Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 25 страниц)

– Дзядзенькі мае, страляйце мяне з маёй мамкай! Яна ляжыць з тым двум рабятам на дарозе, а ён усё адвернецца к ім і так крычыць, і так крычыць, дык яны яму – у рот…

А майго як страляў, дык у яго, відаць, рука павярнулася ніжэй…»

Цяжка слухаць такое. А як жа насіць яго ў памяці – столькі гадоў? Ды жывое, што адплывае часамі, потым вяртаецца зноў?..

Зноў у сынавым садзе, дзе сонечна звоняць руплівіцы пчолы, вось-вось збіраючыся раіцца, зноў у сваім цянёчку Домна Васільеўна нават спыталася – амаль што поўным жаху шэптам:

– А тое, Васіль, расказаць? Пра тыя боты з нагамі?

– Усё расказвай, мама. Трэба, каб людзі ведалі ўсё. I яна расказала, як суровай зімой сорак першага – сорак другога немцаў і паліцаяў зайшло аднойчы ў іх вёску вельмі многа. У хату іхнюю зайшло іх некалькі. I вось адзін з іх бразнуў на падлогу ногі ў ботах. Жаночыя. У боціках жаночых, хромавых. Адсечаныя па калені. Мёрзлыя. I сказаў ён, той немец, па-руску – на Аньку, меншую бабуліну дачку, тады студэнтку, што з-за вайны не вучылася:

– Смотри, красавица, – это мы взяли у тети твоей, бандитки!

Бабуліна сястра, і праўда, была тады ў партызанах.

Пазней, праз тры дні пасля Канашоў, у Віцебску мы наведалі Ганну Іванаўну Ігнаценка, тую Аньку, бабуліну найменшую дачку. Выхавацельніца дзіцячага сада, прыемная, інтэлігентная жанчына, у вайну партызанская сувязная, яна расказвала нам пра той жах больш падрабязна.

Гэта былі ногі партызанкі Палубінскай. Ужо мёртвай адсеклі. Акружаная, яна адстрэльвалася, а апошнім патронам – сябе.

– Божа мой, колькі тады было ўсяго, колькі было!..

Гаворачы гэта, бабуля Домна ведае, што ў іншых людзей, у іншых сем'ях было яшчэ горш, чым з імі, Шчамялёвымі. Стары яе, прывязаны тады да воза, каб не ўцёк, уцёк-такі са Смалоўскага гарнізона. Вайну перажыў і памёр сваёй смерцю, у сваёй хаце. Жывыя абедзве дачкі, Анька і старэйшая, Александрына, таксама ў Віцебску, пры сваіх дзецях жывуць. А з ёю і меншанькі, яе Васіль, якога яна двойчы – калі малым, а калі параненым – вынасіла на руках. Жыве сынок, добра жыве, і людзі добрыя паважаюць, і ў хаце, што ў вуллі, людна ды весела – пяць дачок! Тры ўжо ў людзі пайшлі, але ж лета во пачалося святое – зараз усе тут да бабы збяруцца – і дзеці, і ўнукі, і праўнукі.

– Дзевяць праўнукаў у мяне, – з гонарам кажа бабуля. – А ўжо ўнукаў!..

Адно рукой махнула – колькі іх.

Пакуль мы сядзелі ў бабулінай хаце, запісваючы яе расказ, Васіль Іванавіч не проста пільнаваў свае пчолы. Удвух з нашым шафёрам яны пагаспадарылі каля аднаго вулля, і, калі нас пасля, ужо з саду запрасілі ў сынаву хату, – на стале быў гарачы мёд у вашчынах і халоднае, з пограба, малако. Быў чорны хлеб, дыхала парай бульба, быў халаднік, было масла, тварог. У хаце, як добры дух, незаўважна з'явілася, прыйшоўшы з поля, гаспадыня, маладжавая маці пяці дачок, дзве з якіх, меншыя, што яшчэ пры бацьках, былі ў школе.

Было і галоўнае ў гэтай зацішнай, светлай беларускай хаце – такі жаданы, так дорага куплены мір, была не проста гасціннасць, а мудрая чалавечая шчырасць, пра што, вядома, не гаварылася, што адчувалася душой.

Бабуля Домна зноў была на пасту, каля пчол. Гаспадыня таксама з работы і зноў на работу. Людзей пакорміць і пойдзе. I гаспадар павінен жа быў кудысьці сёння паспець, толькі па справе з намі застаўся.

Некалькі слоў яшчэ пра яго – ягоных слоў, скупых і сціплых:

«…У сорак трэцім годзе, летам, злавілі нас у полі, сабралі зноў у дзярэўні. I тут адзін з паліцэйскіх зноў паказаў партызанскія сем'і. Нас тады, Шчамялёвых, дваццаць чалавек забралі. Мы з братам, маці з бацькам, сястру з трыма дзецьмі і цётку. I яшчэ адна цётка была, таксама з трыма. I завязлі нас у Гарадок, у турму пасадзілі. Хто быў маладзейшы, сястра і цётка, тых адправілі ў канцлагер, а нас, старых і малых, у паліцэйскі гарнізон. I жылі мы там да зімы сорак трэцяга года, пакуль нас не асвабадзіла Красная Армія.

А после вярнуліся і сталі жыць. Мне было тады пятнаццаць год, але людзей не было – мяне паставілі брыгадзірам. I дванаццаць жанчын было трудаспасобных людзей. Ні тых коней, ні таго нічога больш не было. Так падымалі калгас…»

Коратка, суха, амаль як у той даведцы, з якой мы пачалі расказ пра трыццатага.

