць i дзiвак напiсаў, але папярэджанне ў iм сур'ёзнае. Параiлiся яны з Казангапам i рашылi, што Едыгею давядзецца неадкладна выпраўляцца на раз'езд Ак-Майнак.

Сказаць проста, зрабiць не так лёгка. Трэба было дабрацца да Ак-Майнака, злавiць Каранара ў стэпе ды вярнуцца назад у такую халадэчу, калi завiруха магла ўсчацца ў любы момант. Але хто ведае, як далёка зайшоў у стэп Каранар са сваiм гарэмам. Мяркуючы па лiсту, ак-майнакцы былi так раззлаваны, што маглi не даць ездавога вярблюда, ганяйся тады пешкi за Каранарам.