Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 20 (всего у книги 25 страниц)

– Ідзі, бо заб'юць.

У іх было на фуражках: бляшкі такія, чэрап галавы. Знакі такія, іхнія. Гаварылі па-руску і па-ўкраінску. Выпівалі, потым адзін паставіў на галаве кружку, а другі з вугла б'е па гэтай кружцы.

Пытанне: – Страляе?

– Страляе ў хаце. Я гавару:

– Што вы дзелаеце, рабёнак жа баіцца! Пакінулі страляць. Я ўзяла вядро. А ваду мы бралі каля сарая, дзе потым убівалі. А адзін падыходзіць, такі хрыплівы голас:

– Пастаў вядро. Я гавару:

– Не пастаўлю.

– Пастаў вядро.

– Не пастаўлю.

Ён за вядро і гаворыць:

– Пайдзём са мной.

Я гавару:

– Я нікуда не пайду.

Ён за наган:

– Відзіш, хто я такой? Як дам, дык і галава паляціць.

Я пачала крычаць. Мужык выскачыў, муж з хаты, гаворыць:

– Што такое?

Дык ён:

– Гэта твая жана? – I адпусціў.

После гэтага ўсе яны вышлі на вуліцу, кідалі гэтую гранату. Пераначавалі, навутра – гэта было 15-га… Праўда, яшчэ скажу. Вечарам прышоў адзін з іх. Быў халат на ём белы, але пятна крові. На гэтым халаце. I на мяне гаворыць:

– Маладая, пасцірай халат. Я гавару:

– У нас мыла няма, пагарэўшыя, у нас недзе купіць…

Дык ён гаворыць:

– Я прынясу мыла, пасцірай мне халат. Мне назаўтра нужан ён.

Я ўжо воляй-няволяй стала сціраць гэты халат. Пасцірала халат, павесіла над печкаю, і ён сеў ля мяне. Ды гаворыць:

– Маладая!..

Паглядзеў і так гаворыць. Я пытаю:

– А вы адкуда?

– Я – рускі.

Да якога-та года жыў у Расіі, а потым – забыла куды – выслалі. Гаворыць:

– Я жанаты, но я цяпер раўнадушна не магу жыць з жаной, я нервы пацяраў за вайну.

Я пытаю:

– Чаго ж вы пацяралі нервы?

– Да, вайна. Усім дасталась.

Дык я думаю, што ён, можа, скажа, ды пытаюся:

– А што з намі будзе?

Дык ён:

– Ды нічаго, парцізанаў паганяем, а вы астанецеся на месце.

Раніцай забег, схапіў гэты халат. Я вам гавару, сабіраліся, як чэрці! Па-быстраму, па-быстраму, абуваліся і ўсё, што ўгодна, і выскачылі на вуліцу. I відно, што ў сараі, – гэта метраў сто было ад нас, – што стаялі там падводы. I калі яны пабеглі з дома, то падводчыкі маментам выцягвалі сані з сарая і коней выводзілі. Панімаеце, гэта я ў акно відзела. I мы так паглядзелі з мужам і гаворым, што будуць убіваць у сараі. Нада ўцякаць. Ён гаворыць:

– Давай, пайшлі. Я гавару:

– Ты ўцякай.

Прайшлі мы за дрывамі, і ён пайшоў, адышоў трохі ад мяне, дык там гавораць:

– Хазяін, варацісь, а то страляць буду.

Дык ён усё роўна ідзе ўпярод. А я махаю – уцякай! А той зноў:

– Вараціся, а то ўбіваць буду.

I ён вярнуўся. Вярнулісь мы ў хату, а наш дом, яслі тыя, стаялі насупраць вуліцы, і было відна, што па вуліцы людзі ідуць таўпой. Гоняць ужо, гоняць сюды, пад нас. Ідуць таўпой – і малыя, і бальшыя, і ўсякія. Нам ужо тут дзявацца негдзе. А наш дом яшчэ не займалі. Сястру маю, дваццаць трэцяга года, забралі гатовіць для іх есці, у другі дом. Мы гаворым:

– Нет ужэ спасення, давай уцякаць!

Ён – у вакно, даў у раму і на мяне гаворыць:

– Я буду пацана несці, а ты – за мной. I толькі прыгаць, а я яго так схваціла:

– Куда ж ты! Кругом пасты. Ён мне:

– Давай усё роўна ўцякаць. Хай лепш у патыліцу. А я гавару:

– Давай здзяром паталок.

Мы сталі на печку, гэтыя доскі ўзарвалі, ён узлез на паталок, я падала дзіця і сама ўспрыгнула туды, на той чардак. А маці наша ходзіць па хаце, дык я гавару:

– Мамачка, давайце сюды. Дык яна гаворыць:

– Я не палезу.

I тут ужо падходзяць пад дом. Панімаеце, позна разгаварываць. Я разоў пяць паўтарыла. Мы гэтую дырку закрылі і засталіся на чардаку. Муж гаворыць:

– Разве тут спасенне, спасення нет. Давай уцякаць.

Я гавару:

– Няма куды ўцякаць.

– Жывымі гарэць! Ці знойдуць, здзявацца будуць. Дык я гавару:

– Ну, што ж, уцякай, жыві хоць адзін. Дык ён:

– Я буду ўцякаць, знаць буду, што ты тут пагібла, прыду пахараню.