Без дзяцей

Усходняя, лясная частка Случчыны. Дзве невялікія вёскі з аднолькавай назвай – Адамова, першае і другое, непадалёку адна ад адной. Едучы на гэты раз з раённым праважатым, мы не блукалі і ў гэтых мясцінах, у нас былі дакладныя адрасы патрэбных людзей.

У Адамова другое заязджалі двойчы, першы раз не застаўшы чалавека дома. У Адамове першым нам назвалі «яшчэ адну жанчыну», якое не ведаў наш малады праважаты, – яна жыве якраз у Адамове другім. I мы паехалі туды трэці раз.

Пакуль мы шнуравалі прасёлкам паміж дзвюма вёсачкамі – дарэчы, іх тут завуць засценкамі, – на ўскраіне Адамова другога, на лужку, старая жанчына спачатку грабла, а потым капіла сена. А сонца ўжо заходзіла, і яна спяшалася. Трэці раз уязджаючы ў гэтую вуліцу, мы спыталіся ў жанчыны, дзе тут жыве Марыя Тарасаўна Хоцька. I вельмі просты цуд адбыўся – гэта была якраз яна, той патрэбны нам чалавек, якога мы маглі не ўбачыць зблізку, не пачуць, нават і не падумаць, праязджаючы міма, што і яшчэ адна старонка народнай трагедыі тоіцца іменна ў гэтай душы.

Калі мы сказалі Марыі Тарасаўне, што нам трэба, яна прыперла граблі да незавершанай перадапошняй капы і павяла нас у хату,

Мы прыселі каля стала.

«…Я, мае дзеткі, трохінедачуваю… Явамбудурас-казваць, як было.

У мяне было дзве дзевачкі, адной было два годзікі з палавінай, а другой – паўтара. А мая сястра во тут жыла, цераз вуліцу. У яе таксама была дзевачка, у школу хадзіла ўжо. I яна рабіла маёй дзевачцэ чулочкі суконныя. Прыйшла чулочак мераць маёй дзевачцэ ды кажа:

– От, дзядзька, – на майго мужа, – немцы ў Случы мост робяць, перапраўляюцца сюды.

Я кажу:

– Няўжэ? А яна:

– Праўда! Гаварылі ж на засценку.

Ну, і гэтая дзевачка памерыла гэты чулок і пайшла. Я кажу на свайго чалавека – ён Міша зваўся:

– Міша, а каб нам дзе з дому з'ехаў? Ну, вот жа кусты радам…

I толькі, мае вы дзеткі залатыя, як гэта во мы з вамі гаворым, – ужо стрэл! Ужо людзі – хто на конях, з таго ўжо Адамова, з першага, ляцяць сюды. З гравейкі выстрал. Тут упаў адзін… Ён так упаў, яго не забілі… Ой! Пулі свісцяць… Пабілі мне акно ў хаце. Пуля пабіла. Усё ўжо – немцы тут. Акружылі…

Але мой чалавек з засценка запоўз у лес. От.

Прыходзіць мая сястра ды кажа:

– Знаеш што, Манька, – на мяне, – дзеці твае будуць там з маімі меншымі. – Там у яе хлопец быў і дзяўчына, тая, што я гаварыла, чулочак прыносіла мераць. – Няхай, кажа, яны будуць там.

– Няхай будуць, – кажу я.

Гэтыя дзеці яна забрала к сабе, дык яны тамака… Дома яны не згарэлі, там іх пасля пабілі, у сястры…

Ой! Выходжу я на двор са свае хаты. Думаю: выйду ж я пагляджу, што, дзе, куды людзі, што яны робяць?.. Ужо гарыць! З таго канца, адтуль, ад балота – усё гарыць! Толькі тая хата, мае сястры, і мая засталіся цэлыя. Я – пайду да сястры. Бачу – ідзе немец і паліцэйскі. Ка мне ідуць на двор. Немец па-перадзе, а паліцэйскі ззадзі ідзе. А я іду па пагоначцы^[8]. Дык ён як стрэўся, дык мне – з аднае і з другое. Дык я пад плот брык і ляжу… Яны пайшлі ў хату. У нас стаяў зруб новы, а хата ў мяне была з варывенькі, урамяначка маленькая. Дык мы ўжо дасталі лесу тады, ды ўжо зрубілі дом новы, накрыты быў… Яны пайшлі тую хату паліць, а я тады – у склеп. Такі быў склеп выкапаны і плашкамі абстаўлены. Картошка была, усё… Ая ў тую картошку, у тылавой сценцы, залезла і там сядзела. От.

Чую я – стрэл, плач суседні… Ну, – усё, няма дзяцей. Ні маіх, ні сястры. Сястра дома была. I ў яе двое дзяцей…

Засценак увесь спалілі, ужо згарэў. А яны ж прыйшлі правяраць… У нас тут доўгі свінарнік быў, мо метраў пяцьдзесят. Свінні стаялі калхозныя. Дык яны ўжо гэты свінарнік паследні запалілі, акружылі яго кругом, стаялі, думалі, мо хто адтуль выходзіць будзе… Ну хто ж, калі ўсе людзі былі дома і ўсіх яны па-палілі, усіх пабілі!..

