Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 25 страниц)

– Маткі, вунь яшчэ войска ідзе. А гэта разведка была.

Прыехалі потым – як цьма, і распалажыліся ў нас. А частка паехалі ў Акцябр. I ў Кавалях распалажыліся. Якраз нас захвацілі ў сяле тут з жэншчынай адной (яна ўжо ўмерла). Нам адзін возчык падказаў, што з намі будзе тут. Мы стаім на вуліцы ля стала, дык некаторыя нічога не гавораць, а ён падышоў да кажа:

– Дайце, цётачкі, малака. Мы гаворым:

– Пажалуста. Дык ён кажа:

– Ох, цётачкі мілыя, усё роўна вас, – кажа, – усіх жыўём спаляць. У сарай загоняць…»

У вайну фашысты дэманстравалі ў Германіі і ў іншых краінах «дакументальную» кінахроніку: «савецкія партызаны», шмат «партызан» стаяць на каленях перад нямецкімі салдатамі… А кіназдымкі такія рабіліся проста. У вёсцы Вялікая Воля Дзятлаўскага раёна нам расказваў пра гэта Аляксей Ламака. (Яго расказ у раздзеле «Звыш дзесяці».) Натоўп вяскоўцаў акружлі кулямётамі, прымусілі людзей стаць на калені і запусцілі спачатку кінакамеру… Мелі фашысты і іншыя «кінадакументы»: як «радасна», з хлебам-соллю сяляне сустракаюць на Усходзе нямецкага «салдата-вызваліцеля»… Ці не тут працавалі тыя «кінадакументалісты» – ці не ў Лаўстыках?.. Усё, як бачыце, ёсць: і стол сярод вуліцы, і «хлеб-соль». А яны ідуць, ідуць – «вызваляць» усходнія тэрыторыі, ад людзей вызваляць.

«…А яны ідуць, гады гэтыя. Як ішлі, так і крычаць:

– Убірай!

Сталы, значыць. У белых халатах у гэтых, з гэтымі чэрапамі, ну, гэтыя немцы.

Ну, мы і разбегліся, хто куды, па хатах, калі возчык нам сказаў пра тое. Я да суседкі прыбегла, кажу:

– Што ж мы будзем рабіць? Дык яна кажа:

– Выйдзі паглядзі на вуліцы, ці е немцы, ці не. Той канец дзярэўні заняты, а наш канец яшчэ свабодны. Мы і пайшлі на пасёлак, што каля самага лесу. Потым у алешнічак. I тут нас мо баб пятнаццаць ляжала ў гэтым алешніку. Ужо ўпалі і ляжалі. Не бачылі, як яны палілі, як забівалі, толькі чутна – сільна крычалі, народ крычаў. Не чутна, што яна там адна гаворыць, толькі: «А-а-а-а!» Толькі голас ідзёт, ідзёт голас, а потым і ўсё – анямелі…

Пытанне: – Атой возчык, штосказаўвам, ён адкуль?

– Гэта проста селянін. Паліцай не сказаў бы. Адзін паліцай да нас прыйшоў хлеба ўзяць, дык мы спрашываем, што ён з народам робіць. А ён нам (мьг яму паўбулкі адрэзалі): «Давай усю булку!» – і нічога не сказаў. А гэты вось – такая душа знайшлася, што сказаў.

Дык яшчэ вось хоць трохі нехта застаўся. Ён на хаду – дзяржыць стакан і сказаў…

Тут франтавыя былі немцы, мо б яны і болей палілі, але партызаны націснулі, і яны пайшлі…

Да вайны ў нас мо сто дваццаць двароў было. Багата ў нас было, і сем'і вялікія, дзяцей многа. Усіх, усіх пабілі. Яны казалі: «У вас і курыца партызан, не то што дзіцёнак!» Пашчады не давалі, гады гэтыя…»

Ну як жа, гэтулькі «партызан» знішчылі! У адной Рудні – восемсот. Ды ў Курыне – амаль столькі ж. У Лаўстыках. У Смузе. У Кавалях… Па ўсім раёне агонь пракаціўся. Перастралялі, папалілі дзяцей, жанчын, мужчын вясковых і ў ладкі – плясь, плясь, плясь! Самі сабе папляскалі, як ля тых курынскіх могілак. Нешта ж і гаварылі ў тых прамовах – вядома, пераймаючы сваіх берлінскіх фюрэраў. Плясь, плясь, плясь! – выканалі задачу, свой план. А там, вышэй – свой план, шырэйшы, агульны, і свая арыфметыка – ужо на мільёны жыццяў вядзецца падлік. На дзесяткі мільёнаў, калі не на сотні. Бо замахнуліся ж на цэлы свет! Там свае мітынгі, свае прамовы, «святы» рыхтавалі – калі будуць знішчаны, нарэшце, разам з жыхарамі Масква, Ленінград і іншыя гарады, якія берлінскаму маньяку здаваліся «лішнімі». «Каб не карміць іх паўднёвым хлебам». Бо яны ўжо лічылі сваім той, разбоем узяты, украдзены, хлеб.

А пакуль што – як частачка ўсё таго ж вар'яцтва і таго ж «плана» – забіваюць Карпілаўку. Усё на той жа Акцябршчыне.