Мы з ім папрашчаліся. Ён назад у гэтую дырку, у вакно і пабег. Бег мінут пяць, ціха было, зразу адзіночныя былі выстралы, а патом аўтамат. Я думаю: усё кончылася, не выпусцілі. А малога я не дала, ён астаўся са мной.

Калі забілі ўсю старую дзярэўню, быў перарыў, пакуль падагналі з новай. Потым падагналі зноў гэтых людзей і зноў страчылі там гэтыя аўтаматчыкі. А я глядзела, давала страх пацану: паднясла яго к гэтай шчэлі і гавару:

– Еслі ты крыкнеш – відзіш, як людзей убіваюць, баба наша пайшла, цёця наша пайшла – і цябе ўб'юць!

Яму трэці год быў. I ён не крыкнуў.

Перабілі і новы пасёлак. Патом неслі нейкую флягу. Не знаю, што ў ёй было, но факт той, што гэты сарай аблілі нейкай жыдкасцю і запалілі сарай. I зноў вярнуліся ў гэтыя яслі. У суседа мандаліна была, і пайгралі, і выпівалі. Я на чардаку была, а яны ўнізу танцавалі, прыстуквалі. Патом выйшаў адзін з іх і сказаў:

– Запрагай!

I паехалі на Загліннае. Не ўсе паехалі. I ў гэты самы дзень, гэта шаснаццатага феўраля, убілі Загліннае.

А гэтыя пераначавалі і па парадку сталі паліць дзярэўню, забіраць скот і ўсё, што ім хацелася. I падышлі пад яслі. Я думала, уцяку ноччу. Днём была адлёга, а ноччу мароз. I часавыя гэтыя як ходзяць, дык пад нагамі ў іх снег хрусціць, і чутно. Калі б адна я – папаўзла б, а дзіцё, думаю, разбужу, яно закрычыць. Патом падыйшлі яны пад гэтыя яслі. А яслі былі крыты дошчачкай. Яны палілі дзярэўню – падыйдуць і стрэляць зажыгацельнай пуляй. Але гэтая дошчачка не загарэлася. У нас ляжаў у калідоры лён, і яны ў гэты лён стрэлілі. Дым пайшоў і праз гэтую дырку такая дымавая завеса, што я бачу – гарэць буду жывая. Дык я – праз дырку назад у хату, у акно, і, калі я ўдзірала ў акно – у пацана ўжо гарэла пальто.

У лесе я шукала людскіх слядоў. Я шчытала, што ніхто не застаўся ўжо, што ўсіх убілі.

Я і плакала, я і гукала. Мне здавалася ад страху, што нікога ўжо няма на зямлі, што ўсе ўбітыя. Сколькі я хадзіла – я і сама не знаю…»

Так забівалі, забілі адну з палескіх вёсак – Капацэвічы на Старобіншчыне.

I так памятае пра тое Ганна Міхайлаўна Грыцэвіч.

Калі судзілі былых карнікаў, якія ў складзе эсэсаўскага батальёна Дзірлевангера забівалі, палілі людзей у беларускіх вёсках, адзін з гэтых нелюдзяў успамінаў, як гэта ў яго было «першы раз».

«…У вёсцы немцы і нашы былі пастроены ў дзве шарэнгі. Як я помню, спераду стаялі немцы, а за імі – мы. Наш афіцэр праз перакладчыка (прозвішча я не памятаю) загадаў, каб мы выконвалі ўсе распараджэнні нямецкіх салдат, а хто не выканае, той будзе расстраляны. Кожны немец прапанаваў таму, хто стаяў ззаду, ісці разам з ім к хаце. Каля кожнай хаты спыніліся па два чалавекі, немец і наш, тады афіцэр падаў каманду зайсці ў дамы. Я разам з немцам зайшоў у пяты ці шосты дом, а ўсяго ў гэтай вёсцы было дваццаць пяць ці трыццаць двароў. У хату я ўвайшоў першы і ўбачыў за сталом старога і старую, гадоў ім было па семдзесят, а побач з імі сядзеў хлопец гадоў пятнаццаці. Немец мне паказаў: «страляй» – рукой на тых, што сядзелі ля стала, паказаў. Я са сваёй вінтоўкі зрабіў тры выстралы, у кожнага па разу выстраліў. Страляў я ва ўпор, і яны ўпалі на падлогу. Пасля мяне па іх даў аўтаматную чаргу немец і сказаў: «Капут».

– Канец, усё! – пра забітых сказаў той фашыст, але нібы таксама і пра свайго памагатага. Бо і яго ж гэта быў канец. На аднаго чалавека стала менш, на аднаго карніка, фашыста – больш.

Капацэвічы – гэта была вялікая палеская вёска. У сённяшніх Калацэвічах – сённяшняе жыццё. Толькі, здараецца, – як напамінак – прывязуць аднекуль былога паліцая, пакажуць людзям:

– Пазнаяце?

I да нашага «газіка» ў некаторых вёсках падыходзілі, падбягалі: «Дзе яны?», «Хто?», «Казалі, зноў паліцаяў прывезлі…».

