Текст книги "Буранны паўстанак (на белорусском языке)"

Автор книги: Чингиз Айтматов

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 18 страниц)

– Не, не пойдзеш! – усклiкнуў грозна Абдзiльхан, якi ўвесь гэты час маўчаў. – Адсюль ты нiкуды не выйдзеш. Нi на якi кiрмаш табе няма ходу. Цябе лячыць мы будзем, пакуль твой розум не знойдзе сябе.

З гэтымi словамi брат схапiў дамбру.

– Вось так! – I вобземлю кiнуў, растаптаў яе, як бык раз'юшаны топча пастуха. – З гэтага часу ты спяваць забудзеш! Эй, вы, прывядзiце клячу гэтую, Саралу! – I падаў знак.

I тыя, што на двары стаялi напагатове, ад канавязi хутка падагналi Саралу.

– Зрывай сядло! Кiдай сюды! – загадаў Абдзiльхан i выхапiў аднекуль сякеру. Сядло сек ён сякерай, аж ляцелi трэскi.

– Вось! Нiкуды ты не паедзеш! Нi на якi кiрмаш! – I ў злосцi парэзаў конскую збрую, адно стрэмя ў адзiн бок, другое ў другi бок.

Са страху пачаў кiдацца Сарала, прысядаў, хрыпеў, грыз цуглi, быццам ведаў, што i яго чакае такi ж лёс.

– Дык значыць, ты на кiрмаш сабраўся? На Сарале верхам? Дык паглядзi! лютаваў Абдзiльхан.

I тут жа сваякi звалiлi Саралу з ног, валасяным арканам звязалi каня. А Абдзiльхан магутнай пяцярнёй, схапiўшы каня за храп, задраўшы яму галаву, над горлам безабаронным нож занёс.

Iрвануўся з усяе сiлы Раймалы-ага з рук, што трымалi яго.

– Спынiся! Не забiвай каня!

Але не паспеў. Бо кроў струменем гарачым лiнула з-пад нажа, у вочы лiнула, як цемра сярод дня. I ўвесь у крывi, якая яшчэ дымiлася, аблiты крывёю Саралы, з зямлi, хiстаючыся, устаў Раймалы-ага.

– Дарэмна! Я ж пешшу пайду! Я на каленях папаўзу! – адказаў зганьблены спявак, выцiраючыся палою.

– Не, i пешшу ты не пойдзеш! – сказаў Абдзiльхан. – Табе адсюль не адысцi нi на крок! – I нечакана закрычаў: – Хапайце! Глядзiце, ён вар'ят! Звяжыце яго, а не то чаго-небудзь наробiць.

Тут крыкi ўзнялiся:

– Сюды вяроўку!

– Скруцiце рукi!

– Круцi тужэй!

– Ён звар'яцеў! Клянуся!

– Глядзi, вочы якiя!

– Ён страцiў розум, ей-ей!

– Цягнiце яго сюды, да бярозы!

Ужо стаяў месяц высока над галовамi. Стаяла цiшыня. Зусiм цiха было на небе i на зямлi. Прыйшлi нейкiя шаманы, вогнiшча расклалi i ў дзiкiм танцы выганялi злы дух, якi зацьмiў розум вялiкага песняра.

А ён стаяў, прывязаны да бярозы, i рукi яго былi туга сцягнуты за спiною.

Потым прыйшоў мула, каб чытаць малiтвы з карана. На правiльны шлях настаўляў мула.

А ён стаяў, прывязаны да бярозы, з рукамi, якiя былi сцягнуты за спiною.

I, звяртаючыся да брата Абдзiльхана, заспяваў Раймалы-ага:

"Апошнi змрок забiраючы з сабою, прыходзiць ноч, i дзень наступны з ранiцай прыйдзе зноў. Але для мяне з гэтага часу святла няма. Ты сонца адабраў у мяне, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Ты рады, панура радуешся, што разлучыў мяне з каханай, ад бога пасланай на зыходзе гадоў. Але знаў бы ты, якое шчасце я нашу з сабою, пакуль дыхаю, пакуль не перастала бiцца сэрца. Ты прывязаў мяне, прыкруцiў пятлёй да дрэва, а я не тут зараз, няшчасны брат мой Абдзiльхан. Тут толькi цела тленнае маё, а дух мой, як вецер, прабягае адлегласцi, як дождж, злiваецца з зямлёй, я кожнае iмгненне з маёй каханай неразлучны, як голас яе, як само яе дыханне з ёй. Калi яна прачнецца на свiтаннi, я казярогам дзiкiм з гор да яе прыбягу i буду чакаць на каменнай строме, калi яна з юрты выйдзе ўранку. Калi яна агонь запалiць, я стану дымам салодкiм, абвейваць яе я буду. Калi яна паскача на канi i цераз брод рачны перабiрацца пачне, я буду пырскамi ляцець з-пад капыт яе каня, я буду пырскамi халадзiць яе твар i рукi. Калi ж заспявае яна, я песняю буду..."

Над галавою ледзь чутно зашалясцелi галiнкi па долку. Дзень наставаў. Даведаўшыся, што Раймалы-ага страцiў розум, паглядзець на яго прыехалi суседзi. Не злазячы з коней, яны збiлiся ў гурт, трымаючыся на адлегласцi.

А ён стаяў у парваным адзеннi, прывязаны да бярозы. I песню спяваў, тую песню, якая славутай стала пасля:

З чорных гор калi пойдзе качэўе,

Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан.

З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,

Дай мне волю, брат мой Абдзiльхан.