Прыйшлі ўжо яны і на мой двор правяраць. Гергенулі нешта… А што я панімаю? У склеп гэты – адчынілі. I яшчэ стаяў пук канапель у тым маім новым зрубе, дык яны запалілі тыя каноплі, нечым аблілі, і такі во быў прысклепнічак, такі небальшэнькі, каб снег дзвярэй не завяваў, – запалілі і ўкінулі мне туды. Ой, ой, дзеткі мае! – як найшло дыму, і склеп гарыць!.. Сценка ж дзераўляная. Гэтыя, што дошчачкамі абабітыя, тожа гараць…

Пайшлі яны. Думаю: што ж рабіць? А гэта ж яшчэ, мае дзеткі, на жызню, дальбожа ж што! Думаю: згару ж я і ніхто мяне не знойдзе або затхнуся з дыму… Як мой чалавек мераў катух, дошкі гарадзіць, дык стаяла тут палка. Я выпаўзла, узяла гэтую палку… Вядома ж, жара гэткая, папалілі ўсе будынкі, дык лужына вады каля парога склепа стаіць. Дык я гэтыя каноплі як адкінула сюды, дык яны ўпалі ў гэтую ваду і патухлі…

Прыйшлі яны зноў, гергенулі нешта… Я толькі паняла, што яны кажуць: «Ніц нема».

Але не закрывалі яны гэтага склепа і пайшлі адгэтуль. I паехалі.

А я ўжо да раніцы сядзела там. А сабака ў маёй сястры быў, дык ён усю ноч – ой-ой! – ні то ўжо брахаў, ні то ўжо брахаў!.. I што ж я знаю – ці ўжо яны паехалі, ці мо, думаю, засталіся… I сядзела ўсю ноч.

Ды ўжо ўранку прыходзіць мой чалавек. Ужо гэты сабака забрахаў на яго, а дале – вядома ж, свой чалавек – ён яго пазнаў. Падыходзіць пад дзверцы, а я кажу:

– Міша, гэта ты?

– Я, – кажа. – Можа, тут і дзеці?

– Не, кажу, няма…

– А дзе?

– Не ведаю дзе. Былі ў сястры маёй, у Лупіновіча… Кажа:

– Нешта ляжыць у яго на таку, у гумне. Мусіць, карова і конь згарэлыя.

Я кажу:

– Не, Мішачка, гэта пабралі ўсё немцы ды паліцэйскія, пазабіралі з сабою ўвесь скот. Гэта, – кажу, – можа, сям'я яго і дзеці…

Гэтак жа ж і было… Двое яго гэтых дзетак большых… А мае як сядзелі на палу… Вядома, маленькія, а каля печы полічак быў такі… Хата была новая, харошая. Як згарэла, дык яны… Іх кірпіч і заваліў там… Яны ўжо там і папякліся… Мы после іх толькі костачкі такія пазнаходзілі. I з плацціцаў пугавічкі… А то згарэлі яны ўжо…

Гэтыя трупы мы паўбіралі, пазакопвалі. Трун не рабілі. Так палаценцамі пазасцілалі і пазакопвалі. После ўжо іх пазносілі на кладбішча.

Вот якое палажэнне.

…У сястры другое хлопчык згарэў, і сама згарэла. А мужыка ў сястры… Ехаў па сена на Вароніска, па сваё, дыкяго зарэзалітам навостраве… Немцы. Тудэю ішлі па лесе, там яго запынілі і там яго зарэзалі. Я не бачыла, але казаў мой мужык, што ўвесь быў спораны, нельзя было нідзе, кажа, пальца палажыць.

От як здзекваліся з народа!..

Мой быў пасля ў партызанах. А пасля прышоў з вайны з гэтае і забалеў ён, і памёр. Яшчэ, знаеце, няшчасце якое палучылася – карову ў нас укралі з хлева, пасля вайны. А ён трошкі быў заболены на беркулёз, ды вылечыўся, ездзіў правярацца, і ўрач слуцкі сказаў, што маладзец ты, вылечыўся, толькі рубчык, як валасочак, застаўся. Шануйся, гаворыць. Адале, як укралі карову, дык ён папахадзіў за гэтаю каровай, шукаючы, ды папанудзіў – дзеці былі малыя, да пасля ж вайны, гэта ж во, недастаткі былі, ды ўсё пагарэла, і адзёжа, і ўсё на свеце, – дык ён як папанудзіўся, дык і памёр, малыя дзеці пакінуўшы…

Гэтак во я жыла, мае дзеткі. Хадзіла ў калхоз на работу… Ды ой, ой, – пасля ж вайны нічога на свеце не было… А я ж патом неяк, гэта во, іх вучыла і павывучвала вот… Стаяла на штаце, адных цялят, можа, дванаццаць, ды начлег, ды ўсё на свеце…

Ды ўжо лесу далі. Хлопец быў у арміі. I раз, і два далі, ды я ўжо гэтую халупінку вот перасыпала… Дзеці параз'язджаліся, і жыць няма каму…»

«Халупінка» ў Марыі Тарасаўны ніштаватая, знадворку спраўная, усярэдзіне чыстая. Толькі пустая яшчэ, як гаспадыня кажа: «Новае абстаноўкі няма». Стол і тры крэслы. Ложак – у кухні. А на вялікай, без мэблі, чыстай падлозе хаты параскіданы лялькі, цацкі, анучкі… Учора ўнучкі гасцявалі, дзеці пасляваеннай дачкі, з суседняй вёскі прыходзілі, – свята на бабіну адзіноту.