Гэта бачыў, пра гэта расказвае Павел Лявонцьевіч Пальцаў, які памятае ўсё з іншымі, чым звычайна жанчыны запамінаюць, падрабязнасцямі, дакладнасцямі. Ён па-партызанску помсліва трымае ў памяці справы, абліччы, прозвішчы, таксама і памагатых нямецкіх фашыстаў, мясцовых і немясцовых «бобікаў»-паліцаяў.

«…Напрадвесні 1942 года яны прыехалі сюды. Партызаны пайшлі. Асталося мірнае насяленне. Ну, і сабралі людзей у клуб, і сталі спрашываць пра партызанаў. Ніхто не выявіў, народ не сказаў.

– Нет у нас партызанаў, і ўсё. Партызаны былі быўшыя пленныя, акружэнцы, яны пайшлі, а наш народ увесь дома.

Патом адзін паліцэйскі, ён з бабруйскага быў гарнізона, ну, значыць, ён сказаў:

– Еслі так, партызанаў нет, дык вы – партызанскія, бандыцкія морды!..

А я таксама ў клубе стаяў. Жэншчынаў па адну сторану паставілі, а мужчын – па другую. Там чалавек шэсцьдзесят мужчын было, рознага ўзросту: і старыя, і маладзейшыя. Ну, ён спісак трымае, а там былі прозвішчы, у спіску. Вот ён пытаў:

– Кавалевіч Грыша?

А жэншчыны гавораць:

– Кавалевгч Грыша ў арміі.

Той Кавалевіч, які партызанам хлеб малоў. Ён інвалід быў. Дык жэншчыны:

– Ён у арміі. А паліцай:

– Какой… у арміі, калі ён хлеб партызанам меле! Дык жэншчыны змоўклі, бачаць, што ведае… Дык ён за гэты спісак – у карман і пайшоў к каменданту, пагаварыў там. I той, наверна, даў прыказ Страляць. Ну, тады заходзіць і зразу пачынае па-нямецку шчытаць: «Драй, фір…»

Адшчытаў дзесяць чалавек і павёў на вуліцу. Паліцай адшчытаў, але па-нямецку. Адкуль ён – не знаю, фамілія яго Шубін. Потым ужэ гаварылі, асталіся некаторыя паліцаі, выпівалі, дык гаварылі, што яго Шубін фамілія. Залаты зуб у яго быў… Адшчытаў гэтых дзесяць чалавек і павёў. Ну, куда павёў, думалі, можа, куды так, дапрос, ці што. А потым чуем, што страляюць у канюшні. Ну, а патом у другую партыю ўжо я пападаю. А ён толькі здае: выводзіць на двор дзесяць чалавек, здаў немцам – і тыя павялі… Жана мая ў клубе таксама была, а дзеці – аднаму чатыры годы было – на печцы схаваліся дома. Ну, я і папаў у другую дзесятку. I дзесяць немцаў ідуць з намі, з вінтоўкамі. Дзесяць немцаў вядуць дзесяцярых. Ну, прывялі ў канюшню і камандуюць:

– Станавісь к сценке галовамі.

Ну, мы пасталі, нахіліліся. У мяне палушубачак быў, дык я так варатнічок наставіў, глянуў, дык яны ўжо ў канал патроны загналі і на ізгатоўку ўзялі. А я ці са спуду, ці хто яго знае – ногі падкашваюцца… I так выстралілі. Дзесяць вінтовак залпам ды ў памяшчэнне – дык гул глушыць, як з пушкі. Мне зазвінела ў вушах, я ўпаў і не помню: ці я ўбіты, ці жывы. Ну, і ляжу. Патом вушы сталі адлягаць, адлягаць вушы, стаў чустваваць і сам сабе не веру: жыў я ці не? Сам сабе не веру, але глаза пазіраюць. Патом чую разгаворы. Паліцаі два стаяць і разгаварваюць па-руску. Немцы – гергель, пастраляюць і пайшлі. А гэтыя… Цішыня, дык чуваць, што па-руску хто-та разгаварвае. Ага, дык я ляжу. Не помню, колькі я ляжаў – час-два… Проста ўжэ і заснуў, сэрца, наверна, слабее, я проста заснуў. Патом чую – яшчэ вядуць партыю. Яшчэ партыяў пяць расстралялі мужчынаў. Патом ужо жанчынаў. Там і мая жана галосіць, крычыць:

– Пан, у мяне дзеці!

Ну, і прывялі ўжо жэншчын тожа, наверна, ужо беспарадачна стралялі, як папала, бо гэта жэншчыны – яны бягуць. Ну, перастралялі – часа два-тры прайшло. Цішыня, хоць бы што, на канюшні. Я так ляжаў, ляжаў і ў чуства ўжо настаяшчае прышоў, у чуства, што я ўжо жыў. Цэлы, не ранены нічога. Ага, а далей чую: хто-та па мне ёрзае па спіне. Убіты, але ёрзае па мне – ранены, мабыць. Толькі я падумаў, што немец будзе яго страляць і мне пападзе, толькі ж падумаў, а немец, наверна, ішоў і ўбачыў. Дабіваў яго, і мне пуля вот сюды папала, у сцягно. Праўда, не ў косць, па мякішы. Пеканула, а я як ляжаў – ляжу. А чую – кроў так пабе-е-гла. А той перастаў ёрзаць…