Не гадаў я, не думаў, што табою буду

Звязаны я па руках i па нагах.

З чорных гор калi пойдзе качэўе,

З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,

Развяжы мне рукi, брат мой Абдзiльхан,

Сам я ў неба дарогу знайду.

З чорных гор калi пойдзе качэўе,

Я на кiрмаш не траплю, Бегiмай.

З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,

Не чакай мяне там, Бегiмай.

Мы з табою спяваць там не будзем,

Конь мой не паспее, сам я не дайду.

З чорных гор калi пойдзе качэўе,

З сiнiх гор калi пойдзе качэўе,

На кiрмаш не прыйду, Бегiмай.

Бо я ў неба дарогу знайшоў...

Вось якая яна, гiсторыя гэтая...

Цяпер, па дарозе на Ана-Бейiт, праводзячы Казангапа ў апошнi шлях, пра гэта ўсё думаў неадчэпна Едыгей.

XI

Цягнiкi ў гэтых мясцiнах iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход. А па абодвух баках чыгункi тут ляжалi, вялiкiя пустынныя прасторы – Сары-Азекi, Сярэдзiнныя землi жоўтых стэпаў...

У гэтых мясцiнах адлегласцi вымяралiся адносна чыгункi, як ад Грынвiчскага мерыдыяна...

А цягнiкi iшлi з усходу на захад i з захаду на ўсход...

Мiнаваўшы вельмi доўгi праезд уздоўж чырвонапясчанай стромы Мала-Кумдычап, дзе некалi кружыла Найман-Ана ў пошуках свайго сына-манкурта, яны апынулiся на подступах да Ана-Бейiта. I тут здарылася першая нечаканка. Яны напаролiся на перашкоду – агароджу з калючага дроту.

Едыгей спынiўся першы – вось табе i раз! Ён нават прыўстаў на страмёнах i паглядзеў направа, паглядзеў налева – наколькi ахапiць вокам, нiтаваўся паўсюль непраходны калючы дрот, начэплены ў некалькi радоў на жалезабетонныя чыгунныя слупы.

Ззаду спынiлiся трактары. Першым выскачыў з кабiны Сабiтжан, за iм Доўгi Эдыльбай.

– Што такое? – махнуў рукой Сабiтжан на агароджу. – Не туды патрапiлi, цi што? – запытаўся ён у Едыгея.

– Чаму не туды? Туды, ды толькi вось дрот узяўся аднекуль, каб яго чорт узяў!

– Няўжо яго раней не было?

– Не было.

– Што рабiць цяпер? Як мы паедзем далей?

Едыгей прамаўчаў. Ён i сам не ведаў, што рабiць.

– Эй, ты! Ану спынi трактар! Хопiць тарахцець! – раздражнёна кiнуў Сабiтжан Калiбеку, што высунуўся з кабiны.

Той заглушыў матор, за iм замоўк i экскаватар. Стала цiха. Зусiм цiха.

Вялiкi саразекскi стэп распасцiраўся пад небам ад краю i да краю зямлi, але праходу да Ана-Бейiцкага могiльнiка не было.

Першы парушыў маўчанне Доўгi Эдыльбай:

– А што, Едыке, раней дроту тут не было?

– Зроду не было! Першы раз бачу.

– Выходзiць, што абгарадзiлi зону спецыяльна. Для касмадрома, напэўна? выказаў здагадку Доўгi Эдыльбай.

– Вiдаць. Iнакш нашто столькi працы – у голым стэпе такую агароджу ставiць. Некаму ж прыйшло ў галаву. Што ўздумаецца, тое i робяць, каб iх чорт узяў! – вылаяўся Едыгей.

– Ды што тут лаяцца! Трэба было даведацца, перш чым выязджаць на пахаванне ў такую далеч, – панура сказаў Сабiтжан.

Настала цяжкая паўза. Буранны Едыгей непрыязна глянуў зверху ўнiз, з вышынi Каранара на Сабiтжана, якi стаяў побач.

– Ты вось што, родны, пацярпi крыху, не мiтусiся, – сказаў ён як мага спакойней. – Раней тут не было калючага дроту, адкуль было ведаць?

– Вось пра гэта i гаворка, – буркнуў Сабiтжан i адвярнуўся.

Зноў змоўклi. Доўгi Эдыльбай нешта меркаваў.

– Што ж рабiць цяпер, Едыке? Што рабiць? Цi ёсць iншая дарога на могiльнiк?

– Павiнна быць. Чаму ж не? Ёсць тут дарога, кiламетраў пяць управа, адказаў Едыгей, азiраючыся па баках. – Давайце рушым туды. Не можа быць, каб без праезду – нi туды нi сюды.

– Гэта дакладна, што там ёсць дарога? – задзiрлiва ўдакладнiў Сабiтжан. А то якраз атрымаецца – нi туды нi сюды!

– Ёсць, ёсць, – запэўнiў Едыгей. – Сядайце, паехалi. Не будзем марнаваць час.

I яны зноў рушылi. Зноў затарахцелi ззаду трактары. Паехалi ўздоўж дроту.

Едыгей перажываў. Ён быў вельмi збянтэжаны гэтым. Як жа так, злаваў ён у душы, пазакрывалi, агарадзiлi ўсё вакол, а на могiльнiк дарогi не паказалi. Вось справы, вось жыццё! I, аднак, у яго была надзея – павiнен быць нейкi ўказальнiк i на гэтым, паўднёвым, баку.

Так яно i сталася. Выехалi проста да шлагбаўма.