Хаваўся ён ажно дваццаць пяць ці трыццаць гадоў. На людзях і ў сваёй сям'і жыў, але чым жа было для яго ўсё тое, што іншых радуе, што для іншых – шчасце: добрыя дзеці, жонка? Яны ж не ведаюць!.. Добрая праца, набытак, нават імя, можа, і нядрэннае сярод тых, з кім працуе. Стараецца ж перад тымі, хто раптам заўтра даведаеццаі.. Як пячэ ўсё гэта – жахам!.. Пачуюць усе знаёмыя і дзеці яго, што ён карнік, забойца дзяцей, жанчын…

«…Мы з маткаю пайшлі ў гэту абору, у гэты сарай.

Праўда, куча ляжыць людзей, ну, што там, ці гэта людзі, ці гэта якія мяшкі – я ўжо не разбіралася, што там такое ляжыць.

Адна сям'я прасілася, стаяла на калідоры, я гэта відзела, а ўтарую сама расстрэльвалі. Мужчына быў салідны такі, у яго рабёнак на руках. Яму як далі – рабёнак паляцеў з рук, а яму яшчэ раз у патыліцу, тагда ён упаў. А тыя ўсё яшчэ прасіліся ў калідоры.

Я ўсё стаяла і назірала. А напроціў мяне стаяў з наганам – адзін вот так, як вы сядзіце. Я апусціла во так рукі, а ён адходзіць, і адходзіць, і адходзіць– мо каб ён страляў, дык ён папаў бы ў мяне. Адходзіць, адходзіць, я стаяла, стаяла, а далей во так рукі (паказвае) і ўпала. Упала, каб ужо нічога не бачыць…»

(З расказу жыхаркі Капацэвіч Вольгі Сцяпанаўны Вядзерка.)

На судзе адзін з былых карнікаў нагадаў, як аднойчы яго родны сын сказаў, гледзячы тэлефільм: «Я б сам іх сваімі рукамі…» Пра забойцаў, фашыстаў сказаў… Былы карнік нават замахнуўся тады на сына. Быў вельмі п'яны – гэтым жонка і дзеці вытлумачылі незразумелыя яго паводзіны.

А потым даведаліся…

Многія з падсудных клялі тых, у каго калісьці стажыраваліся, хто камандаваў імі. Малых і буйнейшых сваіх фюрэраў – камандзіраў рот, узводаў – Поля ды Пляца, Цымермана ды Сальскі, батальённых камандзіраў Зіглінга ды Дзірлевангера. А вышэй былі паліцэйскі генерал Готберг ды самыя галоўныя карнікі – гімлеры, гітлеры…

Ды толькі і самі яны, хоць і выканаўцы, але не «дробныя», калі ўдзельнічалі ў такім. Рабілі ж, выраблялі разам з тымі пляцамі ды зіглінгамі вунь што!..

Гэта – з расказу капацэвіцкага жыхара Кузьмы Лук'янавіча Агіевіча.

«– Хазяін?

Я кажу:

– Хазяін.

– А дзе матка?

– Адкуль я ведаю, дзе матка.

– Забірай з сабой дзяцей.

Двое дзяцей было па два гады, а адно – шэсць месяцаў. Хлопчык яшчэ быў, восем лет. Дык таго жынка адправіла за бацькам паліцэйскага, сказала яму:

– Можа, ты будзеш жыць, дык хоць маё дзіця спасі.

Ён не сусед, а проста ішоў па сяле, а ў яго такі самы хлопчык быў, яны ўмесце дружылі… Яны як сказалі мне: «Забірай дзяцей», дык я адразу віжу, што гэта дзела к канцу прыходзіць. Я гавару, што як жа траіх дзяцей вазьму! Дык яны ўзялі на вуліцы дзвюх жэншчын, ды ім па аднаму дзіцяці, а я трэцяга ўзяў – і нас пагналі.

Патом па дарозе мяне адзін дабраволец^[26] вызваў… А на мне былі хромавыя сапагі. Вызваў з таўпы народа, завёў мяне ў хату, садраў з мяне сапагі і даў галошы фабрычныя, гаворыць:

– Дайдзёш!

Загналі нас на плошчу, дзе памятнік цяпер стаіць, і вот на гэтай плошчы, значыць, адбіралі чалавек па пяць, па тры, такімі парціямі, і заганялі ў кароўнік. Тут жа радам. Ага. А ў гэтым кароўніку стаяў ён і расстрэльваў людзей.

Калі папаў я таксама ў тую абору, мяне там раніла…

Пытанне: – Вас заводзяць туды, а вы яго не бачыце, таго, што страляць будзе?

– Чаму не? Ён стаіць і камандуе: «Далыпа, дальша!..»

А трупы ляжаць. Як толькі адышоў ад сцяны, дык ён з аўтамата – шах!..

Ну, а я якраз прыгнуўся, і мне на галаве пуля толькі сарвала кожу. Ну, я ўпаў. Дзіця ў мяне было – дзіця ўбілі. А тыя ж – я не ведаю дзе. I старэйшы хлопчык мой да мяне папаў, паколькі паліцэйскага бацьку таксама туды загналі і расстралялі. Дык хлопчык мой ка мне папаў і пры мне быў. Ну, я ляжаў… Ляжачаму мне папала яшчэ чатыры пулі. Пяць пуль я панёс у аборы. Але касці нідзе не пабіла, толькі ўсё ў мякаці.

Ну, мы паляжалі, пакуль гэта ўсіх перабілі людзей, і патом яны вышлі.

Ну, асталіся некаторыя падросткі. Яны, значыцца, падняліся і гавораць:

– Ужо няма нікога.