Рада людзям Марыя Тарасаўна, ледзь адмовіліся мы ад пачастунку, найдаражэйшым у хаце заманьвала: «Я вам і сала, хлопчыкі, нарэжу…» I правяла на вуліцу, шчыра жадаючы добрай дарогі.

Жавалкі – вёска на паўночнай Капыльшчыне, бліжэй да тае лясной ды лугавой красы, дзе пачынаецца Нёман.

Дзеда і бабу Кузьмічоў засталі мы ў хаце. Стары адпачываў, прыгнаўшы з ранак каровы, а старая краталася ў кухні.

Як водзіцца, пачалі мы з гаспадара. Іван Трафімавіч спакваля разварушыўся, пачаў расказваць, трохі збіўся, трохі расплакаўся, а потым махнуў рукою: «Няхай лепш яна раскажа!..» Тым больш што яна і памыкалася раз-поразу дапамагчы яму.

I вось бабуля Агата прысела да магнітафона.

«…Яго я адправіла, мужа, з сынам. Кажу:

– Едзьце вы дзе-небудзь хавайцеся ў Кудзінавічы, а я ўжо буду тут пільнаваць.

Бо так было, што хто ўцёк, дык усё пазабіралі ў тых, а хто не ўцякаў, дык у таго нічога не бралі. Паліцыя, немцы і нейкія мадзяры былі. Дык я ўжо рашылася:

– Вы ідзіце, а я пажыла ўжо, хоць мяне і заб'юць, буду я ўжо дома. А як не заб'юць, дык забяруць усё, і мы ні з чым застанемся.

Ён пайшоў з малым хлопчыкам у Кудзінавічы, а после немцы гэтыя як паехалі, дык яны і вярнуліся назад. Дык я кажу:

– Госпадзі, чаго ты вярнуўся? Ідзі ты зноў з гэтым дзіцем.

Ен тады ўзяў і зайшоў к майму брату дваюраднаму. Яны – не партызанскія сем'і. Бо сказалі, што будуць сем'і партызанскія забіваць, а астальныя не будуць.

– Вы, дзеці, разыйдзіцеся па гэтых сем ях, што не партызанскія, дык, можа, застанецеся жывыя. Ніхто ж не выдасць.

Ага, мяне засталі ў хаце. Гаворыць:

– Партызан, партызан Кузьміч, у цябе сын у партызанах.

Вынялі такую во бумагу, а там папісаны сем'і партызанскія. Нехта ж напісаў! I гаворыць:

– Вот Кузьміч Міхаіл у партызанах, тры дні як забраны мабілізацыяю.

– Што я вам, пан, скажу… – трэба ж неяк ратавацца. – З аружыям мы ўсе прымяняемся: з аружыям прыдзе партызан, з аружыям прыдзе і немец… А мы ні пры чым, не вінаватыя мы.

– А-а, – кажа, – сволач ты партызанская! Партызанская маці!..

Ды мне лявольверам у грудзі. Не страляў, а стукнуў. Так балела!..

– Падвесіць яе! Ідзіце вяроўкі шукайце!

А ў мяне сядзіць у хаце многа так гэтых паліцаяў, у халатах у белых, афіцэры, з пагонамі, цэшкі, высокія, а гавораць і па-руску, і па-нямецку. I крычаць яны на мяне:

– Прызнавайся! А я кажу:

– Пан, я няграматная, я спалоханая. Пытайцеся, мо мужчыны вам ціто скажуць.

Яны мяне мучылі, мучылі, а я нічога не сказала. Так ён пісаў, пісаў нешта ўсё, адале пабег, начальства гэтае. Астальныя сядзяць у кухні. А мяне так сасмажыла – хоць бы мне вады кроплю выпіць. Не магу ўжо, як дзеравяная. Пра дзеці я ўжо і забыла, што яны ў мяне ёсць. Ну, што дзеравяная. Я думаю: пайду вады нап'юся. А яны на мяне:

– Куды? А я кажу:

– Дзеці, ці ж я ад вас куды ўцяку? Вас столькі, якая маса сядзіць, а я адна, ды вы думаеце, што я ўцяку. Дайце мне вады.

Яны мяне прапусцілі, я вады глынула і зноў на гэтым месцы села пайшла. Сяджу, чакаю смерці… Тут адзін чалавек з нашай вёскі прыбег і кажа:

– Ідзі на сход. Выклікаюць аддзельна партызанскія сем'і.

Я скарэй, гэта, на сябе паўшубачак і ў дзверы. Так і бяжыць гэты напроціў – гэты, што быў начальнік.

– А куды? – гаворыць.

А другі яму гергануў па-нямецку, што «ў групу».

Як ён мяне пусціў, дык я пайшла да гэтае суседкі – хоць з дзеўчынай сваёю развітаюся пайду. Ды кажу:

– Надзька, дачушка мая! Мяне заб'юць, а ты хавайсядзе!.. (Плача.)

Я выходжу з іхняй хаты. Як мяне што пхнула – я ўвайшла ў каморку, і там лескі на гору, дык я туды. Думаю: не хочацца ж пападацца ў рукі, каб мяне забілі, ды дзіця маё будзе бачыць мяне… Залезла я на гору, у куток, ды сяджу сагнуўшыся. Холадна, я пачці голая…

Ужо мяне шукаюць: пытаюцца ў таго хазяіна, дзе гэта Кузьміч Агата… А ён сказаў, што яна пайшла па вёсцы.