Наблiжаючыся да шлагбаўма, Едыгей звярнуў увагу на належную трываласць прапускнога пункта: моцныя бетонныя маналiты па краях, каля самага праезду з краю дарогi цагляны дамок з шырокiм, скрозь суцэльным шклом, зверху, на плоскiм даху, былi ўстаноўлены два пражэктары. Ад шлагбаўма далей iшла асфальтаваная дарога. Едыгей затурбоцiўся.

Пры iх паяўленнi з памяшкання для паставых выйшаў зусiм яшчэ маладзенькi бялявы салдат з аўтаматам цераз плячо – руляй унiз. Абцягваючы на хаду гiмнасцёрку i папраўляючы фуражку на галаве дзеля большага сур'ёзу, ён спынiўся ля паласатага шлагбаўма з непрыступным выглядам. I ўсё ж спачатку павiтаўся, як толькi Едыгей падышоў да самай перакладзiны, якая перагароджвала дарогу.

– Добры дзень, – казырнуў вартавы, глянуўшы на Едыгея светла-блакiтнымi, яшчэ дзiцячымi вачамi. – Хто такiя? Куды накiравалiся?

– Ды мы тутэйшыя, салдат, – адказаў Едыгей, усмiхаючыся хлапечай строгасцi вартавога. – Вось вязём чалавека, старога нашага, пахаваць на могiльнiку.

– Без пропуску нельга, – адмоўна пакруцiў галавой маладзенькi салдат, з асцярогай адхiляючыся ад Каранаравай зубатай пашчы, якая жавала жвачку. – Тут ахоўная зона, – растлумачыў ён.

– Разумею, але нам жа на могiльнiк. Ён тут недалёка. Што тут такога? Пахаваем i назад. Нiякай затрымкi.

– Не магу. Не маю права, – адказаў вартавы.

– Паслухай, родны. – Едыгей нахiлiўся з сядла так, каб лепей было вiдаць яго баявыя ордэны i медалi. – Не староннiя мы. Мы з раз'езда Баранлы-Бураннага. Чуў, пэўна. Мы свае людзi. Пахаваць вось трэба. Мы толькi на могiльнiк i назад.

– Ды я ж разумею, – пачаў быў вартавы, пацiскаючы плячамi, але тут не ў час падышоў Сабiтжан з напускным выглядам важнага, дзелавога чалавека.

– Што такое? У чым справа? Я з аблпрадсавета, – заявiў ён. – Чаму затрымка?

– Таму што нельга.

– Я ж кажу, таварыш паставы, што з аблпрафсавета.

– А мне ўсё роўна, адкуль вы.

– Як гэта так? – сумеўся Сабiтжан.

– А так, ахоўная зона.

– Тады нашто доўгiя размовы? – абразiўся Сабiтжан.

– А хто доўга гаворыць? Я вось тлумачу з павагi да чалавека на вярблюдзе, а не вам. Каб яму было зразумела. А наогул я не маю права ўступаць у гаворку з пабочнымi асобамi. Я на пасту.

– Значыць, праезду на могiльнiк няма?

– Не. Не толькi на могiльнiк. Тут праезду няма нiкому.

– Ну тады што гаварыць! – раззлаваўся Сабiтжан. – Я так i ведаў! – кiнуў ён Едыгею. – Так i ведаў, што глупства атрымаецца! Дык не! Куды там! Ана-Бейiт! Ана-Бейiт! Вось табе i Ана-Бейiт! – I з гэтымi словамi ён, узлаваны, адышоў, сплёўваючы злосна i нервова.

Едыгею стала няёмка перад маладзенькiм вартавым.

– Прабач, сынок, – сказаў ён яму па-бацькоўску. – Зразумелая рэч. Ты службу нясеш. Але нябожчыка цяпер куды падзець? Гэта ж не бервяно, каб скiнуў ды паехаў.

– Ды я разумею. А што я магу? Мне як скажуць, так я павiнен i зрабiць. Я ж не начальнiк тут.

– Та-ак, спра-вы, – разгублена працягнуў Едыгей. – А сам жа ты адкуль родам?

– Вологодскi я, бацька, – праокаў вартавы сарамлiва i, па-дзiцячы не хаваючы радасць, усмiхнуўся, бо прыемна было адказваць яму на гэтае пытанне.

– Дык што, у вас у Волагдзе таксама так – на могiльнiку вартавыя стаяць?

– Ды што ты, бацька, нашто! Але тут жа закрытая зона. Ды ты, бацька, сам служыў i ваяваў, гляджу, нябось, ведаеш, служба ёсць служба. Хачу цi не хачу, але абавязак. Куды падзенешся?

– Яно-то так, – згадзiўся Едыгей, – толькi куды цяпер нам з нябожчыкам?

Яны замоўклi. I тады, падумаўшы, салдацiк са спачуваннем паглядзеў на Едыгея, а потым матлянуў бялявай сваёй галавой:

– Не, бацька, не магу! Не маю права!

– Што ж, – толькi i сказаў канчаткова разгублены Едыгей.

Яму было вельмi цяжка павярнуцца тварам да сваiх спадарожнiкаў, таму што Сабiтжан усё больш распаляўся недарэчным гневам. Во падышоў да Доўгага Эдыльбая.

– Я ж гаварыў! Не трэба было цягнуцца ў такую далеч. Гэта ж забабоны! Марочыце галаву сабе i другiм. Якая рознiца, дзе пахаваць нябожчыка! Дык не: лопнi, падай iм Ана-Бейiт. I ты таксама мне – едзь, без цябе пахаваем! Вось i хавайце цяпер!