Дык голас жа ж мы знаем свой! Я прыпадняўся. I яшчэ адзін мужчына падняўся:

– Ты жыў? Я гавару:

– Жыў.

– Бегчы можаш?

– Магу.

Ну вот, мы падняліся і пабеглі. Басяком. Галошы там засталіся. Вядома ж, яны толькі ваткнуты былі на ногу. I я басяком кілометра тры па снезе прабег. А потым ужо жанчыны за мною беглі і мужчыны. I мне жанчына адна зняла галошы, яна была ў валёнках з галошамі, другая – юбку, я ногі паабверчваў, мы пашлі дальша. I там начавалі.

Нас тады вышла з аборы дзевятнаццаць чалавек.

Пытанне: – А колькі там засталося?

– Забілі чатырыста дваццаць шэсць чалавек. Пробавалі некаторыя мужчыны пабег дзелаць, але іх на хаду… Гяны ва ўсім гэтым шчоце…»

Як здзівіўся, спалохаўся адзін з былых карнікаў, калі яго прывезлі ў сённяшнія Капацэвічы – пастарэлага ўжо, азызлага, – а яго пазнаў Мікалай Іванавіч Рудзеня.

– Ну што, прышла вочарадзь? – спытаўся ён у карніка. – Памятаеш, ты штурхаў мяне пад таго немца, што страляў, а я табе сказаў: «Прыдзе вочарадзь і да цябе!..»

«…Па хатах размясціліся, у каторых былі малыя сем'і, і там яны жылі ноч гэтую, – расказвае Мікалай Рудзеня, – у мяне ў хаце не былі. У суседа былі. У мяне яны паставілі толькі коней у сарай. А ў мяне якраз жыў брат, з сям'ёю жыў, дык яны толькі коней у мяне паставілі. Тая хатка была ўжэ на замку, а ў мяне было і так поўна – дзве сям'і.

Пытанне: – А пра што яны ўвечары гаварылі з людзьмі?

– Што яны там гаварылі – не магу я сказаць, бо я туды не хадзіў. Ну што, яны? – яны пазіралі так, каб што-небудзь зрабіць… Каб якую дзевушку маладую паймаць… Такія працадуры былі, канешне… Рабілі. Насілавалі…

Кагда ўжо запалілі жэншчыны ўсе ў печах, гатовіць заўтрык, яны пачалі ўжо зганяць народ. Прадлагалі такім спосабам:

– Будзем дзелаць праверку пашпартоў.

А ў нас жа тады пашпарта былі. Ага. Куды ж тут пашпарты, калі з маленькімі дзецьмі!.. Ужо тут не да пашпартоў, тут панятнае дзела.

Зайшло ка мне чалавек шэсць. Выганяць з хаты. У мяне было тры дзевачкі. Адной быў сёмы год, другой – трэці, і месяц адной дзевачцы было. I ацец, семдзесят пяць лет, быў. Жынка, ацец і я. Ну, пагналі. Прыгналі сюды во на вуліцу, дзе памятнік сяйчас. У каго абдзіралі з ног, што хорошае, заводзілі ў памяшчэнне і знімалі сапагі. Ну, прывялі ўжо сюды ў таўпу, і, значыцца, разрашыў аднаму бацьку паліцэйскага – сын у паліцыі быў – забраць сваё родства з гэтай таўпы. Ну, кагда ён пачаў адводзіць – кожнаму ахвота жыць… Тут ужо страляюць, б'юць, плачуць у гэтым сараі… Наадводзіў ён поўна. А яны паглядзелі, што многа, і абратна яго ў таўпу…

Пытанне: – Аёні суседзяў набраў?

– Кожны ж прасіўся. Свае людзі. Думаецца, палічаць, што радство, можа, і астануцца жывыя. А яны абратна іх вярнулі… Бралі па чатыры, па пяць, па шэсць… Так пападала, вобшчам, што сем'ямі.

Калі ўжо мяне ўзялі… Атца ўзялі, ужо ўзялі расстралялі… I кагда мяне ў сарай вялі, то адзін – цяпер яго паймалі і судзілі – крэпка ствалом таўкануў у плечы. I кагда я сказаў: «Прыдзе вочарадзь да цябе!» – дык я тады паняў, што ён рускі. Па-нашаму ён мне… А так яны ўсе ў нямецкай форме. У чарапах у гэтых. Ну, карацельны атрад. I калі яны ўтаўкнулі мяне ў сарай і палажылі, я папаў якраз на атца. I лажылі так, каб галава была ўвярху. I вот калі яны палажылі – пачалі страляць. Мне папала дзвюма па галаве, трэцяю рэзанула так (паказвае), – яна і сяйчас сядзіць у мяне… Я ляжаў на баку, і глаз левы быў у мяне адкрыты: я слядзіў за імі, што з гэтага будзе. Яны, кагда ўжо ўсіх пабілі, пачалі дзелаць праверку. Многія во так… Асобенна пацанам папала. Плачуць:

– Дабі!..

Крычаць, лаюцца – усяляк там было. У гэтае ўрэмя, кагда яны прайшлі па праходах, – крові было многа, яны ўсе ўмазаліся ў кроў. Адзін наш папробаваў выскачыць (паказвае), вот гэтага Агіевіча Кузьмы нябож, – і тут жа як падняўся, так яго і дабілі.