А потым узлазіць гэтая хазяйка:

– Ідзі адгэтуль, бо цераз цябе і нам будзе… Я прашуся:

– Сястрыца, галубка родная, дай мне пасядзець, пакуль яны ад'едуць… Ты скажы, што не бачыла, няма мяне нідзе…

Злезла яна, скрушылася^[9]. Я думаю: зарыюся ў скрыню аўса, што там стаяла. Улезла ў авёс, легла, на сябе нагрэбла… Холадна мне, бярэ… Усё роўна змерзну… Хай лепш заб'юць. Вылезла і зноў сяджу.

Ну, і рашылася я выйсці і пайсці сярод вуліцы ў той канец. Думаю: мяне ж гэтыя немцы не знаюць.

Пайшла я туды, дзе мая дачка замужам была, у яе маленькі радзіўся, два месяцы… не, два тыдні. I муж яе быў у партызанах, а яна хавалася. У чужой хаце хавалася. Я папрасілася да іх у гумно, дык гаспадыня кажа:

– Ідзі сабе, хавайся. Я ж не шкадую вам. Заб'юць, то я нявінна буду, а не заб'юць, то ваша шчасце.

Тут яна мяне пусціла ў гэты сарай, мая дачка дала мне адзеяла, у тым сараі саломы многа было, бо там складалася многа людзей, – я залезла, выскубла ад дзвярэй задніх, залезла ў самую сярэдзіну, у яму, і сяджу гэтак во.

Бяжыць ка мне маёй дачкі залоўка.

– Цётачка, я да вас!

– Ідзі, – кажу, – удзвёх весялей будзе і цяплей.

Яна ўз'ехала там на мяне, у тую самую яму, і мы ўдзвёх сядзелі. I гэты дзень, і ноч, і зноў дзень…

Прыйшла хазяйка гэтага сарая, прынесла кумпяк. Мы кажам:

– Што там чутно? Прынясі нам хоць па кроплі вады! Мы тут сасмаглі.

Дык яна кажа:

– Ой, мае галубкі, я вось у печы падпалю, дык я вам прынясу чаго-небудзь цёплага.

– А што там чутно? А яна кажа:

– Ходзяць па хатах, ваеннага адзення шукаюць. Дык у мяне, калі будуць шукаць, забяруць гэтае мяса, а што я есці буду.

Яна ўдава была. I вось прынесла хаваць сцягно тое. Гэта цётка тае дзяўчыны, што сядзела разам са мной.

I не ідзе яна…

А дзеўчына кажа:

– Пайду я, дык разарву там яе. Ужо вады кроплю пашкадавала. Сасмаглі мы ўканец…

А я кажу:

– Не ідзі, бо, можа, там што случылася. Пачакаем, тады мы ўжо, можа, як-небудзь.

I ўсё страляюць з кулямёта: та-та-тах! та-та-тах!.. Ужо і відно, ужо і сонейка. А мы нічога не знаем. Я кажу:

– Разгарнем гэтую салому ды праз шчыліну паглядзем, што робіцца на свеце.

Прадралі – дык ужо гарыць! Каровы гоняць, каровы равуць… Я кажу:

– Усё ўжо! Няма ўжо маіх ні дзяцей… ні гаспадара – нікога… (Плача.) Асталася я адна. Што мне рабіць? – кажу.

А после што?.. Там у гэтым гумне кабыла стаяла. Дык яна ні піла, ні ела. Іржэ!.. Як пачне біць капытамі! Чуствуя, што на свеце робіцца… I яны прышлі, пачулі. Многа іх. Гер-гер, гер-гер… Адвязалі гэтую кабылу, падпалілі салому і пайшлі. Туп-туп, туп-туп – кабыла пайшла, і яны пайшлі…

А ўжо ў гэтым сараі – ж-ж-ж-ж! – салома гэтая ажно гудзе. Я гавару:

– Што ж нам рабіць? Уставайма ды як-небудзь выбіраймася.

А тут уперадзе гарыць. Ззаду яшчэ не гарыць. I мы там ззадзі сядзімо. Яна кажа:

– Мы будзем гарэць. Пакуль мы дойдзем, будзе вельмі больна. Давайма вылазіць!

Вылезла яна. А там шчыт. Я гавару:

– Бі нагой, можа, дошку адаб'еш.

Яна б'е, а страшна, каб не пачулі. Ніяк не адаб'еш нагою.

– Нічога мы не зробім, – гаворыць яна. – Давайце цераз агонь!..

Яна малодшая ды, вядома, яшчэ здароўшая… (Плача.) I нічога няма ў яе, – вядома, дзеўчына. Як пусцілася яна цераз агонь, узялося ўсё на ёй, і хустка, і ўсё, а яна ўкацілася ў снег – патухла!..

А я гавару:

– Госпадзі, пранясі хоць мяне! I мне ж не хочацца пагібаць!..