Доўгi Эдыльбай моўчкi адышоў ад яго.

– Паслухай, друг, – сказаў ён вартавому, падышоўшы да шлагбаўма. – Я таксама служыў i таксама ведаю такi-сякi парадак. Тэлефон у цябе ёсць?

– Ёсць, канечне.

– Тады так – тэлефануй начальнiку па варце. Далажы, што мясцовыя жыхары просяць, каб ён дазволiў праезд на могiльнiк Ана-Бейiт.

– Як? Як? Ана-Бейiт? – перапытаў вартавы.

– Ана-Бейiт. Так называецца наш могiльнiк. Патэлефануй, сябар, iншага выйсця няма. Няхай асабiста атрымае дазвол для нас. А мы – будзь упэўнены, акрамя могiльнiка, нас тут нiшто не цiкавiць.

Вартавы задумаўся, пераступаючы з нагi на нагу, наморшчыўшы лоб.

– Ды ты не сумнявайся, – сказаў Доўгi Эдыльбай. – Усё па ўставу. На пост прыбылi пабочныя асобы. Ты дакладваеш начальнiку варты. Вось i ўся механiка. Што ты на самай справе! Ты абавязаны далажыць.

– Ну добра, – кiўнуў вартавы. – Зараз пазваню. Толькi начальнiк варты ўвесь час па тэрыторыi ездзiць, па пастах. А тэрыторыя ж вунь якая!

– Можа, i мне дазволiш быць з табой побач? – папрасiў Доўгi Эдыльбай. – У выпадку чаго падказаць, што да чаго.

– Ну давай, – згадзiўся вартавы.

I яны ўвайшлi ў паставое памяшканне. Дзверы былi адчынены, i Едыгею ўсё было чуваць. Вартавы тэлефанаваў некуды, усё пытаў начальнiка варты. А той не аб'яўляўся.

– Ды не, мне начальнiка па варце! – тлумачыў вартавы. – Асабiста яго... Ды не. Тут вельмi важная справа.

Едыгей нерваваўся. Куды ж прапаў гэты начальнiк па варце? Вось не шанцуе дык не шанцуе!

Нарэшце ён знайшоўся.

– Таварыш лейтэнант! Таварыш лейтэнант! – голасна загаварыў вартавы звонкiм усхваляваным голасам.

I далажыў яму, што, маўляў, тут мясцовыя жыхары прыехалi пахаваць чалавека на старым могiльнiку. Як быць? Едыгей насцярожыўся. Вось каб сказаў лейтэнант – прапусцi, i ўсё! Маладзец Доўгi Эдыльбай! Усё ж кемлiвы хлопец. Аднак размова вартавога зацягвалася. Цяпер ён увесь час адказваў на пытаннi.

– Але... Колькi? Шэсць чалавек. А з нябожчыкам сем. Нейкi стары памёр. А старэйшы ў iх на вярблюдзе. Потым трактар з прычэпам. А за трактарам экскаватар таксама... Так, трэба, гавораць, магiлу капаць... Як? А што мне сказаць? Значыць, нельга? Не дазваляецца? Ёсць, слухаюся!

I тут жа пачуўся голас Доўгага Эдыльбая. Вiдаць, ён выхапiў слухаўку.

– Таварыш лейтэнант! Зразумейце наша становiшча. Таварыш лейтэнант, мы прыехалi з раз'езда Баранлы-Бураннага. Куды ж нам зараз? Зразумейце наша становiшча. Мы тутэйшыя людзi, мы нiчога дрэннага не зробiм. Мы толькi пахаваем чалавека i адразу вернемся... Га? Што? Ну як жа так! Ну, прыязджайце, прыязджайце, самi пераканаецеся. З намi стары, франтавiком быў, ваяваў. Растлумачце яму.

Доўгi Эдыльбай выйшаў з каравульнага памяшкання засмучаны, але сказаў, што прыедзе лейтэнант i ўсё вырашыць на месцы. За iм падышоў вартавы i сказаў тое ж самае. Вартавы цяпер адчуваў палёгку, паколькi начальнiк варты сам павiнен быў вырашыць гэтае пытанне. Ён цяпер спакойна хадзiў узад i ўперад каля паласатай жэрдкi.

Было ўжо тры гадзiны. А яны яшчэ не дабралiся да Ана-Бейiта, хоць i засталося ехаць не так далёка.

Едыгей вярнуўся да вартавога.

– Сынок, цi доўга мы будзем чакаць твайго начальнiка? – запытаў ён.

– Ды не. Зараз прымчыцца. Ён на машыне. Тут хвiлiн дзесяць – пятнаццаць язды.

– Ну добра, пачакаем. Цi даўно гэты калючы дрот тут?

– Даволi-такi даўно. Мы яго ставiлi. Я тут служу каля года. Выходзiць, паўгода ўжо, як ачапiлi кругом.

– У тым вось i справа. Я ж таксама не ведаў, што тут такая агароджа. З-за гэтага вось i атрымалася. Быццам я цяпер вiнаваты, таму што я вырашыў везцi сюды хаваць. Тут наш стары могiльнiк – Ана-Бейiт. А Казангап нябожчык быў вельмi добрым чалавекам. Трыццаць гадоў мы разам прапрацавалi на раз'ездзе. Хацелася як лепш.

Салдат, вiдаць, адчуў спагаду да Бураннага Едыгея.