Ну, а потым я паслухаў і ўстаў: няма нікога. А дзярэўня была ад канюшні метраў пяцьдзесят, ну, шэсцьдзесят. На дзярэўні немцаў поўна – поўная вуліца. А тут няма нікога. Думаю, выбягу я – кругом жа немцы, страляць будуць. Пачакаць, пакуль запаляць, каб па дыму бегчы. Было не было! Я, значыць, па канаўцы, вот жалезны мост, ён і цяпер на рэчцы. Я пад гэты мост, скінуў гэты паўшубак і – драпака! Бягу, ніхто не страляе ў мяне. Тады я падбег да рэчкі – вот рэчка Нератоўка, вады напіўся і гляджу: не бяжыць ніхто. Я ўжо думаю так: калі за мной будуць гнацца лыжнікі ці кавалерысты, скіну ўсё з сябе, голы, але ўдзяру. Быць жа не можа! А там недалёка кусты ўжо. Ну, праўда, ніхто не гнаўся.

Жэншчына адна відзела, як я бег. Яна і цяпер жыва, Рулега Мар'я.

Ну, і пайшоў у лес…

Спачатку аружыя ў нас не было, а пасля гэтага разгрому аружыя мы сталі даставаць, хто хацеў, і пайшлі ўсе ў лес.

У асноўным немцы былі тут, калі забівалі, але і паліцаі былі, нават мясцовыя былі. З Рудні былі паліцаі. Адзін паліцай быў са Смыковіч, па фаміліі Лось. Я знаю, разам з ім работаў да вайны. Ну, вот прасцілі яго, ён дажа прыязджаў у шляпе. Смыкоўскія хацелі яго забіць, дык дагадаўся, удраў. I цяпер жыве, я не знаю, мо на пенсіі ён жыве цяпер. З Зазер'я Гавароўскі тожа быў. Вот ён прадсядацелем калхоза да вайны быў.

Я сам відаў іх на свае вочы.

Гэты Лось дык есць сала на возе і ўсміхаецца – у акно я відзеў. Яму дажа радня там была. Просяць:

– Максімка, спасай!

Матруна такая была – яго радня. У-у, ён дажа ўніманія не звяртае… Ён цяпер работае ў Комі АССР, у Смыковічах яго мачаха, дык дабівалася нават нейкай спраўкі на пенсію для яго. Ён ужо там здароўе пацяраў, ці што, я не знаю, толькі спраўку брала… Цяпер ён прыязджаў, але я яго не бачыў, а бачыў адразу пасля вайны, калі я з арміі прыйшоў. З вёдрамі ён ішоў: печкі там рабіў, ці што. Я яму кажу:

– Сволач ты… Так і так…

Ён голаву ўніз апусціў, ні слова проста. Яму ж некрасіва, панімаеце. Вот такое дзела…»

Бачыце, ужо «некрасіва» ім, гэтым, сярод нашых людзей. I, вядома, боязна людскіх вачэй. Але жывуць, і не каб асіну шукаць, а пра пенсію ў яго думкі…

А ўжо тыя саўдзельнікі злачынстваў, вылюдкі з вылюдкаў, што лічылі сябе нават «ідыёлагамі» гэтых, а цяпер схаваліся за спіну заходніх разведак, тыя нават галоў, вачэй не апускаюць. Вунь як гучна крычаць (каб перакрычаць, мабыць, той нязмоўчны жудасны крык дзяцей і жанчын…), што яны хоць і служылі ў фашыстаў, але былі «трэцяй сілай» і нават «народ ратавалі»…

Як жа ім не хацелася б усё гэта бачыць у люстры народнай памяці! I там – побач са звярыным выскалам прыблуды-фашыста – бачыць і сваю фізіяномію. Такую вось, такія вось! I яшчэ страшнейшыя, яшчэ больш агідныя…

Мы забеглі наперад, ажно ў пасляваенны і ў наш час…

А Вольга Мініч сярод тых жахаў, у пекле тым усё яшчэ хоча выратаваць бездапаможнага, дарагога ёй чалавека – цягне тыя саначкі праз усю Акцябршчыну.

Спалілі вёскі, не схавацца людзям ужо і ў лесе. Партызаны, дзе могуць, як могуць, ратуюць насельніцтва ад таго самага «плана», аднак – малая яшчэ сіла, слабая зброя, а супраць іх і супраць жанчын, старых, дзяцей – франтавыя дывізіі. Гэта потым, у канцы 1942-га і ў 194З-м Акцябршчына, легендарная Рудабелка, стане недасягальнай для эсэсаўцаў і «бобікаў».

А пакуль што працягваюцца жудасныя блуканні Вольгі Мініч – адной з тысяч жанчын з падобным лёсам.

«…Паехалі партызаны, а за партызанамі немцы трапінаю гэтай, а я ззадзі памалу за імі еду. Прыдзе дзень – будзе відна, куды я выеду…

I вось я выехала на пуць, на жалезную дарогу. Сонечка ўсходзіць. Я астанавілася: пуцею дарожка ідзе. I па адзін бок пуці дарожка ідзе, і па другі бок, але я думаю: «Паеду пуцей, бо вышэй і відна». Праехала я метраў пяцьсот ад пераезда – чалавек дзесяць ля кастра, жанчыны сядзяць. Я напроціў іх села аддыхаць.