Я ўзяла паўшубачкам накрылася, пабегла! Папякла рукі… (Плача.) Уцякла цераз агонь. Скарэй тожа ў снег…

Паляжалі мы там, паляжалі. Чуствуемо, што яшчэ жывыя. Глядзімо – яшчэ яны тут, зладзеі гэтыя, усё роўнапаб'юць…

Ляжалі мы, ажно звечарэла. А ноч відная, мароз. Пачалі мы паўзці. Яна ўперад, а я за ёю… А тут у нас клуб стаяў. Дык яны пулямёта яшчэ з клуба не знялі. Як згледзелі нас, што мы паўзём, дык з пулямёта па нас – тэ-тэ-тэ!.. А пулі свішчуць! Перастане страляць, мы апяць паўзём, як тыя салдаты. А яны зноў па нас. З калень кроў ідзе, з рук кроў ідзе. Памерзлі. Без рукавіц. Зіма. Снегу тады многа было…

– Госпадзі, хоць бы які-небудзь куст!.. Канец нам скора… Выпаўзлі мы ў канец сяла.

– Давай, – кажу я, – стоячы пойдзем.

Усталі, пабраліся за рукі і пайшлі. I кроў ідзе, і мерзне гэтая боль…

Пайшлі мы на пасёлак, зайшлі ў адну хату. Дзе ж мая сям'я? Ні дзяцей няма, нічога – пагарэла ўсё!.. Я назад у агонь, а яны мяне не пускаюць. Нашто ж я жыць буду адна!..

Вот мяне не пусцілі. Я сяджу на печы. Боль невынасімы. Плачу.

А потым – мой ідзе! Дзякуй богу міламу, што хаця ён застаўся!..

Шкада ж дзяцей усіх: а дзе ж Фаня з дзіцем, а дзе ж Надзька? (Плача.) А Толік дзе мой?.. Забілі хлопца, забілі дзеўчыну, семнаццаць год, гэтакую красавіцу… (Плача.) Не магу расказаць вам… На жызню я выбралася. Няхай бы лепш я пагібла!..»

Расказваючы, бабуля Агата раз-поразу нервова стукала то кулакамі, то далоньмі па стале. Калі мы папрасілі не псаваць такім чынам магнітафонны запіс расказу, яна паслухалася і потым ужо ляпала рукамі на прыполе, раздзельна, а то і злажыўшы іх, як на малітву.

Дзед слухаў яе, час ад часу згодна ківаў галавою, а слёзы то выціраў, то забываўся пра іх…

Калі ж бабуля дайшла да таго моманту, дзе ёй трэба было ў гумне кінуцца цераз полымя, яна заламала рукі над галавой і з выгукам «Госпадзі!» разрыдалася. Іван Трафімавіч таксама тузануўся ад плачу, ужо не толькі нямоглы, але амаль па-дзіцячы безабаронны.

«…А дачка мая з дзіцем у лес уцякла, – сказала бабуля, сяк-так пераходзячы на спакой. – Адзін сынок застаўся… Вярнуўся ранены тады. Лячыла я яму тую нагу, купала ў зёлках і цалавала ад радасці, што засталося ў хаце хоць адно дзіця…»

Мужчыны

У мазырскай вёсцы Касцюковічы, дзе мірных, безабаронных людзей знішчалі «тэхнічна» – душагубкамі, мужчын аддзялілі на вуліцы ад жанчын, дзяцей пакінуўшы з жанчынамі. Адзін хлапчук ад маці кінуўся да бацькі… Карнік схапіў малога за руку і хацеў яго кінуць у калодзеж. I вось бацька, Сафрон Каменскі, – ад плота, дзе стаялі мужчыны, – ірвануўся да карніка, паспеў ударыць яго і нават самога ў калодзеж укінуць.

Аднавяскоўцаў, што самі бачылі гэты выпадак, нікога не засталося. Пра гэта пасля вайны, на судзе, расказваў выкрыты паліцай. Па наваколлі пайшла легенда пра бацькаву горкую мужнасць…

Прадаўшчыца аднаго са слуцкіх магазінаў Зоня Багдановіч, расказваючы пра трагедыю сваёй роднай вёсачкі Гандарэва, успомніла, між іншым, і такое:

«…Янік Аліноўскі з сынам неслі цэбар, каню сечку даваць, а ішлі гэтыя немцы… I немец сына застрэліў, а Янік выхваціў з-за пояса тапор і забіў гэтага немца.

Як забіў ён гэтага немца тапаром, дык і пайшлі яны астатніх забіваць. Усё!.. Усіх пабілі, запалілі і пайшлі…

Аліноўскі – Ян, але яго і да пяцідзесяці гадоў называлі Янікам. А сыну, Людвісю, было гадоў семнаццаць. У Яніка тапор быў за поясам, і ён немцу па галаве. Забіў гэтага немца, а другі немец яго забіў.

Пытанне: – Вы сама гэта бачылі?

– Мы ўсе бачылі. Мы ж на вуліцы стаялі. Ён так з сынам як ішоў, дык немец сыну – трах! А гэты, тапор выхваціўшы, ды яму! Немец упаў. А яго адразу тады ў кажух, у розныя посцілкі – забіралі ж тады ў нас – увярнулі, увярнулі, на воз палажылі і павезлі з сабою, гэтаганемца…»

«Мы ўсе бачылі», – гаворыць Зоня Міхайлаўна. Аднак, апроч яе, ніхто ўжо не засведчыць гэтага, бо ўсіх жыхароў маленькага Гандарэва ў тую раніцу памардавалі (дзеля таго ж яны і прыязджалі, карнікі), а з тых дзяўчат, якіх адабралі для адпраўкі ў Германію, сёння жыве адна яна. Удалося ўцячы ад расстрэлу і аднаму з яе меншых братоў, дванаццацігадоваму Мікалаю, але выпадку з Аліноўскім ён не бачыў – быў ужо за хлявамі. (Расказ яго – у раздзеле «Звыш дзесяці».)