– Слухай, бацька, – сказаў ён дзелавiта. – Вось прыедзе начальнiк варты лейтэнант Тансыкбаеў, вы яму скажыце ўсё як ёсць. Што ён, не чалавек! Няхай паведамiць вышэй.

– Дзякуй на добрым слове. А iнакш як жа нам? Як ты сказаў – Тансыкбаеў? Прозвiшча лейтэнанта Тансыкбаеў?

– Але, Тансыкбаеў. Ён у нас нядаўна. А што? Знаёмы? Ён з вашых. Можа, сваяк якi будзе?

– Ды не, што ты, – усмiхнуўся Едыгей. – Тансыкбаевых у нас, як у вас Iвановых. Проста ўспомнiў аднаго чалавека з такiм прозвiшчам.

Тут на пасту зазванiў тэлефон, i вартавы паспяшаўся туды. Едыгей застаўся адзiн. Аглянуўся кругом, цi не пакажацца машына на дарозе за шлагбаўмам, задуменна пакiваў галавою. "А раптам гэта сын таго вiрлавокага? – падумаў ён i сам сябе ў думках вылаяў: – Не хапала яшчэ! Прыйдзе ж такое ў галаву! Колькi iх з такiм прозвiшчам. Не павiнен, не можа быць. З тым Тансыкбаевым рахунак падвялi... Усё-такi ёсць праўда на зямлi! Ёсць! I як бы там нi было, заўсёды будзе праўда..."

Ён адышоў убок, дастаў насоўку i працёр ёю старанна свае ордэны, медалi i ўдарнiцкiя значкi на грудзях, каб яны блiшчалi i каб iх адразу было вiдаць лейтэнанту Тансыкбаеву.

XII

А з тым вiрлавокiм Тансыкбаевым справа выглядала так. У 1956 годзе пад канец вясны ў Кумбельскiм дэпо адбыўся вялiкi мiтынг, са ўсiх станцый i раз'ездаў паз'язджалiся туды чыгуначнiкi. Засталiся на месцы толькi тыя, хто дзяжурыў у той дзень на лiнii. Колькi ўсялякiх сходаў было на вяку ў Бураннага Едыгея, але той мiтынг не забываўся.

Сабралiся ў паравозарамонтным цэху. Людзей набiлася – не прашыцца, iншыя нават залезлi наверх, пад самы дах, на кансолях сядзелi. Але самае галоўнае якiя прамовы былi! Пра Берыя высветлiлася ўсё, да канца. Заклеймавалi праклятага, нiякага жалю да вылюдка. Да самага змяркання дэпоўскiя рабочыя самi лезлi на трыбуну, i нiводзiн чалавек не пайшоў, быццам усiх прыкавала да таго месца. I толькi гул галасоў, як лес, шумеў над скляпеннем корпуса. Нехта нават, помнiцца, сказаў: "Ну чыста мора перад бурай". Яно так i было. Моцна стукала сэрца ў грудзях, як на фронце перад атакай. I вельмi хацелася пiць. У роце перасохла. Але дзе там пры такiм мнагалюддзi вады дастанеш?

Не да вады было, даводзiлася пакутаваць. На перапынку Едыгей працiснуўся да парторга дэпо Чарнова, якi некалi быў начальнiкам станцыi. Той сядзеў у прэзiдыуме.

– Паслухай, Андрэй Пятровiч, можа, i мне выступiць?

– Давай, калi ёсць ахвота.

– Жаданне ёсць вялiкае. Хачу з табой параiцца. Памятаеш, у нас на раз'ездзе працаваў Кутыбаеў, Абуталiп. Кутыбаеў. Ну, яшчэ рэвiзор данёс на яго, што ён пiша югаслаўскiя ўспамiны. Абуталiп там ваяваў у партызанах. I яшчэ там нешта прыпiсаў той рэвiзор. А гэтыя берыеўскiя прыехалi i забралi чалавека. Ён i памёр з-за гэтага, прапаў нiзавошта чалавек! Памятаеш?

– Вядома. Жонка яго прыязджала па адну паперу.

– Вось-вось! А потым сям'я паехала некуды. А я вось зараз слухаю i думаю: з Югаславiяй мы сябруем? Сябруем! Чаму ж тады пакутуюць невiнаватыя людзi? Абуталiпавы дзецi, вiдаць, падраслi – iм пара ў школу. Дык трэба ж памагчы iм, каб не калолi ў вочы... Дзецi i так набедавалiся без бацькi.

– Пастой, Едыгей. Ты хочаш пра гэта сказаць у сваiм выступленнi?

– Ну так.

– А як прозвiшча таго рэвiзора?

– Ды даведацца можна. Яго я, праўда, больш не бачыў.

– У каго ты зараз даведаешся? А потым цi ёсць дакументальны доказ, што менавiта ён напiсаў?

– А хто ж!..

– Слова не падколеш да пратакола... Хто пацвердзiць, дарагi мой Буранны? А раптам выявiцца, што не так? Гэта ж не жартачкi. Ты вось што, Едыгей, не пары гарачкi. Я табе раю напiсаць пра ўсё ў Алма-Ату. Напiшы ўсё як было, усю гэтую гiсторыю, i дашлi ў ЦК партыi рэспублiкi. А там разбяруцца. Затрымкi не будзе. Партыя моцна ўзялася за гэтую справу. Сам бачыш.