– Мае цётачкі дарагія, – кажу я, – мо ў вас ёсць што есці? Я ўжо трэці дзень так, ужо не магу, дажа вады ў роце не дзяржала.

Яны кажуць:

– Нашы мужыкі пайшлі ў Зацішша, мо што там дастануць, а пры нас нічога няма. Будзь з намі.

Двое дзяцей і дзевяць было жанчын. Я падумала: «Яны пайшлі, а ці дастануць, а калі прыдуць?..» А мой, бачу, – ужо ўсё, ужо і не кідаецца, ужо і рот не закрыўся, і на зубах такое… Я вазьму рукавіцай і сатру. Пашці што ўжо не жывы.

У мяне сястра ў Дзёменцы была. Думаю: «Паеду пуцёю туды». Я не рашылася каля іх атдахнуць.

Праехала я метраў мо пяцьсот. Бачу: ах, божа ж мой, немцы мне напярод едуць! Тыя, што ехалі на засаду…

Калі б я кінула яго на пуці, дык я б не ранена была, а то я з санкамі – убок. Бачу, што немец адзін кінуўся за мной. I я санкі кінула. Бягу, бягу, путаюся, а па мне яны не маглі страляць, таму што яны ўгледзелі тых, ля агню. I калі б яны па мне выстралілі, дык тыя б уцяклі ўсе. Пака яны тых не абцапілі, дык па мне не стралялі. А потым немец выстраліў некалькі разоў. Пабачыў, што я пабегла і кроў за мною па снезе. I не чула, што пуля вот прарэзала руку, – ні болі, нічога. Калі б не пабачыла, што кроў, не чула б, што і ранена. Немец прайшоў за мною следам і вярнуўся. Пайшоў к санкам маім…

Што яны ўжо там рабілі, дык хто іх знае, бо ён пашці што мёртвы быў…

Ну, я ўжо ішла ў гэты лес, ішла, ішла і найшла ўсіх тых, той атрад, што сядзеў у гумне. Ну, расказала, як было, што не іх тады прыждала, а немцаў. Усё, як было, расказала. А камандзір мне не верыць… Даў каманду двум хлопцам:

– Пасадзіце яе і адвязіце ў Зацішша!.. Прывезлі яны мяне ў Зацішша, пакінулі на сяле.

Зайшла я ў некалькі хат: пуста, вада пазамярзала ў вёдрах, нічога не найду. «Ну, гібель, – думаю, – госпадзі? Дзе гэтая смерць? Дзе мне яе стрэціць, гэтую смерць?..» Ужо і людзей не магу знайсці, нікога няма.

Я ішла, ішла, перайшла Зацішша, прышла ў Бубнаўку. У Бубнаўцы адна баба нясе малако. Падаіла кароўку, нясе ў лес малако. Я папрасіла, яна мне стаканчык наліла. Я выпіла стаканчык, але мяне тут жа сарвала. Хто яго ведае чаго, тры дні ўжо не ела… Я папытала, ці цэла Дзёменка.

– Сказалі, – гаворыць яна, – што партызаны былі ўчора, і сказалі, што два двары толькі немцы спалілі. Партызанскіх. А то ўся дзярэўня цэла. Сабралі людзей, падзяржалі і пусцілі.

Ну, і мне так хочацца ўжо атдыхнуць. Сесці мне на дарозе, дык я чуствую, што не знаю, цераз якое ўрэме я падымуся… Я сышла ў поле, пад хвою, села, пасядзела, а падняцца не магу. Ужо што ні паднімалася – ніяк не магу падняцца. Сілы няма, руку ўжо не магу падняць. Я і заснула там…

I знаеце, што яшчэ мне гэта жыць была судзьба. Ішлі партызаны з нашай дзярэўні, гэтай Дзёменкі. Пазналі мяне, будзілі і не разбудзілі. Пайшлі ў дзярэўню, узялі санкі і завезлі мяне сястры. Завезлі мяне сястры, знеслі, сталі будзіць, дык казалі, што я гаварыла нешта без памяці.

Я суткі спала. А праспалася, апомнілася – рвала ўсё на сабе!.. Потым папрасіла ўжо партызанаў, завезлі мяне на тое месца, дзе я кінула яго. Падышлі мы. Санкі там, дзе я кінула іх. А тых усіх, усіх ля агню пабілі. Казалі людзі, што дзеткам галовы пазавярналі. Дзве дзевачкі, дык ім пазавярналі, як пяўнём, галовы, паказнілі іх… Закопваў іх усіх нейкі Гарбуз з Курына. Ён і цяпер жывы. I яшчэ людзі былі. I майго закапалі там недзе. Я так і магілкі свайго не знаю…»

Вольга Андрэеўна, расказаўшы пра тое жахлівае прадвесне 1942 года, не можа супакоіцца. Бо пакуты яе на гэтым не скончыліся. Памяць яе, яе расказ пераносяць нас на два гады наперад, у не менш страшныя дні апошняй пад акупацыяй зімы.

«…Ну, жывом ужо ў Дзёменцы, і зноў тут стала блакіроўка. Такая блакіроўка, што не можна было ні ў лесе, ні дзе схавацца. Папаліся мы ў куранёх, нас палавілі. А потым мы паўцякалі, усё спалілі ў нас, усё – да грама, нічога не засталося. Мы другі зрабілі ўжо курэнь.