Ну, я ляжаў, мяне праверылі, вярнуліся назад, і мне крэпка сюда ўдарыў у нагу. Ён пачаў слухаць – пачуў дыханне, яшчэ тры разы стрэліў, але ўжо не папаў у мяне… Стрэліўі абратна слухае… Нахіліўся блізенька…

Потым яны што-та пагаварылі, паднеслі нейкую флягу з гаручым, пачалі абліваць гэты сарай, вышлі… А часавы стаяў з другога канца.

А ў гэта ўрэмя Кузьма падняўся бегчы. Яму харашо – яму толькі ў мякаць папала. I ў гэта ўрэмя я падняўся, мне бяжаць нельга было. Выскачылі мы на вуліцу, часавы крыкнуў: «Стой!» – і выстраліў уверх і сам схаваўся.

Ну, мы пабяжалі ў лес, я нямнога прайшоў, паваліўся, патом абратна ўстаў, дабраўся да кустоў, пасядзеў, паеў хлеба нямнога, патом абратна падняўся, папробаваў, дайшоў да падонка, дзе сена набрата было, і там паваліўся.

I кагда ўжо вот цяперашні яе мужык (паказвае на Ганну Грыцэвіч) дзелаў разведку, хто дзе астаўся, – вот ён мяне знайшоў, партызан, здзелаў мне перавязку, забралі ў лес, у зямлянку.

Пытанне: – Дык цяпер вы напомнілі? Таму, які гнаў вас…

– Сказаў: «Ну што, прышла вочарадзь?» Ну, што ён цяпер?.. Глядзіць».

Разліцце

Лясная вёсачка ў Барысаўскім раёне. Расказвае Юлія Сушко, жанчына адзінокая, шэсцьдзесят тры гады.

«…Вот яны як ехалі, – а я ў тым канцы жыла, – пяць машын, дык часць разгрузілася і пабяжалі па шашы, а часць да лесу пабяжала.

А я са сваёй дзевачкай хацела ў кусты. Муж быў у партызанах. Толькі прышоў з Фінляндыі, пабыў год, а тут ізноў вайна пачалася.

Хацелі мы ў жыта, а гэты немец бяжыць:

– Да старасты, да старасты!

Ну, мы знаем, дзе стараста жыве. Я дзевачку за руку, але не да старасты, а во дзе была калхозная будоўля. Але ён нас прагнаў. Тут стаіць упоперак вуліцы, а тут ачапілі – на адну сторану з пулямётам і на другую.

Тады я кажу:

– Бабачкі, хадзем прасіцца. Падышлі мы і кажам:

– Паночкі-любочкі, няўжо вы нас паб'яце? Мы ж нічога не вінаваты, што дзе ў партызанах, ці што…

А яны гавораць:

– Вас жывых будуць у агні паліць. Но толькі мы нічога не дапаможам.

Ілі яны паліцаі, ілі яны ўкраінцы?

– Кланяйцеся, – гавораць, – каменданту. Падайце на ногі.

Я спрашываю:

– Які камендант? Ён гаворыць:

– Срэдзі народу ў плашчы стаіць. Мы да таго каменданта:

– Паночак-любочак, мусіць, нас будуць біць? А ён як крыкнуў:

– Вам усім капут!

Загадаў расчыніць дзверы ў пуні.

Тут мама мая радам стаяла каля пуні. Думаю: «Пабягу, скажу, што будуць жывых паліць». Аж яны пуню расчынілі. Думаю: «Нас будуць першых паліць».

I тады сталі ўжо разбягацца, а яны сталі з пулямётаў касіць.

I вот я выбегла сюды за кусты. Аж мяне ранілі. Тут во разрыўною пуляй усё вырвала. Тады я платком перавязала. I стаяць удвух немцы. Я:

– Паночкі, дабіце мяне, мне дужа трудна!.. (Плача.)

– Ідзь, – кажуць, – у кусты, ідзь у кусты!

I тады я яшчэ з гарачкі іду, а тут дзеўка суседняя мне на ногі ўпала. Я кажу:

– Волька, я цябе не пераступлю.

А ёй у галаву якраз… А я ў кусты, аж там і мая дзевачка да мяне прылучылася, восем год. А другую маю ранілі ў нагу. Праскочыла нас: дзяцей штук пятнаццаць і бабы. А ўсіх выбілі.

Тады мая дзевачка бачыць, што кроў льецца ў мяне, – у гэтых дзевачак платкі ўзяла і адразу стала заматваць… Ямку пракапала, мне вады дастаць…

Вечарам прышлі яшчэ бабы, іх тры засталося…

А тады партызаны мяне вынеслі. Нейкі армячок быў, паслалі на насілкі і вынеслі мяне. Партызаны, ага. Палажылі там у кустах. Усё ж спалілі. А камароў!.. Тады я паляжала тры дні, і пашлі па мне чэрві. (Плача.) Бацька стары прыехаў з падвод і завёз у вёску да сябе. I гэтак там ляжала. Ён пашоў ёду, марганцоўкі прынёс, і Маньку прывязлі, якая цяпер робіць урачом. Дванаццаць метраў бінту было, дык яна сказала чыстым бінтам здымаць бруд…

Усю радню нашу выбілі. Было тры сястры… Асталася – хустачкі на галаву не было…

Сорак восем было гаспадарак. Чалавек сто восемдзесят – усіх пабілі. Асталося чатыры бабы і два мужчыны. Адзін у ячмені лёг, а другі ў калодзеж ускочыў. Спачатку зруб туды абярнуў, з калодзежа каторы, а тады і сам на яго скокнуў. Каб не ўтапіцца. I ў падводах, каторыя былі. Мой тата стары. Але яны ўжо ўсе паўміралі…

Штыхамі дзетак маленькіх паролі…

А потым, як ужо наша армія ішла, нашы ў плен іх узялі. I шанавалі. Мы пайшлі глядзець, дык яны сядзяць каля агню, павычосваліся… Пленныя! Дык мы кажам:

– Каб вас у агонь паўкідаў, як вы нашых дзяцей кідалі!..