Разам з усiмi на тым мiтынгу Буранны Едыгей выкрыкваў гучна i рашуча: "Слава партыi! Лiнiю партыi адабраем!" А потым нават нехта заспяваў "Iнтэрнацыянал". I яго падтрымала мноства галасоў. Усе, як адзiн, спявалi вялiкi гiмн, гiмн усiх, хто быў вякамi прыгнечаны. Нiколi яшчэ не даводзiлася Едыгею спяваць у такiм мнагалюддзi. Як на хвалях узняло i панесла яго ўрачыстае, гордае i ў той жа час горкае ўсведамленне свайго адзiноцтва з тымi, хто ёсць соль i пот зямлi. А гiмн камунiстаў усё нарастаў, узнiмаўся, закiпаючы ў сэрцы адвагай i рашучасцю адстаяць, сцвердзiць права многiх для шчасця многiх.

I з пачуццём радасцi Едыгей вярнуўся дахаты. За чаем расказаў Укубале падрабязна пра ўсё, што было на мiтынгу. Расказаў i пра тое, як хацеў выступiць i што яму адказаў на тое парторг Чарноў. Укубала слухала мужа, налiваючы яму з самавара чай пiялу за пiялай, а той усё не мог напiцца.

– Ды што гэта з табой, ты вунь ужо апаражнiў увесь самавар! – здзiвiлася яна, пасмiхаючыся.

– Разумееш, там, на мiтынгу, яшчэ хацелася пiць. Але дзе там, людзей шмат, не пашавялiцца. А потым выскачыў, хацеў напiцца, ды тут гляджу – у наш бок састаў iдзе. Я да машынiста. Свой аказаўся хлапец. Жандос з Тангрэк-Тама. Ну, папiў я ў яго вады! Але хiба гэта той мацунак!

– То я i гляджу, – сказала Укубала, падлiваючы яму яшчэ чаю. I дадала: Вось што, Едыгей, гэта добра, што ты клапоцiшся пра Абуталiпавых дзяцей. Але цi не лепей табе самому паехаць у Алма-Ату? А то паперчына – адно, а калi сам з'явiшся – другое. Вочы ў вочы з людзьмi будзеш...

– Гэта ты добра надумала... Паеду.

– I да начальства, i вунь сябра твой, Елiзараў, колькi клiча ў госцi! Адрас пакiдае кожны раз. Бяры адпачынак i адпраўляйся. Колькi ў цябе адпачынкаў было за гэтыя гады – на сто гадоў! Вазьмi хоць адзiн раз i там, на месцы, вялiкiм людзям усё раскажаш.

– А што, жонка, ты праўду кажаш. Давай падумаем.

– I не думай. Не той выпадак. Чым хутчэй паедзеш, тым лепей будзе. Афанасiй Iванавiч табе дапаможа. Куды iсцi, да каго iсцi, ён лепш ведае.

– Твая праўда.

– А тым часам нешта купiш i для дому. Дзяўчаткi нашы падраслi. Саўле пойдзе восенню ў школу. У iнтэрнаце будзе жыць, цi як? Ты думаў пра гэта?

– Думаў, думаў, а як жа, – схамянуўся Буранны Едыгей. Яго ўразiла, што так хутка падрасла старэйшая дачка, вось ужо i ў школу пара.

– Дык вось, калi думаў, – казала Укубала, – едзь, раскажы людзям аб тым, што мы тут перажылi ў тыя гады. Няхай памогуць сiротам апраўдацца за бацьку. А потым, калi яшчэ будзе час, то пахадзi, паглядзi дачушкам i мне чаго-небудзь, – сказала яна i ўздыхнула.

Едыгей адчуў, як салодка зашчымела ягоная душа: i гэтак надзейна i ўтульна яму стала ў сваёй хаце, i гэтак усцешылi яго жончыны словы, што ён не стрываў – скупая слязiна пакацiлася па шчацэ – не паспеў сцерцi... i ён, саромеючыся сябе такога, глядзеў i глядзеў на Укубалу. Нiбы толькi ўбачыў i зморшчынкi пад вачамi, i прытоеную скруху ў куточках вуснаў. Знаёмая i незнаёмая Укубала. Мацi яго дзяцей. На яе скронях бялела тры-чатыры нiтачкi, не болей, i ўсё-такi яны таксама сведчылi пра пражытае i перажытае.

...Праз дзень Едыгей быў ужо на станцыi Кумбель – ехаў пасажырам. Але давялося зрабiць ход назад ад Баранлы-Бураннага, каб сесцi на алма-ацiнскi цягнiк. Так цi iнакш, трэба было спачатку адбiць тэлеграму Елiзараву пра свой прыезд. А гэта можна было зрабiць толькi на станцыi...

На алма-ацiнскiм пероне Едыгей убачыў Елiзарава i ўзрадаваўся бурна, як дзiця.

Елiзараў прыветна памахаў яму капелюшом. Вось пашанцавала! Нават не марыў Едыгей, што Елiзараў сам яго сустрэне. Бачылiся яны недзе мiнулай восенню. Не, не змянiўся Афанасiй Iванавiч, хоць быў ужо сталага веку. Такi ж рухавы, хударлявы. Казангап называў яго аргамакам – скакуном чыстай пароды. Гэта была высокая пахвала – аргамак Афанасiй. Елiзараў ведаў пра гэта i пагаджаўся няхай будзе па-твойму, Казангап! I дадаваў – стары аргамак, але ж усё-такi аргамак! I на гэтым дзякуй! Звычайна ён прыязджаў у саразекi ў рабочай вопратцы, у кiрзавiках, у старой кепцы, а тут быў пры гальштуку, у добрым цёмна-сiнiм гарнiтуры. I гэты касцюм вельмi пасаваў да яго валасоў – ужо напалову сiвых.