Далей расказваюць самі мужчыны.

Іван Карпавіч Сакавец.

Знайшлі мы яго ў адным з завулкаў гарадскога пасёлка Крупкі, дзе ў чалавека грады каля акон драўлянага доміка. У градах мы Івана Карпавіча і засталі. Пасля дажджліва-пахмурнага дня ясна заходзіла сонца, а чалавек, які ўжо на пенсіі, аказаўся вясёлым, прыязным, – павёў нас у кватэру і расказаў пра тое, што адбывалася ў яго роднай вёсцы Узнаж увосень 1942 года.

«…Я быў жанаты, у мяне жонка і трое дзяцей было. Немцы калі ацапілі Узнаж, то я застаўся дома. Пераначавалі. I немцы ў нас начавалі. А я к бацьку перайшоў. Мая хата самая з канца была, але я баяўся. Бо партызаны ў мяне стаялі перад гэтым. Тады не ўцячэш. Усе ў лес пойдуць, а я з дзецьмі… Дык я к бацьку перайшоў. Ён сярод дзярэўні жыў.

Пераначавалі, а рана нас сабралі сярод дзярэўні – усіх, і старых, і малых, і бальныя каторыя – вынеслі. Вынеслі і паставілі. I дапрос. Бургомістр з Выдрыцы – Карань яго фамілія, Рыгор Васільевіч, – ён знаў мяне яшчэ змалку: мая маці з Выдрыцы была, я там у дзеда ўсё быў, калі быў меншы. Ну, вот ён захацеў Узнаж выбіць. У нас партызаны стаялі, а ў іх там, у Выдрыцы, доты былі. Партызаны наступалі і доты гэтыя разбілі. I гэтыя паліцаі… Там некалькі французаў было. Усе паўцякалі ў Крупку. Некалькіх паліцэйскіх забілі яны, а гэты бургомістр уцёк. А жонку яго – убілі. I хату яго спалілі. Ну, у яго было шэсцера дзяцей, кажацца, але дзяцей яго не чапалі.

А патом ужо, калі яны ў Крупку ўцяклі, атрад бальшы выехаў да нас, і да нас гэтыя немцы, гэты карацельны атрад прыехаў.

Дапрос ішоў. Там следавацель нейкі быў, рускі. Па-руску чыста гаварыў, але ў нямецкай адзёжы. I мяне вызвалі там па спіску. Бургомістр мяне прывёў. Адзін немец з палкай стаіць, збоку, у хаце. I вот ён прывёў мяне і гаворыць:

– Чаму ты нарыхтоўку не здаеш?

– Гумна ў мяне свайго няма. А ён гаворыць:

– А партызанам чаму даеш? Я кажу:

– Партызаны з аружыем, самі зойдуць, возьмуць, а што я ім магу здзелаць.

– Што мне гаварыць? А бургомістр кажа:

– У яго два браты ў партызанах. На мяне. А я кажу:

– Спрасіце ў сялянства. Мае браты ўзяты ў кадравыя.

Ага. Ну ён так і піша. Запісаў, а патом бургомістр гаворыць:

– Ён мае звязь з партызанамі. – На мяне. – Мы, – кажа, – партызанку паймалі ў Выдрыцы, і яна гаварыла, што ён звязь імеець.

Запісаў ён і: «Вядзі!»

Мяне прывёў. Партызанскія сем'і там. Паставілі. Каля варот якраз. Чалавек сем стаяла, я так восьмы быў. Я стаў з краю так, ля каліткі. Калітка была адкрыта. Партызанская сям'я тут з намі стаіць. I мяне сюды паставілі. Ну, я знаю, што браты ў партызанах, – мяне ўб'юць усё роўна. Я тады думаю: «На хаду уб'юць, дык уб'юць». Я не шчытаў, што маю сям'ю выб'юць. Дык я як стаяў ля варот, а калітка адкрыта, а немец нас асобна ахраняець ужо, з аўтаматам… Каб ён проціў мяне стаяў, дык я, канечне, не ўдраў бы, а то ён прахаджваўся – шагі чатыры туды і сюды. Ён як пайшоў, а я тут жа каля каліткі стаяў, ён не павярнуўся, а я – раз у гэтую калітку! Двор загароджаны быў. А метраў семдзесят – кусты там, балота. Ну, я малады быў, гады трыццаць два. Я толькі так шапку падхапіў, думаю: «Ну, уб'юць на хаду». Цераз плот! Ні выстралаў, нічога. Ён павярнуўся і не замеціў мяне. А там не было заставы, а застава была кругом, а каля балота тут не было.

Так я і ўцёк.

А ўсіх папабілі.

Я прыйшоў тады, пасматрэў – нікога нет. Дзе мой бацька жыў, на тым гародзе яма выкапана, і ў гэтую яму – усіх… I малых, і старых, усіх…

Трыста шэсцьдзесят чалавек…»

* * *

Мікалай Паўлавіч Бранавіцкі. Вёска Рахавічы на поўдні Салігорскага раёна.

На даляглядзе – навакол – былыя партызанскія лясы, а замест колішняга балота – ураджайная палеская раўніна, культурныя палі і сенажаці. Хаты, калі глядзець з высокан вуліцы-гравенкі, ажно топяцца з усімі платамі ды прыбудоўкамі ў зялёнай паводцы бульбы.