Так яны і пасунуліся ад агню далей…»

Пасля, у той самай хаце, пра тое самае расказвала Настасся Шыла. Семдзесят шэсць гадоў. Высокая, суровая, гучнагалосая, як прарочыца. Але, расказваючы, сяды-тады нервова засмяецца… I пачала з такога смеху – сцішнаватага:

«…Ха-ха-ха! Па парадку кажаце? Я ўжо баяла гэты парадак. Прыязджалі ўжо следавацелі і да вас…

Ну, як было… Казалі людзі, што падарвалі машыны, пяць вёрст адгэтуль, а потым забілі народніка на пуці. А мы былі ў лесе, каля ракі, і яны нас, немцы, знайшлі там. Гэта як першая блакада была. Гэтага забітага прывязлі ў дзярэўню і сказалі пахараніць. Мужчын у нас многа было, яны зрабілі гроб і абабілі белым. Тады яны пастаялі каля гэтага гроба і сказалі:

– Ляжа вас дзвесце чалавек.

Народнікі гэтыя. Я сама стаяла. Поўна людзей на вуліцы было. Дык я і чула, як яны казалі. Не зманю.

Тут каля Сінічына самалёт спусціўся… Два іх спусцілася, але я ўжо буду казаць, што адзін. Бралі нашых мужчын у падводы. Усіх пабралі і майго хазяіна ўзялі. Я з дзяцьмі. Пяцёра ж дзяцей. I ночы я не спала, і дзень хадзіла…

Аж яны і прыехалі біць. Я ўстала. Сем машын іх прышло. А тут уздумалі, што будуць забіраць у Германію. А мой хлопец адзін ужо ўзрослы. Дык я кажу:

– Ну, дзеткі, паехалі, пэўна, пагоняць ужо ў Германію ці паб'юць.

Палажыла большага сярод меншых, а сама за вядро і пайшла. А бабы, суседкі, і будуць казаць:

– Вот нам цяпер смерць. А я кажу:

– Бабы, не валнуйцеся, бо ў Саёх занялі, але не пабілі.

Во як я бабам гаварыла. Яны ад мяне пайшлі. А ўжо мяне немец і злавіў, бо я ішла ўжо да сястры, да Марылі. А ён даганяе мяне і крычыць:

– Капут, капут!

Тады я іду, аж ужо нашых сагналі. Яны вось і плачуць некаторыя, а мы вось з гэтай Юлькай. (Паказвае на гаспадыню, Юлію Сушко.) Ён стаіць, на вінтоўку апёршыся… А ўжо ўсе нашы прышлі. I дзеці мае. Пяцёра дзетак ка мне прышло. Я во так іх згарнула, – яны ж яшчэ невялікія, – а мой хлопец, большы, узяў і пабег! Уцёк. Ён на кладбішча ўцёк. I неяк прабраўся, і другога пазваў, і ўцёк. Ну, а гэтых чацвёра ля мяне.

Юлька гэтая падышла яшчэ і кажа:

– Пан, ці нас заб'юць? А я кажу:

– Што ты просіш гэтага калка? Стаіць вот. I нічога не гаворыць.

I мы адхінуліся.

Калі я гляджу – аж ужо стаіць лёгкавушка і яны, чалавек шэсць, стаяць. Ды гэтыя плашчы вялікія, ды рукавіцы чорныя…

Дык мы во гэтак падышлі, а я думаю: «Не пайду наперад, бо заб'ець».

А старшына наш (смяецца)… ці стараста, – чорт яго ведае, – дык гэты хацеў з імі ехаць. А яны плюнулі на яго і не ўзялі: дзяцей многа… Старасту першага і забілі, Лявона.

Ён паваліўся, а я не лезу наперад. Аж гляджу – пабеглі ўсе, дык і я па полі… Вуліцай во так, у жыта. I я бегла. I братавая мая бегла. Мы ўдзвёх з ёю. Дык яна павалілася і ляжыць. А я глянула во гэтак… Ці паверыце вы мне? Я ж не маню, – я глянула, што яна ляжыць, і я пабегла, у плот ушчамілася, за хлеўчыкі, і засталася я жывая. Тры сялібы перабегла. За хлявы. Густа была будоўля.

Тады я гляджу – ажно мая дзяўчынка, во гэтачкая, бяжыць! Бяжыць з таго жыта. Ужо яны радзей стралялі. Дык я тады за гэтую дзяўчыну ды кажу:

– Ай, дачушка, ужо ж нам усё! А чацвёра ж дзе яшчэ?

Тады я схапіла гэтую дзяўчыну, а з ёю так во ватовачку, а сама ў жыта. А яно счарнела ўжо, маё дзіцятка, на мяжы…

I я пералежала ў жыце з гэтай дзяўчынай.