Пакуль цягнiк прыцiшваў ход, Афанасiй Iванавiч iшоў побач з вагонам, усмiхаючыся Едыгею ў акне. Шэрыя вочы яго задаволена свяцiлiся. Гэта адразу сагрэла Едыгея, i нядаўнiя сумненнi пакiнулi яго. "Добры пачатак, узрадаваўся ён, – бог дасць, паездка будзе ўдалай".

– Ну, нарэшце прыехаў! Добры дзень, Едыгей! Добры дзень, Буранны! сустрэў яго Елiзараў.

Яны моцна абнялiся. Ад мнагалюддзя наўкол, ад радасцi Едыгей зусiм разгубiўся. Елiзараў распытаў пра ўсё i пра ўсiх: як пачуваюцца Казангап, Укубала, Букей, дзецi, хто цяпер начальнiк раз'езда, не забыўся папытаць i пра Каранара.

– Ходзiць. Што з iм зробiцца, з Каранарам, раве сабе, – казаў Едыгей. – У саразеках яму воля. Чаго яму там не хапае?

Недалёка ад вакзала стаяла вялiкая чорная машына. Такую Едыгей бачыў першы раз. Гэта быў ЗIМ – лепшы аўтамабiль пяцiдзесятых гадоў.

– А вось мой Каранар, – пажартаваў Елiзараў. – Сядай, Едыгей, – сказаў ён, адчыняючы яму пярэднiя дзверцы. – Паедзем.

– А хто ж павядзе машыну? – запытаўся Едыгей.

– Я, – адказаў Елiзараў i сеў за руль. – На сконе веку адважыўся, як бачыш. Мы не горшыя за амерыканцаў.

Елiзараў упэўнена завёў матор. I перш чым паехаць, пасмiхаючыся, запытальна паглядзеў на госця.

– Вось нарэшце ты прыехаў. Выкладвай адразу – цi надоўга?

– Я ж па справе, Афанасiй Iванавiч. Як атрымаецца. Але спярша параiцца трэба з вамi.

– Я так i ведаў, iначай цябе адтуль не выцягнеш. Давай так, Едыгей. Зараз мы паедзем дадому. Будзеш жыць у нас. I не пярэч. Нiякiх гатэляў! Ты ў мяне асаблiвы госць. Як я ў вас у саразеках, так ты ў мяне. Сыйдын сыйы бар – так жа па-казахску. Павага ад павагi!

– Ды быццам так, – пацвердзiў Едыгей.

– Значыць, вырашылi. I мне весялей будзе. Мая Юля паехала ў Маскву да сына, другi ўнук нарадзiўся.

– Другi ўнук! Вiншую! – сказаў Едыгей.

– Так, ты чуеш, другi ўжо! – паўтарыў Елiзараў. – Будзеш дзедам, зразумееш мяне! Хоць табе яшчэ далёка. У твае гады ў мяне яшчэ вецер гуляў у галаве. А вось дзiўна, мы з табою разумеем адзiн аднаго. Ну, цяпер паехалi. Паедзем праз увесь горад. Вунь бачыш горы, снег на вяршынях? Туды пад горы ў Медэо. Я табе, здаецца, гаварыў, што мой дом у прыгарадзе, амаль у сяле.

– Памятаю, Афанасiй Iванавiч, вы гаварылi, каля самай рэчкi. Заўсёды чуваць ваду...

– Зараз пераканаешся. Паехалi. Пакуль яшчэ вiдно, паглядзi на горад. Прыгожа ў нас цяпер. Вясна. Усё цвiце.

Ад вакзала вулiца iшла наўпрост i здавалася бясконцай, бо паступова набiрала вышыню i круцiлася. Елiзараў ехаў не спяшаючыся. Расказваў пра крамы, установы, адметныя дамы, якiя траплялiся iм па дарозе. У цэнтры горада на вялiкай адкрытай плошчы стаяў будынак, якi Едыгей адразу пазнаў – гэта быў Дом урада.

– Тут ЦК, – кiўнуў Елiзараў.

Яны праехалi мiма, не падумаўшы нават, што заўтра iм давядзецца прыйсцi сюды па справе. I яшчэ адзiн будынак пазнаў Буранны Едыгей, калi яны з вулiцы павярнулi ўлева – гэта быў Казахскi оперны тэатр. Праз два кварталы яны зноў павярнулi ў бок гор на дарогу, якая iшла на Медэо. Цэнтр горада застаўся ззаду. Ехалi доўга сярод асабнякоў, агародчыкаў, кветнiкаў. Вакол буялi сады.

– Прыгожа, – расчулiўся Едыгей.

– Я вельмi рады, што ты прыехаў вясной, – сказаў Елiзараў. – Прыгажэйшай, чым цяпер, Алма-Ата не бывае. Зiмой таксама прыгожа. Але ў такi час душа спявае!

– Значыць, добры ў цябе настрой, – парадаваўся Едыгей за Елiзарава.

Той востра глянуў на яго шэрымi пухлявымi вачамi, кiўнуў i зрабiўся сур'ёзны. Але ненадоўга, зноў на твары з'явiлася ўсмешка, павесялелi вочы.

– Гэтая вясна асаблiвая, Едыгей. Перамены ёсць. Таму i жыць стала цiкавей, хоць i гады iдуць. Адумалiся, агледзелiся. Ты калi-небудзь хварэў так, каб пасля радасць жыцця адчуць?

– Нешта не помню. Можа, толькi пасля кантузii...