А потым аднажды такі стрэл далёка паявіўся.

Мы сабраліся: куды ж нам усім з вострава? Ужо людзі саветуюцца: стаім на грэблі – куды ж мы пойдам?.. I вот толькі мы панадзявалі торбачкі, у каго што было, як на нас:

– Стой, руская!..

I па матушцы.

Хто мог – пабег. А ў мяне тады дзіця ўжо было на руках, хлопчык паўтара года. У Дзёменцы, у сястры першае сваё і нарадзіла. I сястры маёй хлопчык застаўся са мной.

Дзямян хацеў з канём уцячы, а немец каня застраліў, а Дзямяна за варатнік і сюды.

У вочарадзь паставілі нас, сорак чалавек у вочарадзь, і давай страляць.

Гэтага самага чалавека, Дзямянаў хлопчык уперадзе стаяў на вочарадзі. Маці яго, гаспадыня з дачкою, стаяла ззаду за людзьмі. Як сталі страляць, дык Дзямяна першага. У патыліцу – ён і ўпаў, ні славечка не сказаў, ні славечка.

А хлопчык ужо ідзе, бедны, ідзе ды ўсё: «Ой, баюся, ой, баюся!» А як стрэлілі, дык ён яшчэ крыкнуў: «Ой, не баюся!» – і ўпаў.

Пытанне: – Так і крыкнуў?

– Крыкнуў. Спачатку: «Ой, баюся!», а потым: «Ой, не баюся!» Яму гадоў дванаццаць мо было.

Ну, як застрэлілі хлопчыка, дык яна, маці, што ў самым канцы стаяла:

– Ой, падажджэце, паночкі: няхай ужо сямейка за сямейкай. I я прыду.

Прышла тая ўжо маці ды на дачку:

– Ідзі, Волька, і ты.

Дзевачку гэта застрэлілі, тады яна падышла:

– Я сама.

Ды так вот узялася за галаву ды падшылася пад забітага мужа. Дык ёй у шыю – як дасць, яна галавою як матане і нагой… Тры разы страляў у яе, а і тры разы янанагой…

Мы стаім усе, а ў мяне сястрын хлопчык, гадоў, можа, сем, і майму паўтара года. Вот усё тут гарыць, кажацца, разрываецца, – што мне рабіць?.. Ці гэта дзяцей упярод, ці самой?..

I прышоў такі, у ачках. I пракраціў расстрэл. Пракрацілі расстрэльваць. Пагаварыў ён па-рускі, абыскаў нас па карманах.

А яны, гэта, уехалі ў такую твань, – яны коньмі, верхам ехалі, – што коні лёд не могуць паламіць, бо ногі парэжуць. Дык яны – нас. Мы ідом, рукамі лёд ломім, а яны за намі коньмі едуць, вярхамі. Дык я свайго пацана на лёдзе падсуну ды і ламлю той лёд. Ды даламілі ўсю даліну рукамі, ды паабразалі рукі. Выбраліся мы з гэтай даліны, дык у каго якая сумачка была, дык пераабуўся. А суседчына маці, яна стараявя была, выйшла яна, бедная, з вады, а ў яе ніякай клуначкі. Яна не пераабулася і так акалела, так акалела, на калені так і ўпала. А ён падышоў, немец, каленам у плечы – яна так і заткнулася. Ён яшчэ і стрэліў у яе.

Ну, а нас ужо гоняць, гоняць… А хлопчык адзін… I штонікі ўпалі, голенькі. Ідзе голымі ножкамі, ужо не можа ісці, замерзлі ногі так. Дык немец з разрыўное пулі… Кішачкі выматала, ён енчыць, ён енчыць, а нам аглядацца не даюць на таго хлопчыка. Пайшлі, а яно чутно – як хлопчык енчыць той…

Чуствую я, што вот-вот партызанскія курані. А немцы ж не знаюць…

I вот лартызаны ўгледзелі з кураней, што гэта… А яны нас першых гналі. Едуць немцы на конях, а нас наперадзе – жанок з дваццаць яшчэ было засталося, а чалавек дванаццаць застрэлілі.

I тады гэтыя партызаны сталі страляць па тых немцах. Дык мы пападалі ды паўзём к кураням. А немцы таксама пападалі, і іх дваіх тады забілі, немцаў, на Рудніцкім балоце.

Прыпаўзлі мы ўжо к партызанскім кураням, і так ужо засталіся мы жывыя…

Пытанне: – Аяк ваш хлопчык той, малы?

– Хлопчык мой, бедны, памёр, не вытрываў…

Пытанне: – А сям'я ў вас якая цяпер?

– Цяперашні мой муж перад вайной пайшоў у кадравую, аставіў жонку, матку і сына, а прышоў – ужо не застаў нічога. I мы з ім пабраліся, пажаніліся сіротамі. I займелі шэсць сваіх дзяцей. Дзеці ўжо нашы павучыліся, самаму меншаму вот ужо трынаццаць гадоў. Усе дзеці ўжо, слава богу, жывыя: тры дочкі і тры сыны. Двое ў Бабруйску, адна работае за эканаміста па связі, а адзін, гэта, кончыў лесатэхнікум у Бабруйску, а адна дзеўка ў Пінску, на трэцім курсе педвучылішча. А хлопец у арміі адзін. Кончыў адзінаццаць класаў. Адна ў дзесятым класе, а самы меншы – у пятым.