Як ужо білі!.. Ай, білі!.. Лес шумеў і зямелька стагнала, як білі! Хто дзе…

Колькі нас адбеглася? Бабы дзве толькі. А то ўсё дзеці. Яны пусцілі з пулямётаў у рост, а дзеці маленькія, і засталіся, гадоў па пяць, па шэсць каторыя.

Я была здаровая, дык я бегла, я б цяпер так не пабегла…

Пытанне: – А вашы дзеткі?

– А мае дзеткі недзе чацвёра. Толькі адна каля мяне. Меншая самая. Яны там, немцы, доўга стаялі. Я во так падсунулася да мяжы, каб паглядзець, а яна:

– Ай, мамачка, не кідай мяне!..

Я падсунулася – аж мая хата, роўна акон, гарыць!.. I паехалі яны, бачу я. Тады я пабегла і знайшла… Каго я знайшла? Крысціну. У яе на руцэ дзяўчыну забілі. Кулю Цыганаву знайшла. I дзяўчынку Шурку. Вот колькі нас. Пабеглі мы ў лес. А тады я ішла, дзяцей гукала, аж во гэта, раненая… (Да гаспадыні.) Ты, Юлька, ляжала, а я цябе знайшла. Знайшла яе, каля яе было чацвёра… А гразь такая!

– Хто там? – кажу я. – Хадзіце ка мне! А яны кажуць:

– Вы хадзіце к нам!

Вядома, невялікія дзяўчата. Я ўзяла к ім прышла. А во гэтая Юлька ляжыць, чуць жыва. Я так нагнулася, кажу:

– Ах, Юлечка!

А яна ўзяла ды хліп-хліп… А дзяўчына гразі ўзяла ды на яе. Гэта там вада такая была – адна гразь. Сёмы годзік дзяўчынцы было, а маці, Юлька гэта, стане што папала гаварыць, дык яна вады на яе. Так ратавала яе. Пракапала ямку і брала з яе ваду. Юлька голая ляжала, дык яна ёй на грудзі вады, на твар…»

Разліцце – вёсачка «бесперспектыўная». Так нам сказалі на двух узроўнях, у сельсавеце і ў раёне. Прапанавалі цёткам з гэтых сумных хатак перабірацца ў цэнтр калгаса, гарантавалі, як гэта робіцца, дапамогу, а яны – не хочуць.

Дзіўна? Не вельмі.

Гадоў некалькі перад гэтым на Гродзеншчыне нам здарылася сустрэць штосьці падобнае. Куды там падобнае – курную хату!.. Не ў музеі ці на карціне, а ў Лідскім раёне, на тэрыторыі багатага саўгаса «Малое Мажэйкава». Саўгас пабудаваў двухпавярховы дом, а бабку з курнай хаты ніяк не маглі ўгаварыць перайсці ў кватэру з усімі выгодамі. Дырэктар напісаў яе сыну ў Ленінград, на Кіраўскі завод, што саўгас аплоціць камандзіроўку, абы толькі хлопец угаварыў маці не ўпарціцца. Цэлая казка, калі хто недаверлівы… Ашто ж у бабкі была за прычына не пераходзіць? Старая ліпа перад акном, а пад ліпай – крынічка… Так яна, бабка, сама гаварыла.

Разліцце – нейкія тры хаты, хлявочкі, платы, агароды… I лета сваёю раскошай сумоты такой не прыкрашвае. Бабулю Настассю Шыла дачка была забрала ў Казахстан, дзе яна працуе бухгалтарам, але старая там не прыжылася. Тут трымаецца, а пры ёй, як пры маці, і Юлія Сушко. Для гэтай вернасці роднаму кутку знешніх прычын асаблівых няма. Старэюць хаты, старэюць маці. Над тым калодзежам, у якім быў схаваўся адзін з двух ацалелых мужчын, зруб зноў струхлявеў і сам, кавалкамі ды парахнёй, абвальваецца ў недалёкую ды падазроную ваду.

«Заўтра якраз трыццаць год з таго дня», як загінуў яе сынок, і яна туды пойдзе, на тую магілу, і «буду дзень там плакаць»…

Таму і з Разліцця нікуды перабірацца не хоча, і ад дачкі таму вярнулася – з той цаліннай выгоды.

Памяць

Быў на Случчыне засценак Падлявішча, прыгожы засценак, двары шырокія, у садах, як у вянках, дамы на высокіх падмурках, крытыя гонтай. Калгас тут хутка ўвабраўся ў сілу, і назву вёсцы далі новую, савецкую – Чырвоная Старонка.

Яшчэ ў тыя гады пасадзіў Кандрат Лапец на сваім пляцы бярозу. Не для пажытку, для красы. I любаваўся дрэўцам чалавек, не падазраючы, што неўзабаве яно стане помнікам на яго магіле.

28 студзеня 1943 года карнікі напалі на Чырвоную Старонку, Гандарэва, Старэва, Лазараў Бор і іншыя вёскі і вёсачкі наваколля. Папалілі іх, моладзь пабралі ў Германію, а старых пабілі. Партызанскі сувязны Іван Лапец, Кандратаў сын, прыйшоў на сваё пажарышча, знайшоў нежывога бацьку і, аплакаўшы, пахаваў на падворку пад бярозай, як здавён хавалі людзей, забітых громам. Пасля вайны Іван Кандратавіч пабудаваўся на другім баку вуліцы, старое котлішча пустуе. Ад той бацькавай бярозы насеяліся дрэвы-дочкі, яны абкружылі магілку гаспадара. Надмагільны камень, пастаўлены сынам, згубіўся паміж жывых абеліскаў-бяроз.