– Ды ты здаровы, як той вол! – засмяяўся Елiзараў. – Я ж не пра тое. Дык вось. Партыя сама сказала першае слова. Вельмi я здаволены. Хоць мяне асабiста i не закранула хiжасць. А вось радасна на душы!

– А я, Афанасiй Iванавiч, якраз па такой справе i прыехаў.

– Як гэта? – не зразумеў Елiзараў.

– Магчыма, успомнiце? Я вам некалi расказваў пра Абуталiпа Кутыбаева.

– Ну як жа, як жа! Цудоўна помню. Вунь яно што. А ты ў корань глядзiш. Малайчына.

– Дык гэта не я малайчына. Укубала параiла. Вось з чаго толькi пачаць? Куды iсцi?

– З чаго пачынаць? Гэта мы павiнны з табой абмеркаваць. Дома, калi будзем пiць чай, не спяшаючыся, абмяркуем, што да чаго. – I, памаўчаўшы, Елiзараў шматзначна сказаў: – Вось як час змянiўся, Едыгей, гады тры назад i думкi ў цябе не было б прыехаць па гэтай справе. А цяпер – нiякага страху... Так i павiнна быць. Трэба, каб усе мы, усе да аднаго, трымалiся справядлiвасцi. I каб нiкому не было выключэння. Я так разумею.

– Вы чалавек вучоны, разумееце, – узрадаваўся Едыгей. – Хачу, каб Абуталiпавы дзецi раслi са спакойнай душой.

– А дзе ж яны зараз, дзе сям'я?

– Не ведаю, Афанасiй Iванавiч. Хутка ўжо тры гады будзе, як з'ехалi некуды...

– Ну нiчога. Знойдзем. Зараз галоўнае, гаворачы юрыдычнай мовай, аднавiць Абуталiпаву справу, перагледзець.

– Вось-вось. Вы адразу знайшлi патрэбнае слова. Таму i прыехаў я да вас.

– Малайчына.

Так яно i выйшла. Вельмi хутка, недзе праз тры днi, пасля Едыгеевага вяртання з горада, прыйшла папера з Алма-Аты, дзе чорным па белым было напiсана, што былы рабочы раз'езда Баранлы-Буранны Абуталiп Кутыбаеў, якi памёр у час судовага следства, поўнасцю рэабiлiтаваны з прычыны адсутнасцi саставу злачынства. Так i было сказана! Папера была прызначана для апавяшчэння ў калектыве, дзе працаваў Кутыбаеў.

Амаль адначасова з гэтым дакументам прыйшло пiсьмо ад Афанасiя Iванавiча Елiзарава. Усё жыццё захоўваў Едыгей гэтае пiсьмо сярод самых важных сямейных дакументаў – пасведчанняў аб нараджэннi дзяцей, баявых узнагарод, папер пра франтавыя раненнi i працоўных характарыстык.

У той вялiкай паштоўцы Афанасiй Iванавiч паведамляў, што ён вельмi задаволены хуткiм вырашэннем справы i вельмi рады яго рэабiлiтацыi. Што сам факт гэты – добрая прыкмета часу. Гэта наша перамога над самiмi сабой.

Пiсаў ён яшчэ, што пасля таго, як Едыгей вярнуўся дахаты, ён яшчэ раз наведаў тыя ўстановы, дзе яны былi разам, i даведаўся пра важныя навiны. Па-першае, следчага Таксынбаева зволiлi з работы, ён пазбаўлены атрыманай узнагароды, i цяпер яго судзяць.

Па-другое, пiсаў ён, яму паведамiлi, што сям'я Абуталiпа Кутыбаева жыве ў Паўладары. (Вось як далёка iх занесла.) Зарыпа працуе настаўнiцай у школе. Сямейнае становiшча яе – замужняя. Вось такiя афiцыйныя весткi паступiлi з яе месцажыхарства. I яшчэ пiсаў Елiзараў, твае падазрэннi, Едыгей, наконт таго рэвiзора пацвердзiлiся, менавiта ён напiсаў данос на Абуталiпа Кутыбаева. "Чаму?" Мне цяжка на гэта адказаць. Я не магу растлумачыць, чым была выклiкана такая нянавiсць з яго боку да зусiм старонняга яму чалавека – Абуталiпа Кутыбаева. Магчыма, гэта як хвароба, як нейкая пошасць, што завалодвае людзьмi ў нейкi пэўны гiстарычны час. А магчыма, падобная згуба спрадвечна тоiцца ў чалавеку – i гэта зайздрасць, якая, паволi апустошваючы душу, прыводзiць да жорсткасцi. Але якую зайздрасць магла выклiкаць да сябе асоба Абуталiпа? Для мяне гэта застаецца загадкай. А вось адносна спосабу расправы, дык стары як свет. У свой час варта было толькi паказаць каго-небудзь, што ён з нягодных, i такога на Бухарскiм базары забiвалi каменнем, а ў Эўропе спальвалi на вогнiшчы. Пра гэта мы з табою многа гаварылi, Едыгей, калi ты прыязджаў. Лiшнi раз пераконваюся: яшчэ доўга давядзецца людзям выкараняць у сабе гэтую загану – нянавiсць да асобы ў чалавеку. Як доўга – нават цяжка прадбачыць. Насуперак усяму гэтаму я слаўлю жыццё за тое, што дабрачыннасць нiколi не вынiшчыцца на зямлi. Вось i гэты раз перамагла яна. Няхай дарагой цаной, але перамагла! I так будзе заўсёды, пакуль свет стаiць. Я задаволены, Едыгей, што ты дамогся справядлiвасцi бескарыслiва..."