Пытанне: – А першы ваш муж быў таксама мясцовы?

– Мясцовы. Зайцаў. Гэта цяпер я Мініч. Яго брат брыгадзірам у нас. Дружылі мы, я тры гады з ім дружыла. Я сагласна была ўмесце… Я ж і прасіла таго партызанскага ўрача, каб ён нас з мужам разам атравіў… I ваабшчэ я такая душэўная: гінуць, дык умесце гінуць…

Ручнік яшчэ ўсё ляжыць на каленях. Ды слёз ужо няма…

Закончыўшы сваю аповесць, Вольга Андрэеўна маўчыць. I мы маўчым.

I ў гэтым маўчанні яна схамянулася:

«…Божа, божа, яшчэ ж адно забылася я!.. Такое праісшэсцвіе было, што я проста на сябе віну бяру. I гэта тады яшчэ, у першую блакіроўку, у сорак другім. Яй-богу, і крлькі я жыцьму, я буду столькі віну на сабе імець!..

Адна жанчына – у яе пляменнік быў у партызанах, а меншыя хлопчыкі, яго брацікі, дома. Калі яны сталі нам, немцы, гранаты кідаць у хаты, дык гэтая жанчына і свае дзевачкі, і гэтых хлопчыкаў… Выскачыла з хаты і крычыць:

– Дзеткі, бяжыце куды вочы глядзяць!..

Гэтыя дзевачкі, большанькія яны, дык яны пабяжалі за мацераю, а тыя хлопчыкі, меншанькія ўдвох, – па колькі ім было годзікаў, не прадстаўляю, – дык яны прабеглі трохі з цёткай ды ўжо і не ведаюць, куды яна пайшла…

Я цягла мужыка, ужо вечарам гэта, і, вы знаеце, што вот так, метраў трыццаць, яны ад мяне ішлі назад, за рукі пабраліся хлопчыкі, ішлі назад у сяло. I чаму мне розуму не было – яй-богу, ну, проста непрасціцельна! Чаму мне было не сказаць: «Дзеткі, вяртайцеся назад!» Мне неяк на вум… Проста я расцерана была. А патом ужо, назаўтра, я апомнілася. I вот на сягоння, вот, дзе пабачу двое дзетак роўных, дык абязацельна я напамяну тых дзяцей. I я вот на сябе віну бяру: чаму я іх не вярнула, тых дзетак… I пайшлі яны, і так ніхто не знае, дзе яны дзеліся. Ці яны іх таксама, немцы, у агонь пакідалі?..»

Гэта праўда – душэўны вы, Вольга Андрэеўна, чалавек!

I як ні добра, як ні ладна жывецца вам сёння – не забыцца ніколі пра тое ўсё, што было.

I тыя хлопчыкі маленькія, пабраўшыся за ручкі, будуць ісці ды ісці па снезе… Крывавым снезе вашай памяці.

Цяпер —. ужо не толькі вашай…

Я таксама з вогненнай…

Успаміны людзей, якія тут прагучалі і будуць зноў і зноў гучаць, мы збіралі чатыры гады. А збіраць паехалі амаль тры дзесяцігоддзі пасля саміх падзей.

Што ж яны такое – гэтыя людскія ўспаміны, расказы, запісаныя на магнітафонную стужку, калі мінула ўжо столькі часу? Наколькі гэта дакумент? I які гэта дакумент?

Мы не баімся самі задаць такое пытанне, бо нам, хто бачыў, чуў усіх гэтых людзей, вельмі розных і ў той жа час у нечым вельмі падобных, нам адказ вядомы.

Так, гэта дакумент. Псіхалагічны, сацыяльны. I не толькі дакумент таго, як сёння, у 70-я гады, народ памятае ваенныя Хатыні, аднак і надзвычай важкі дакумент аб праўдзе саміх падзей. Хоць і прайшло з тых часоў больш за чвэртку стагоддзя.

Праўда гэтых расказаў перш за ўсё псіхалагічная. Што і як было з ім самім, як адчуваў, успрымаў, бачыў тое ён сам – чалавек помніць настолькі дакладна, што праўда гэтая не толькі пераконвае цябе, але гучыць часам проста невыносна. Настолькі зблізку глядзіць памяць на тыя жудасныя падзеі і набліжае да цябе іх так раптоўна, адразу, такім «буйным планам», што сам ты робішся нібы сведкам – не слухачом ці «гледачом», а сведкам падзеі…

«Я не з гэтай, але таксама з вогненнай…» – пачулі мы на Віцебшчыне, у Шумілінскім раёне.

Жанчына гаварыла пра вёску, але ж і пра памяць: вогненная!

Псіхалагічная праўдзівасць гэтых расказаў – немалая гарантыя і ўсякай іншай дакладнасці, фактычнай таксама. Тут магчымы, вядома, і памылкі, правалы памяці (калі што адбывалася, прозвішчы людзей, паслядоўнасць падзей). У такіх выпадках мы стараліся ўдакладняць расказы.