У вёсцы Казіміраўка на Мазыршчыне пажылая, смуглявая жанчына з вялікімі, як на старых іконах, вачыма падвяла нас да шэрага каменя пад яблынькай у агародзе. Там магіла яе сям'і, замардаванай фашыстамі. Пра трагічную пагібель родных і сваё выпадковае ацаленне Улляна Казак расказвала неяк надзіва стрымана і паслядоўна, хоць папярэджвала нас, што находзіць часам на яе зацьменне, забыццё. Калі мы фатаграфавалі яе тут, каля яблынькі, жанчына стаяла спакойна, як бы не бачыла нас, а потым падняла некалькі яблыкаў з муравы і падала нам – частуйцеся. Сцішнавата выглядала гэтае нечаканае запрашэнне прычасціцца да памяці нябожчыкаў. Але для нашай шчырай субяседніцы, сялянкі з сухімі, пацямнелымі ад працы рукамі, усё тут было, відаць, натуральна. Тыя, што тут ляжаць, садзілі яблыню, пра іх яна напамінае сонечнымі пладамі.

У свой час давялося нам бачыць на брэсцкім Палессі абгарэлыя дубы на котлішчах вёскі Тупічыцы на беразе Бабровіцкага возера. Не шмат засталося гэтых дрэў-ветэранаў: толькі тыя, што раслі наводшыбе ад сяла, далей ад пажарышча, толькі яны захавалі ў тоўшчы магутных камлёў пад бранёю кары рэшткі жыццёвай сілы. Ім паабпальвала голле, агонь павыядаў чорныя дуплы ў падсохлых ствалах, – яны зеўраюць абвугленымі проймамі, уражваюць удзень, палохаюць уначы. Гэтыя абвугленыя галіны-рукі, абгарэлыя карнявішчы-ногі і ствалы-тулавы надаюць сілуэтам дрэў выраз трагедыйнай велічнасці…

I ўсё ж не толькі ў гэтым сутнасць.

Тупічыцкія дубы сталі помнікамі не толькі таму, што яны судакраналіся з агнём і трагічным лёсам тых гаспадароў, што загінулі тут. Помнікамі зрабіла і робіць гэтыя маўклівыя дрэвы пашана жывых, памяць нашчадкаў. Людзі, тыя, што засталіся, што цудам уцалелі, і тыя, што пераехалі сюды з блізкіх і далёкіх сёл ды гаспадараць на другім беразе возера ў вёсцы Бабровічы, а таксама дзеці іх, што нарадзіліся ўжо ў мірны час, – яны шануюць тупічыцкія дубы, як прынята шанаваць памяць пра сваіх продкаў. Ніхто не смее падысці да дубоў-ветэранаў з пілой ці сякерай.

Помнікі чалавек стварае для людзей. А з чаго яны – не так істотна: з жывых, зялёных дрэў ці з моцнага граніту, бронзы, бетону або, можа, з гучнага слова ці ўзнёслай мелодыі, якія не горш за граніт могуць захаваць на векі вечныя памяць і думку пра жыццё, смерць і несмяротнасць.

Уражваюць, палохаюць і адначасна супакойваюць, узвышаючы душу, помнікі-дрэвы. Нам, людзям, бачыцца ў іх пратэст зямлі, голас-крык маці-прыроды супраць сляпое жорсткасці. I ў гэтым глыбінным пратэсце – супакаенне нашай душы: прырода заадно з намі, яна супраць смерці, яна – за чалавечнасць.

А побач з помнікамі-дрэвамі чалавечыя помнікі-манументы, мемарыяльныя дошкі, абеліскі, крыжы, рэквіемы, элегіі, эпітафіі і народныя паданні, сказы, успаміны, усё гэта – за жыццё і чалавечую годнасць супраць смерці і прыніжэння.

Вось на вялікай паляне, што зарастае маладым сасоннікам, зазіхацеў на сонцы, як белы неспадзяванак, велічны мемарыял. Тут была вёска Расоха, адна са шматлікіх у Беларусі, ды і тут, у Асіповіцкім раёне, не адзіная партызанская сталіца, лясная «Масква». Тут былі хаты, потым зямлянкі, тут быў партызанскі могільнік і могільнік мірных людзей, пабітых ворагамі ў часе блакад. Карнікі разбуралі і зямлянкі, знішчалі і надмагільныя знакі, наспех пастаўленыя людзьмі па сваіх блізкіх. Калі блакады знімаліся, тыя, хто застаўся жывы, вярталіся ў Расоху, аднаўлялі магільныя курганкі і насыпалі новыя. Пасля вайны родзічы паставілі некаторым з ахвяр фашысцкай навалы бетонныя або нават гранітныя абеліскі з партрэцікамі на эмалі. З гэтых самаробных наіўнапрасцецкіх абеліскаў глядзяць, усміхаючыся, маладыя хлопцы і дзяўчаты, якім толькі б сысціся ў круг, распаліць агонь і заспяваць песню! А навокал лес, прыцішаны сасновы пошум.