Мікалай Бранавіцкі расказвае:

«…Мы былі ў лесе – усё наша срадство. Разведку паслалі мы, з нашых, паглядзець, ці спакойна дома. Ну, значыць, далажылі, што спакойна. Мы і паехалі дамой. Знаеце, дзеці малыя, трэба іх абагрэць, абсушыць…

Толькі я запаліў пліту – тут явіліся немцы на парозе. А куды ты дзявацца будзеш? Значыць, абшарылі ўсё. Паліцыя нямецкая. Адзін немец толькі крыкнуў: «Раўс!» Што такое «раўс», дык я трохі панімаю: выхадзі ці ўцякай, што-та такое. Пагналі нас – і жану, і дзеці…

Як толькі выйшлі мы на двор, адзін малады паліцай крычыць:

– Хазяін, давай вярніся і давай нам мэду!

Не мёду, а мэду. Ага, думаю, стой: раз «мэду», значыць, украінцы. Я гавару:

– Мёду ў мяне нет.

– Дзяры пчолы!

Стаў я выдзіраць сам пчолы свае, а тут ужо некагда, гоняць. Гоняць ужо ўсіх. I яны за мяне і туды. Усё маё срадство. Гэта нас сабралі дваццаць шэсць душ: старых, дзяцей… Загналі ў сарай і прыказалі:

– Маліцеся богу!

Хто моліцца, хто што…

– Прашчайцеся!

Ну, сталі прашчацца. Знаеце, там і плач, там і бяда… Ну, а патом гаворыць:

– Станавіцеся на каленкі, адварочвайцеся да сцяны!

Я, праўда, падняўся і гавару так:

– Вы людзі ці якія-та… ці якія-та звяры, ці хто вы такія? За што вы нас страляеце? Ну, вы страляйце партызан. Ну, я – партызан, мяне страляйце. Но зачэм вы груднога рабёнка будзеце страляць? Зачэм старыка, каторы ледзь ходзіць? Хто вы такія?..

Праўда, яны нічога не адвецілі на гэты мне вапрос. Яны пачалі з аўтаматаў страляць. Я ўпаў. А жынка ўчапілася за маю шыю і ўпала на мяне. I пападалі яшчэ трупы, і на блізкае расстаянне з аўтамата не праходзіла пуля, каб цераз трупаў і мяне дастацк. Толькі правая старана ў мяне як ляжала, во такое палажэнне, дык тры пулі папала, і яшчэ дзве сюды, і адна… – шэсць пуль.

Стралялі доўга. Адной жанчыне папала, яна ўпала на рабёнка, ён сільна плакаў…

Сярэдняя дочка мая, ёй пяць гадоў, стала плакаць. Кажа:

– Папка, папачка, сільна больна! Я кажу:

– Ціха, дочачка, не плач.

– Ой, папачка, я не магу цярпець!..

Як стала яна плакаць, дык ёй з аўтамата вочарадзь як запусцілі, дык чарапок зляцеў і мазгі брызнулі на сцену, і яна скончылася. Я гэта сваімі вачамі…

А жынку забілі зразу.

Ну, я і ляжу пад трупамі. Стала цішыня. Потым што-та гудзіць. Што такое гудзіць? Самалёт? Потым з-пад трупаў я паднімаюся. О-о-о! Страха падае ўжо, гарыць! Людзі гараць сінім агнём. Ці яны аблілі, ці яно ўгарэлася так. Знаеце, усё-такі жыр, цела людское. Як ні гавары. Гарыць прама сінім агнём, як бензін! Я на гарашчую сцену карабкаюся, на сена хачу. Калі карабкаўся – валёнкі з ног з'ехалі, і я астаўся басяком. Патом падняліся яшчэ дзве жанчыны – мая сястра дваюрадная і суседка. Некуды дзявацца, гарымо – поўнасцю ўжо страха падае. Я, значыць, сеў і гавару ціхонечка:

– Адно срэства – бегчы ў дзверы.

Яны закрылі дзверы. Мы ў гэтым вуглу былі, і бяжаць нам цераз трупы нада. Дык я як бросіўся!.. Гэтыя трупы гараць, курчацца – я перапрыгнуў і ўдарыўся рукамі ў дзверы. Дышаць ужо нечым. Я ўдарыўся так крэпка, што абедзве палавінкі раскрыліся. Я ўпаў і пацягнуў сырога воздуху. Дым клубіцца. Сарай вялікі, гарыць і крыша, і сена… I я бяжаў у гэтым дыме. А дабяжаў я – немцы!.. Стаяць немцы. Абоз нямецкі. Я развярнуўся і апяць у дым. А там была братава варыўня і яма – ён абсыпаў варыўню. У гэтую яму я і ўскочыў.

Увесь у крыві, бо трупы ж на мне ляжалі…

Попелам сляды мае занясло на снезе. I я сядзеў прымерна да поўначы. Потым падняўся. Што ж дзелаць? Рук я не чустваваў – у мяне ажогі сільныя, паўсхватваліся банкі во такія на руках. I басяком. Трэба на ногі што-та. У брата вісела бяллё на плоце, пасцірана. Я ўзяў пазавязваў рукавы ў бяллі ў гэтым, нацягнуў на ногі і паціхоньку патопаў да свайго дому. Было гэта метраў сто пяцьдзесят.