Былыя партызаны расказалі нам, як на шашы Магілёў – Бабруйск была знішчана група карнікаў. Частка тых самых эсэсаўцаў, што забілі ў Борках тысячу восемсот мірных жыхароў.

Ананіч Аляксей Андрэевіч.

«…Было іх так чалавек шэсцьдзесят. Эсэсаўцы. Але што характэрна – характэрна было тое, што калі мы бралі іх штыкі, то яны былі ў крыві. Гэта была адна з груп, што ўчаствавалі ў Борках».

Ананіч Іван Сяргеевіч.

«…Возьмем іх вешчмяшок, дык там дзіцячае барахло было. Дажа вынімалі іх гэтыя фінкі, дык у крыві былі. Яны людзей прыразалі і кідалі ў агонь».

На магнітнай стужцы засталіся нашы настойлівыя (можа, нават і занадта настойлівыя) пытанні: як яно ўсё-такі было, як адбывалася? Эсэсаўцаў было шэсцьдзесят, партызан – сто з нечым, ды з засады – можна было знішчыць фашыстаў, нават нікога не страціўшы. Аднаго толькі партызана паранілі. Але ж, як мы даведаліся пазней, той бой пачаўся не зусім удала.

Ананіч Іван Сяргеевіч.

«…Не даехалі машыны метраў пяцьсот – некаторыя нашы сталі патроны заганяць у патроннікі. I нячаянна адзін партызан выстраліў. Немцы пачулі выстрал. Яны спешыліся, шафёр адкрыў дзвёрку і паціхонечку ехаў. А немцы куветам ідуць…»

Пры такіх акалічнасцях ды такі бяскроўны для партызан бой? Ці не легенда гэта трохі? Шчыра кажучы, мы засумняваліся, што ўсё тут дакладна:

– А колькі іх было ўсіх?

– Іх, гавораць, чалавек шэсцьдзесят было.

– Усіх пабілі?

– Усіх.

– А машын колькі?

– Тры, здаецца.

– I адзін толькі ранены ў вас?

– Так. У нас адзін ранены быў толькі.

– А яны, мабыць, не ўсе па гэтай дарозе пайшлі, бо Боркі вельмі ж вялікія і немцаў больш прыязджала?

– Так, можа, на Магілёў пашлі часць. А мы ляжалі ў сторану Бабруйска.

Потым, распытаўшы добра яшчэ людзей, мы ўпэўніліся, што так і было: сапраўды, надзіва ўдала правёў бой Аркадзь Анцюх, які камандаваў партызанскай ротай. Усё так і адбывалася, як расказваюць Ананічы Аляксей і Іван.

Працягвае расказ Іван Сяргеевіч.

«…Аддае загад: зрабіць не простую засаду, а трымаць сапраўдны франтальны бой. Агню ў нас, мы адчуваем, хопіць – мы рашылі прыняць бой. Для гэтага мы размясцілі ўзводы буквай «Г». А самаму правафланговаму ўзводу камандзір даў каманду: як толькі завяжацца бой, перасякаць шашу і – цэп'ю, для таго каб лягчэй было расправіцца…

Ну, завязаўся бой. Адтуль нашы ўжо сталі перабягаць, каб абкружыць, але – тут біў кулямётчык нямецкі. Я перабег у канаву, дзе немцы, і пакуль падбеглі нашы – развярнуўся і ўбіў кулямётчыка і другога номера таксама, і тут жа, у гэты момант, і мне ў нагу ўдарыла… Я сеў, пакуль мяне перавязалі, прайшло пяць мінут, і бой, аперацыя была закончана. Рабята падбеглі і змялі іх, буквальна за пяць мінут…»

Вядома, так дапытвацца пра ўсе абставіны, «муштраваць» (хай яны нам даруюць!) мы маглі па-сяброўску толькі хлопцаў-партызан. Удакладняць расказы жанчын ці старых, што прайшлі праз усе жахі, не станеш вось такім «адкрытым спосабам». Тут ужо мы стараліся апытаць як мага больш людзей, спецыяльна звяртаючы іх увагу на той ці іншы факт (дату, колькасць ахвяр, прозвішчы, паслядоўнасць падзей і г. д.), шукалі матэрыялы ў мясцовых музеях, глядзелі дакументы ў райкомах і райвыканкомах, звярталіся да дакументальных кніг і спецыяльных прац.

Але гэта – што датычыцца «знешніх фактаў». А пра тое, што чалавек сам перажыў, адчуў, што ён рабіў і што з ім нелюдзі выраблялі, – пра тое вам Тэкля Круглова ці Вольга Мініч так і такое раскажуць, што іх успамінамі можна удакладняць многае. I ўжо не ў маштабах вёскі, ці раёна, ці нават Беларусі. Цэламу свету маюць што сказаць яны – гэтыя жанчыны.

Жывуць сярод іншых, сённяшніх людзей – таксама сённяшнія, тыя, каго мы шукалі, ездзячы з вобласці ў вобласць, з раёна ў раён, з вёскі ў вёску… Па спісах абкомаўскіх, аблвыканкомаўскіх, потым – па райкомаўскіх і райвыканкомаўскіх, а далей – па жывым ланцужку чалавечай памяці: назваў чалавек факт, прозвішча, вёску – едзем туды, а там – новы ланцужок да іншых фактаў і людзей, якія, можа, нідзе, ні ў якіх паперах і не абазначаны. Ланцужок гэты вядзе да ўсё новых і новых людзей, успамінаў, трагедый чалавечага болю і жорсткасці нелюдзяў, адразу перакідаючы цябе, а разам з тым і сонца, і вуліцу з дзіцячымі тварыкамі і галасамі, і дамы, і лес, і дарогу – туды, за тры дзесяцігоддзі назад.

Вось спыніўся наш «газік» сярод пясчанай, нейкай занадта шырокай вуліцы. Пасля пажараў і ад пасляваеннага бязлюддзя ўзнікла такая «прасторная» планіроўка.

Трэба распачынаць гаворку з жанчынамі, што па-нядзельнаму сядзяць каля старых, яшчэ даваенных, бяроз. Тут, вядома, і дзеці круцяцца, хоць і не вельмі многа іх сёння ў вёсках.

Па-рознаму ў розных умовах пачынаем размову – найчасцей адразу з тлумачэння, хто мы і чаго ездзім.

– Ой, успамінаць гэта ці лёгка!

– Яшчэ адзін толькі раз раскажыце, – пераконваеш чалавека, як прабачэння просіш, – мы запішам, надрукуецца гэта, хай людзі ведаюць…

Але часам адцягваем такую размову надалей, бо самім хочацца звычайнай, сённяшняй гутаркі, каб і сонца сённяшняе заставалася, і смех, і галасы дзіцячыя не знікалі…

Пачынаеш з іншага, здалёк:

– Гэта – Пагулянка? I цяпер так вёска ваша называецца? Мабыць, вясёлыя людзі былі дзяды і бабкі, што так назвалі.

– А чаму ж! А мы хіба сумныя?

Ну вось, мы нечакана самі сабе ўскладнілі задачу. Цяпер паспрабуй перайсці да таго.

– У вайну ў вас тут…

I жанчыны, быццам і тону не мяняючы, гучна – пра тое, што «было, а як жа, хапіла ўсім!». Але ўжо некалькі твараў як бы аддзяліліся ад астатніх. Гэта заўважаеш адразу. Найперш вочы бачыш – спыненыя на нечым там, у мінулым…

Жыве чалавек, як усе, у многіх і сем'і новыя, і дзяцей часамі шмат – але ўжо другіх, таксама «новых». Не, неабавязкова твары, вочы гэтыя будуць сумныя ці строгія (хоць такіх большасць). На некаторых блукае нейкая незразумелая ўсмешка. Якой сам чалавек, здаецца, і не адчувае. Не, чалавек зусім нармальны. Ненармальна тое, што ён ведае, што памятае гэты чалавек, штб памятаюць людзі з вогненных вёсак.

Эмілію Карлаўну Партасёнак мы спачатку не засталі дома. I суседзі дапамагалі – не знайшлі. «Толькі што была ў нас, а куды пабегла – хіба, можа, у той канец!» Хлопцы, што гулялі са старымі аўтамабільнымі шынамі, аўтарытэтна растлумачылі:

– Бабка Аміля дома не сядзіць!

А калі, вяртаючыся з другой вёскі, мы зноў завярнулі ў Засоўе – (гэта – на Лагойшчыне), Аміля Карлаўна ўжо чакала нас ля сваёй хаты.

Трохі збянтэжаная, з недаўменнем: каму і нашто яна так спатрэбілася, што і раз да яе заехалі, і паабяцалі (праз суседзяў) яшчэ раз спецыяльна прыехаць. Першае, што пачулі ад яе:

– Жыву адна, бо не магу, каб хто крыкнуў, каб стукнуў.

Не можа. Але не можа і без людзей, а таму і не сядзіцца ёй у ціхай хатцы.

«…Я як стану расказваць, дык уся калачуся…» (Смяецца.)

Нечаканы той смех бянтэжыць, нават, здаецца, палохае яе самую. Чорная маршчыністая рука, згорнутая ў кулачок, старэчыя вусны ўсміхаюцца. I кулак той і губы дрыжаць, як у малога дзіцяці. Што вось-вось закрычыць ад болю, ад крыўды…

«…дык уся калачуся…»

У Літвічах немцы прыехалі маладзёж браць у Германію, а партызаны падпаўзлі і сталі там іх ужо біць… А яны зноў у нядзелю раненька прыехалі ў Літвічы. А ўжо тады прыехалі к нам у дванаццаць часоў. Тады ўжо загадалі яны… У нас быў Жаваранак, стараста, мясцовы. Як партызаны падойдуць, дык ён збіраў ім, што нада, а як немцы падойдуць, дык ён і немцам таксама. Ну, яны загадалі старасту гэтаму, каб сабраў яйца… Ну, людзі ж баяцца моцна… Я тожа адна была з дзвюма дзевачкамі сваімі, дык тожа баялася. Я і з хаты не пайшла. Моцна іх, гэтых немцаў, баялася. (Смяецца.)

Яны хадзілі там па хатах. I к нам прыходзілі. Мае былі дзяўчаты невялікія. На гэтым месцы брат мой дваюрадны жыў, дык я пайшла к яму. Пытаюся, што будзе, можа, у Германію будуць браць. Дзяўчаты мае… Адной ужо шаснаццаць было. Дык ён кажа: