Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 21 (всего у книги 25 страниц)

I мабыць, захацелася заказчыкам і выканаўцам агульнага мемарыяла на месцы вёскі Расоха, каб савецкія хлопцы і дзяўчаты, партызаны і іх сяброўкі, гаспадары і гаспадыні, якія давалі ім гасцінны кут, абмывалі і абшывалі, кармілі іх і турбаваліся за іх жыццё, каб усе яны разам, калісьці такія жыццярадасныя, цяпер гаварылі з жывымі. I яны гавораць. I слухаюць гаворку жывых.

Найбольш вымоўныя на жалобных помніках – прозвішчы тых, што загінулі. Калонкі аднафамільцаў на дошках мемарыяла. Дзесяць, дваццаць і сорак аднолькавых… Хіба можна паставіць побач з гэтым нейкі надпіс? Але гэта прыкмячаецца толькі потым, калі спадае высокае хваляванне, навеянае гэтым помнікам у глухім, далёкім лесе.

Адхонныя прыступкі перад узгоркам, над імі на тэрасе пяць квадратных, сіметрычна расстаўленых бетонных скрыжаляў, запоўненых барэльефамі і надпісамі. На цэнтральнай пліце два маладыя шыракаплечыя партызаны ахоўваюць ад ворага жанчыну з малым хлопчыкам. У розныя бакі глядзяць узброеныя людзі – вораг можа з'явіцца адусюль. У аднаго юнака рука сціснутая ў кулак… Так, хоць не заўсёды хапала партызанам сілы абараніць свае сем'і і ўсё насельніцтва ў зонах дзеяння, аднак усё, што маглі, рабілі, – папярэджвалі, прымалі баі, давалі прытулак уцалелым, лячылі параненых і хворых. Было вострае адчуванне абавязку ратаваць людзей, а ў насельніцтва – адчуванне еднасці лёсу са сваімі хлопцамі-партызанамі, са сваімі заступнікамі і мсціўцамі.

Мабыць, найбольш хвалююць тыя выпадкі, калі чалавек у сваім натуральным імкненні ўшаноўваць памяць блізкіх, знаходзіць агульную мову з прыродай, з яе гатоўнасцю быць помнікам чалавеку, які пры жыцці сваім яднаўся з ёю дзень за днём у працы. Літоўскі скульптар Г. Якубоніс глыбока адчуў сілу гэтай жывой сувязі працоўнага чалавека з прыродай. Славуты мемарыял у вёсцы Пірчупіс ён склаў з гранітных валуноў, узятых проста з навакольнага поля. Паставіўшы пяць ярусаў гранітных глыбаў, мастак высек у іх незабыўны вобраз Маці, літоўскай сялянкі, простай і велічнай у сваім горы, мужнай у жалобе.

Постаць маці – найбольш часты вобраз на брацкіх магілах памардаваных фашыстамі людзей і ў нас, на Беларусі. Гэта найвымоўнейшая постаць. Яна жывою сувяззю злучае пратэст чалавека з пратэстам прыроды супраць смерці. I як бы ні быў выкананы вобраз маці – з прафесійным майстэрствам, у бронзе, граніце, мармуры, – як, напрыклад, у вёсцы Засоўе на Лагойшчыне ці на котлішчы вёскі Пераходы на Случчыне, – або з аматарскай наіўнасцю і непасрэднасцю ў сціплым бетоне, як у Лозках Калінкавіцкага раёна, – вобраз гэты нязменна хвалюе самой прысутнасцю на памятнай жалобнай мясціне.

Лагойшчына. Насупраць вёскі Жардзяжы з асфальту Мінск – Віцебск збочвае глухі лясны тракт, які вядзе ў былую вёску Дальву. Там, дзе сасновы бор расступаецца сонечнымі палянамі, што некалі, напэўна, былі полем, усюды абапал дарогі ляжаць крушні камення. Адшліфаваныя вятрамі, яны падобны на велічэзныя бульбіны. Мясцовасць лясістая, патайная. Сасоннікі, нібы роты салдат, што строем спусціліся з узгоркаў і раптам, як па камандзе, замерлі.

У такім вось часцерніку размяшчалася некалі стаянка-схованка сялян вёскі Дальва. Яны хаваліся там ад фашыстаў у чэрвені 1944 года.

Калі заглыбіцца ў тутэйшую баравіну, дык адчуеш сябе як бы ў сярэдзіне гіганцкага аргана, дзе сярэбраныя трубкі – ствалы соснаў, аброслыя мяккім, сівым лішайнікам. Серабрацца камлі над сакавітай зелянінай ягадніку, а вышэй чалавечага росту срэбра пераходзіць у мядзяную чырвань. Над усім вісне цёмнае скляпенне густых кронаў. Здаецца, краса, бяспека і ўтульнасць назаўжды сышліся ў гэтых цудоўных барочках.

У чэрвені 1944 года сюды набліжаўся фронт, ішла блакада. Дальвінцы, папярэджаныя партызанамі, сышлі з вёскі ў лес. Карнікі, выйграўшы бой на шашы, хлынулі ў партызанскую зону.

Пра гэта нам расказвае Мікалай Пятровіч Гірыловіч, адзіны ацалелы жыхар Дальвы, сёння радыёінжынер, а ў тыя дні вясковы хлапчук.

«…Нанач спыняліся, акопваліся, а днём ішлі зноў прачэсваць лес.

Раніцаю бацька павёў пасвіць каня, кіламетры два ад вёскі. Маці разбудзіла мяне падмяніць яго, нават і правяла туды. Бацька з маткай пайшлі дамоў. Я пасу каня, а праз некаторы час пачуліся стрэлы і выбухі – там, у вёсцы. Я спярша ўзяўся распутваць каня, ён быў спутаны жалезным путам, – дык правазіўся некаторы час, а потым кінуў і без каня пабег у вёску. I ўбачыў я – дагарае дом Васіля Кухаронка. Па жыце я пабег у свой дом, а гітлераўцы ўжо садзіліся на машыны і ад'язджалі ў кірунку Жардзяжоў. Я ўбег у хату. Як толькі пераступіў парог – пасцелі раскіданы, лыжкі ляжаць на стале раскладзены… Мне стала страшна. Я падняў крык, стаў клікаць бацьку і маці, але ніхто не адклікаўся. Я пабег да таго дома, які гарэў. Агонь перакінуўся ўжо на другія хаты. Я бегаў вакол, крычаў, клікаў на падмогу, але – нідзе нікога. Цішыня. Толькі трэск агню…

Я тады пабег назад туды, да каня, распутаў яго і прыехаў верхам у вёску. Выгарала амаль уся Дальва, толькі там, дзе стаялі ліпы, упыніўся агонь. ІІаглядзеў я – нідзе нікога, і павярнуў у летнюю стаянку, у тую схованку. Там застаў аднаго чалавека з Крутой Гары. Той спалохаўся мяне, але потым я аклікнуў яго, аказваецца, ён з Плешчаніц уцёк ад немцаў. Мы з ім пераначавалі ў зямлянцы, а назаўтра пайшлі ў вёску Становішча. Я знайшоў там сваякоў, і з гэтымі сваякамі мы прыйшлі ў Дальву. Тады я пабачыў, што сапраўды спалілі ўсіх людзей. Пабачыў спаленых…»

Гэта было роўна за дзесяць дзён да вызвалення. Ужо з дапамогай савецкіх салдат жыхары суседніх сёл раскапалі жахлівае папялішча Кухаронкавай хаты і знайшлі ў склепе пад хатаю і пад друзам печы трупы, а на папялішчы косці сарака чатырох жыхароў Дальвы. Тут быў і даваенны старшыня калгаса Пётр Гірыловіч з жонкаю, бацька ацалелага трынаццацігадовага Колі.

Брацкую магілу тады наспех абгарадзілі жэрдкамі, пасля вайны Прусевіцкі сельсавет паставіў жалезную агароджу, саўгас – абеліск. А цяпер, у чэрвені 1973 года, мы пабачылі, як ставіўся новы помнік.

На шырокай паляне, дзе некалі была Дальва, над зялёным, ціхім наваколлем узвысілася постаць Маці з дзіцем.

Удумліва, засяроджана працуе аўтар мемарыяла, скульптар Уладзімір Церабун, студэнт-выпускнік Мінскага тэатральна-мастацкага інстытута. Дапамагаюць яму дзевяцікласнік з недалёкага адгэтуль Аколава Толя Янкоўскі і Мікалай Гірыловіч, які на выхадны прыехаў з Мінска.

Мікалай Пятровіч расказвае, што ініцыятары пабудовы помніка – камсамольцы Аколаўскай школы і Беларускага дзяржаўнага камітэта па радыёвяшчанні і тэлебачанні, дзе працуе і ён, Гірыловіч. Сродкі на помнік збіраў Лагойскі райком камсамола. Свой уклад у гэтае будаўніцтва прыслалі нават школьнікі Саратава, якім давялося быць тут на экскурсіі.

Аўтар помніка, сціплы і негаваркі смаргонскі юнак, растлумачвае, што вобраз Маці не мае прататыпаў. Пазней, успамінаючы гэтую размову, мы шкадавалі, што малады скулыітар не сустрэў на сваім шляху цёткі Філімені Цвірка са спаленай вёскі Старэва на Случчыне. Высокая, з мужным і адкрытым позіркам праўдалюба, яна выглядала як жывы помнік, калі не галасіла, а на былінны лад славіла былых старэўцаў:

– А колькі мы тут партызан папакармілі, ды колькі мы ў разведку папахадзілі. Мы ж раней самыя вострыя беднякі былі, ды мы ж самы першы ўстанавілі калгас, нашу савецкую ўладу. Ды было ж нам ужо і жыць добра. Ды зглуміў жа тут адзін у трыццаць сёмым годзе мужыкоў нашых. А сыны іхнія, дзеці нашы, колькі ў партызанах папахадзілі, ды колькі ж іх, смелых, пагінула…

Цётка Філіменя гутарку вяла пра тое, каб паставіць харошы помнік на магілках партызан і жыхароў Старэва. I не здагадвалася, што ў гэты момант сама падыходзіла на галоўную фігуру, прататып для гэтага помніка.

Масавыя трагедыі абавязваюць да масавага народнага ўдзелу ў асэнсаванні і захаванні іх памяці.

Прыгадваецца літоўская вёсачка Аблінга. Дальва – адна з самых апошніх савецкіх вёсак, знішчаных ужо разбітым, адступаючым ворагам. Аблінга была адным з першых савецкіх паселішч, жыхары якой палі ад рук фашысцкіх катаў. Гэта здарылася на другі дзень вайны, 23 чэрвеня 1941 года. Партызан тут яшчэ, вядома ж, не было.

На старонках кнігі, напісанай заходненямсцкімі вайсковымі спецыялістамі ў пачатку 50-х гадоў, пануе ўсё той жа фашысцкі міф: «Дзеянні партызан былі прычынай таго, што першапачатковая мяккасць немцаў замянілася нянавісцю». У Аблінзе не было партызан – туды прыйшла фашысцкая нянавісць. Быў бой перад абедам 22 чэрвеня, трымалі яго з немцамі рэгулярныя войскі – пагранічнікі і чырвонаармейцы. Але ў захопнікаў была версія пра віноўнікаў-партызан, загадзя змайстраваная на фашысцкіх фабрыках ідэалагічнай хлусні. «Для іншых, за граніцу, – давяральна гаварыў сваім падручным Гебельс, – наша прапаганда павінна моцна падкрэсліваць, што Германія хоча мірнага ўрэгулявання ўсіх існуючых праблем… Віну за тое, што мірным шляхам гэтага не ўдалося дасягнуць, трэба спрытна звальваць на тых, хто супраціўляецца справядлівым патрабаванням Германіі».

Ад савецка-германскай граніцы да Аблінгі дваццаць кіламетраў. Гітлераўцы ўвайшлі ў вёску пасля абеду, а на змярканні пачалі зганяць людзей у драўляныя баракі. Загінулі ўсе жыхары вёскі – сорак два чалавекі.

Трыццаць гадоў насіла ў сабе гэтую трагедыю народная памяць, пакуль яе не апладніла творчасць. Задума помніка прыйшла народнаму разьбяру з Клайпеды Майорасу. Вясною 1972 года ён падзяліўся ёю са сваімі калегамі, разьбярамі з Жэмайціі і другіх мясцін Літвы. Летам у калгасе «Восьмае сакавіка» быў арганізаваны творчы лагер, з'ехалася дваццаць восем народных разьбяроў, – увекавечыць трагедыю Аблінгі. Калгаснікі навакольных сёл падшукалі і прывезлі трыццаць тоўстых дубовых калод, а разьбяры ператварылі іх у вобразы. Кожны браў сабе заданне ўвекавечыць аднаго чалавека або адну сям'ю. Трыццаць дубоў-помнікаў паўстала з жывога чалавечага болю, са святой памяці. На схіле кургана Жвягінай ажылі і сышліся сяляне даваеннай Аблінгі, нібы на народнае свята-гулянне, толькі на тварах не хапае святочнай вясёласці. Звычайна растаропны весялун, сват таксама не весяліць гасцей. У трагічным здзіўленні прыўзняў ён плечы, выцягнуў рукі, нібы пытаецца: «Чаму стала мажліва такое?..»

Аблінга і Дальва – два рубяжы ў часе, самы пачатак і самы канец крывавай акупацыі, два рубяжы, якімі пазначана ажыццяўленне фашысцкай палітыкі вынішчэння народаў.

Гэта Гебельс, услед за Гітлерам, цынічна заяўляў, што «ўвесь гэты сметнік малых народнасцей, які яшчэ існуе ў Еўропе, павінен быць як найхутчэй ліквідаваны. Мэтай нашай барацьбы павінна быць стварэнне адзінай Еўропы».

Засмучаны і дакорлівы выраз на твары літоўскай жанчыны, высечанай у граніце Якубонісам, – Маці з Шрчупіса, створаны скульптарам Селіханавым вобраз селяніна з Хатыні, беларуская Маці з Дальвы, дубы-скулыптуры Аблінгі і абгарэлыя дубы Тупічыц над Бабровіцкім возерам гавораць, крычаць усім сумленным людзям на зямлі, папярэджваюць, заклікаюць да пільнасці.

Археолагі кажуць, што сляды першабытнага чалавека – прылады працы і посуд. Але памяткамі грамадскага жыцця людзей з'яўляюцца, відавочна, печ і калодзеж. I ў спаленых ворагам вёсках заўжды заставаліся – як два сімвалы былога, крывава растаптанага жыцця – печ і крыніца, напаміны пра хлеб і ваду.

Мы каля помніка ахвярам фашысцкага зверства ў вёсцы Брыцалавічы Асіповіцкага раёна. Аўтары мемарыяла – маладыя скульптары Крохалеў, Андрэеў і Саляніцкі. На ўскраіне дубровы, за якою бруіцца маляўнічая Свіслач, на пагорку пастаўлены абеліск. Абапал яго – шэсць мемарыяльных дошак з бетону, ад абеліска проста на сяло вядзе выкладзеная каменнямі сцежка, на ёй пастамент з палявых валуноў, і на пастаменце – хлапчук-падлетак.

Абеліск нагадвае адзін з тых цагляных каміноў, што зламанымі шарэнгамі стаялі ў вайну на папялішчах спаленых ворагам беларускіх вёсак. Цераз адкрытыя чалеснікі і выбітыя юшкі ў чорныя жэрлы каміноў урываўся вецер і граў, як на арганах, бясконцы рэквіем па гаспадарах. I чулі гэты жалобны рэквіем уцалелыя людзі. Сцішана было на душы, ноччу ім сніліся памардаваныя родзічы, знаёмыя, суседзі, яны прыходзілі, як здані, у сне і прасілі па-чалавечы аддаць зямлі іх абгарэлыя косці.

Нам, збіральнікам гэтых успамінаў, прыгадваецца вёска Лазавая, у Асіповіцкім раёне, сіласныя ямы каля саўгаснай фермы і дзве ўжо немаладыя жанчыны, якія працавалі на сіласаванні.

Гэта сяброўкі, уцалелыя ад фашысцкага знішчэння, – Вольга Грышановіч і Настасся Трапанок.

«…Прыедзем у лес, – расказвала Вольга, – нагалосімся ў лесе, зноў на папялішча прыбяжым – прыснілася нам: «Што вы нас не пахавалі?..» Колькі раз прыбягалі. Раскапаем, нойдзем, апяць гэту магілку прыкапаем.

…Цераз год адзін дзед… Яму прыснілася жонка: «Чаму ты мяне не пахаваеш? – кажа яна ў сне. – Я ж пад печам, у мухаморы!..»

Народная мараль казала калісьці, што не знойдзе спакою на тым свеце душа, не аплаканая людзьмі. Вось і цяпер, пасля гэтай гвалтоўнай пагібелі, стары нават у сне адчуваў патрэбу споўніць над роднымі і блізкімі свой чалавечы абавязак.

Аплаквалі і хавалі пабітых па старадаўняму звычаю. Не знаходзілася ў пагарэльцаў часта нават дошак на дамавіны. Клалі нябожчыкаў у шафы і куфры, якія ўцалелі, бо ў іх было звычайна закапана ад ворага палатно, адзенне… Хавалі і без дамавіны, ледзь знаходзілі посцілку ці хустку, каб прыкрыць вочы і рукі. Так было, пра такое мы чулі ў розных кутках Беларусі.

I ў Хатыні, і ў Брыцалавічах скулыітары ператварылі комін у абеліск, які трывожна нагадвае людзям пра жудасць перажытага.

Абеліск – комін… Высокі роўны чатырохкантовы слуп, усярэдзіне пусты. А бакі з прабоінамі, як у сапраўдным коміне пасля пажару. Толькі прабоіны гэтыя ўтвараюць узор – стылізаваную галіну лаўра. Гэта вам, пакутнікі, працаўнікі зямлімаці, ад тых, каму лёсам выпала ўцалець і прадоўжыць жыццё роднай вёскі, роднай зямлі. Цераз проразілісты відаць полае нутро абеліска, яно адсвечвае белізною – гэтае незвычайнае жарало коміна. Ноччу там загараецца электрычнае святло і лаўровыя лісты свецяцца, гараць на зорным фоне начнога неба.

Дзве грані абеліска запоўнены маёлікавымі барэльефамі, якія лаканічнаю мовай сімвалаў расказваюць пра перамогу жыцця над смерцю, пра хараство чалавека, занятага адвечнаю працай хлебароба.

Непадалёку ад абеліска старая сасна з буслянкай на вершаліне. Сасна-векавуха засохла. Можа, ад старасці, можа, ад пякучага гора яе землякоў-людзей… Буслянка, як цярновы вянок пакуты, карануе яе парудзелую галаву.

Буслы ахвотна водзяцца ў гэтых мясцінах, – пойма Свіслачы. Як даўней, як спрадвеку, вучаць яны кружному лёту цыбатых, яшчэ чарнаногіх буслянят. А вечарамі стаяць, падбіраючы пад крыло то адну, то другую натруджаную за дзень нагу. Стаяць бусляняты моўчкі. Гэтая сасна, буслянка і жыхары яе – працяг мемарыяла. Не толькі сасна, але і чародка дубоў, што цягнецца ад сасны пад рэчку. Дубы на пясчаным пагорку растуць буйна, дакапаліся карэннямі да сокаў поймы і шчодра гоняць лістоту, прыкрываюць гірляндамі жоўтыя выдмы і шэрую бетонную роўнядзь масіўных мемарыяльных дошак, на якіх выбіты 676 прозвішчаў ахвяр фашысцкай расправы. I зноў жудасныя калонкі аднафамільцаў: Баразна, Баразна, Баразна… Дзесяткі людзей аднаго роду, аднаго кораня…

Стаіць зводдаль ад сасны і коміна-абеліска выліты з чырвонага бетону хлопчык-падлетак, адзін з брыцалавіцкай дзетвары, якое перад вайной шчодра нанасілі ў сялянскія хаты буслы. Вялікая была вёска – больш за дзвесце двароў, і ў кожнай хаце былі дзеці, многа дзяцей…

«…Я толькі як увайшла ў гэты сарай, – успамінае ацалелая жыхарка Брыцалавіч Ганна Патапейка, – яны крыкнулі:

– Кіндэр брасай!..

I тыя дзеці ішлі, пабраўшыся за плацце. I чужыя, і мае. Чацвёра ж маіх, а тое несла на руках. Як увайшлі, так яны і застрачылі…

Стралялі, стралялі. Пастралялі, а тады ўжо рагочуць:

– Рус свіння капут!..

I яшчэ пастраляюць, нагамі варсаюць.

Ну, я і ляжу так. Як паляцела, так во і ляжу. А кроў жа: паразрывала ж усё…

Потым пайшлі яны ў другі сарай, што ўпоперак… Пайшлі, яшчэ там рагочуць, страляюць усё там, гергечуць.

Ідуць сюды! Што тут рабіць? Падымуся!.. Як падымуся, дык кроў цюрчыць адусюль… Ну, ізноў лягу туды. Ляжу. Ну, яны так прыйшлі, яшчэ хто стогне – павялі вочарадзь цераз нас і пайшлі. Хляп, хляп – вароты пазачынялі і пайшлі ў школу…»

Маладыя скульптары таксама чулі расказ Ганны Патапейкі і расказы іншых ацалелых жанчын пра трагічны лёс дзяцей з Брыцалавіч – жудасныя расказы… Але выбралі з іх адзін. Пра хлопчыка, які – у студзені 1943 года, калі тут карнікі распраўляліся з мірнымі жыхарамі, – вырваўся з адрыны, дзе гарэлі людзі, і пабег па ўзгорку. Ды там і застаўся, там яго дагнала куля…

А мастак увекавечыў хлопчыка – застылым у трагічным недаўменні…

Аўтар помніка мог чуць і расказ Уліты Альховік – расказ несамавіты, што нават спакушае на містычную трактоўку падзей. Непрытомная ад жаху, цяжка параненая жанчына ўбачыла ноччу такое:

«…Во тут куча людзей ляжала, – кажа Уліта Кандратаўна, – во, поўны двор жа ж, уся ж дзерэўня ляжала. I на дварэ і ў сараі. I апусціўся вот еты месяц – нізенька, нізенька. I стаіць на месяцы чалавек. У шалашы^[27] белым… Не то што нехта мне так казаў – я сама з сарая відзела гэта. Праз шчэлку. I рамянём падпяразаны, шапка зімовая і ў ботах. На етым месяцы стаіць. Над бітымі…

Я тады вельмі расцерана была. Не ведала, дзе мне дзецца. Дзве дочкі расстраляныя, мужа расстралялі, а два хлопчыкі – не ведаю, дзе яны…

На месячыку стаяў… На самым месячыку. А нізенька вельмі круг апусціўся!.. А ён на месяцы стаіць!.. Вот проста так абыкнавенны чалавек, рамянём падпяразаны, белы шалаш на ём і штанэ чорныя, у ботах і шапка зімовая…

Я трое сутак сядзела ў сараі з бітымі. Ну, усё роўна што бітых людзей сцерагла. На кожным вугле страж стаяў. Абойдзе во так кругом сарая і во так вуха прыкладзе ды гэта слухае, ці дышуць людзі… А там мо хто і жывы быў, дык ужо дайшоў. Я каб яшчэ адны суткі пасядзела, дык ад воздуху зайшлася б. Ужо так асмягла, піць – трое сутак не піўшы…

А яны з дзярэўні ўсё вывозілі на машынах. Я праз шчэлку ўсё бачыла. I бруднае бяллё, і чыстае, дзе што аставалася ў хатах…

Ну, а тады ўжо яны, бачу я, збіраюцца ехаць – ужо аблеялі сарай бензінам, запалілі. I тады неяк прачыніліся вароты… Дык я думаю: «Як ужо мне кіпець у гэтым агні, дык я выйду на двор, няхай у плечы страляюць». Яны сюды-туды па дварэ, а я так во цераз агарод – і пайшла! Я тады ўздумала, што кажуць:

«Калі цябе спасцігне такое няшчасце – ідзі і не аглядайся!..» Дык, ведаеце, я во так спіной да іх, так во, у лес дайшла, не аглядалася. А яны на дварэ яшчэ сюды-туды бегаюць.

Ну, там ужо прыйшла я ў лес. Рука паранена, дык скамячыла палец гэта, пацягну – не адрываецца… А там партызаны ўжо. Доктар зрабіла мне перавязку…» (Плача.)

Расказы ацалелых пакутнікаў з незвычайнай сілай выяўляюць жахлівую неўразумеласць злачынстваў, якія абрынуліся на мірную вёску.

Яшчэ раз вернемся да расказу Ганны Патапейка.

«…Ну, і як паехалі яны, фашысты, на парцізанаў ды як зайшлі ў зямлянку – іх узарвала. Чалавек мо дзесяць… Ну, як узарвала іх на тых мінах, дык яны вярнуліся ды акружылі наша сяло… Ужо не глядзелі ні дзяцей, ні старых, усіх, усіх сагналі нас. Вот сюда, дзе гэты памятнік, у сарай нас сагналі. Калгасны быў сарай, вялікі… Гэта ўвечара было, калі зганялі, дзень малы, дык увечара. Зганялі нас, а мароз, мароз! Сільны! Якраз жа Каляды былі, самы сільны мароз быў, і снег быў балыны. Уцякаць – дык вельмі ж трудна ўцячы. Прама снег такі, як увойдзеш, дык і ног не зменіш.

Сядзім, сядзім, назаўтра ўжо. Віднее…

– Ну, што, – гавораць, – ну, што будзе? Нешта ж не пушчаюць нас. Ну, – гавораць, – гэта будуць выганяць кароў ды ўсё сабе забіраць: куры, каровы, а тых ужо будуць гнаць, маладзёж, дык нас не выпушчаюць, штоб не плакалі маткі, ды ўсё там…

Гэта мы так рашаем.

Ну, і сядзім, пазіраем у вокны… Ну, так часоў у два – ідуць. Ідуць, ну, слава богу, будуць нас выпушчаць! Ідуць, іх многа ідзе, і начальства ўжо, бачым, ідзе. Ну, пушчаць будуць. Э-э-э, як толькі адчынілі сарай – «Ідом, ідом на вуліцу!..» Выйшлі на вуліцу, яны нас завярнулі туды на шлях. Ну, як завярнулі на шлях, ужо мы панялі: што-та ўжо зробяць нешта. Ужо сталі бабы плакаць, крычаць ужо…

Загналі туды, дык ужо бачым: і шапкі ляжаць, і сумкі тыя – нашых мужчын… Тады ўжо мы панялі, што будуць і нас… Што-та зробяць: запаляць ці расстраляюць. Ужо ў вокны паўстаўлялі кулямёты, у кожнае акно.

…Сталі яны ў акно стукацца:

– Дайце нам чалавека.

Яны ўжо так парасстралялі, што хазяйка была, варыла ім есці, дык і тую… I нямашака каму варыць ім есці. Жанчына там з намі была, па-нямецку гаварыла. Выйшла яна з дзіцём, дык яны за рабёнка – выкінулі, а яе павялі.

I тады сталі вадзіць. Чалавек па дваццаць – страляць».

Збудаваць у Брыцалавічах помнік-мемарыял – такую думку падаў старшыня калгаса, былы франтавік Іван Баразна, малодшы брат якога камандаваў партызанскім атрадам, што дзейнічаў у гэтых мясцінах.

Атрад складаўся пераважна з брыцалавіцкіх хлопцаў. Іх сем'і сталі першымі ахвярамі карнікаў. Самі яны, партызаны, адрадзілі вёску пасля вайны: паразбіралі абгарэлыя каміны, пабудавалі новыя хаты, паачышчалі студні…

Студні спаленых вёсак…

Мабыць, больш чым абеліскі-коміны ў Хатыні і Брыцалавічах, уразіла нас трагічнай тугою відовішча калодзежнага жураўля, дакладней, аднаго толькі шула, «сахі» гэтага жураўля, раздвоенай рагуліны, якая тырчыць у неба. «Саха» студні – адзінае, што засталося ад цэлай вёскі Макаўе Асіповіцкага раёна.

Засталіся яшчэ ад Макаўя выбеленыя дажджамі валуны ды некалькі здзічэлых яблынь. Другую студню, што была на краі вёскі, аднавілі, над яе зрубам бяздумна гойдаецца смык жураўля, пазвоньваючы на ветры бляшаным вядром. Гэтая студня непадалёку ад пастуховай хаціны, у якой гаспадарыць дзед Аятон Паўловіч, былы партызан і адзіны ўскосны сведка трагедыі вёскі.

«…Гэта ў самыя маразы было, у сорак трэцім годзе, – расказвае ён. – Раніцай ацапілі вёску. Я з лесу бег дамоў. Тут па мне – страляць, а я кінуўся ў снег, удраў. Я хацеў сям'ю забраць у лес. У мяне двое дзетак было. Ну, па мне сталі страляць, і я ў лес і круціўся, значыць, па лесе… Стаялі яны тры дні. Тут нельга было ніяк ткнуцца, паткнуся – ракетай засвяцілі, пачалі страляць па мне.

Нас ужо некалькі чалавек сабралася было.

Прыйшлі – усё тут пагарана… Мы на трэці дзень падбіралі іх, харанілі… Да вайны тут сорак чатыры двары было. Я тут старажую. I сенакос ахраняю…»

Стары стаіць на вялікай, засеянай цімафееўкаю паляне, якая была калісьці вёскаю. З такою простай, дамавітай назвай Макаўе. У яго памяці яшчэ захоўваецца малюнак былой вёскі, хаты, двары, прозвішчы людзей… Сцеражэ Антон Мікалаевіч міражы свайго юнацтва. Расказваючы пра былое сяло, ён у нейкім забыцці паказвае пальцам на чатыры валуны, апісвае дом, які колісь стаяў на гэтым фундаменце, паказвае на тры бярозы сярод паляны, гаворыць пра зруб, які тут стаяў і якому выпала стаць брацкай дамавінай для макаўян.

На просценькім абеліску, аброслым кустамі бэзу, напісана, што вёску гэтую фашысты спалілі 8 студзеня 1943 года, забілі больш за 270 яе жыхароў, а таксама людзей з іншых вёсак, што ўцякалі ад карнікаў хавацца сюды, у лясную мясціну.

З усіх, убачаных намі ў розных кутках Беларусі, багатых і сціплых помнікаў на брацкіх і адзінокіх магілах з дзён акупацыі адзін уразіў нас па-асабліваму.

Ён стаяў у Ліпічанскай пушчы, на Дзятлаўшчыне, каля шэрага, сумнага хутара Яблынька, які вырас пасля вайны на пажарышчы, сярод вялізнай пустыннай прагаліны. Мы бачылі той незвычайны помнічак улетку 1971 года, пакуль яго яшчэ не замяніў другі, сучасны, багацейшы. А той быў вельмі просты, вясковы – каменная пірамідка з іржавым чыгунным крыжам, і стаяў ён – і ў гэтым яго незвычайнасць – на нізенькім цэментаваным калодзежным крузе…

У глыбіні калодзежа засыпана сялянская сям'я. Надпіс на помніку, ужо тым часам не вельмі выразны, гаварыў, што ў прадонне ўкінуты – хто ведае, ці забітыя папярэдне для большай зручнасці, ці, можа, і жыўцом, пад страшны плач і крык, – Іван Пархач, сорак восем гадоў, жонка яго Агата, сорак сем, дачка Зіна, васемнаццаць, сын Міхась, шаснаццаць, і меншая, Марыя, чатырнаццаць… Было гэта снежня 1942 года. Помнік паставілі пляменніца і зяць. Тыя, хто пасяліўся пасля на гэтым горкім котлішчы, пабудаваўшы хату далей ад калодзежа.

Усхваляваў нас нават не так помнік, як людскі абавязак паставіць яго ціха, асцярожна, каб не парушыць спакою нябожчыкаў.

У іншых мясцінах пра такое ж нам гаварылі іншыя помнікі і людзі.

У вёсцы Касцюковічы Мазырскага раёна ажно чатыры магілы-калодзежы, у якіх пахаваны жыхары вёскі, задушаныя ў «газвагенах», душагубках, якія, пачынаючы з 1942 года, выпускаліся ў Берліне па заказу Гімлера. Пра жахлівыя падзеі ў Касцюковічах нам расказвалі вельмі нямногія ацалелыя жыхары гэтай вёскі. Цяпер магілы-калодзежы забетанаваны, у скляпенні ўмураваны мармуровыя дошкі, на адной з іх напісана, што тут ляжаць дзеці, на другой – жанчыны, на трэцяй і чацвёртай – мужчыны…

I абеліск у лесе, у жыце – колькі іх па ўсёй Беларусі!..

Вось на Віцебшчыне, у Шумілінскш раёне, на дзевяці кіламетрах мы бачылі іх пяць. Стаялі яны адзін за адным, чатыры помнікі, справа і злева ад прасекі, называючы былыя вёскі Дражакі, Ямішча, Шчамілаўку, Зазер'е. Пяты, самы высокі, абеліск стаяў на паляне сярод жытняга хвалявання. Надпіс на ім гаварыў, што тут быў хутар Зуева, дзе ў першыя гады акупацыі размяшчаўся Сіроцінскі падпольны райком партыі. Першае пасяджэнне гэтага палітычнага і баявога штаба партызанскага руху Сіроцінскай зоны адбылося ў 1941 годзе. Хутар быў спалены ў 1942-м…

Зямля Беларусі тоіць мужную і трагічную памяць. Не знайсці на ёй мясціны, якая не чакала б помніка ад людзей, – ад Брэста да Оршы, ад старажытнага Полацка да Турава была яна здратавана фашыстамі, курчылася ў пакутах і грымела помстай. Калі бачыш, як полацкая Сафійская царква, што памятае дні Усяслава Чарадзея і іншых герояў «Слова аб палку Ігаравым», сёння старанна адрэстаўраваная, углядаецца ў «Курган бессмяротнасці», насыпаны на другім беразе Дзвіны, дык адчуваеш іх – гістарычныя далечы роднай зямлі.

Памяць народная працягвае судзіць і караць фашысцкіх нелюдзяў-забойцаў. Мемарыялы ў Хатыні і Аблінзе, у Лідзіцэ і Арадуры, у Дальве і Брыцалавічах, безліч помнікаў – вартавыя той памяці…

Хатынь i Хатыні

Стары трымае хлопчыка як быццам над усёй зямлёй. Такое каменнае і такое мяккае цела мёртвага хлопчыка. Вочы старога чорным прадоннем сведчаць, штб тут адбылося – у Хатыні. I пытаюць у цэлага свету: дык што ж тут было, няўжо гэта праўда, людзі, – тое, што з намі было, што з намі рабілі?..

«…I мяне павялі ў той хлеў… Дачка, і сын, і жонка – ужо там. I людзей столькі. Я кажу дачцы:

– Чаму вы не адзеліся?

– Дык сарвалі з нас адзежу, – кажа дачка.

Ну, прыгоняць у хлеў і зачыняць, прыгоняць і зачыняць. Столькі людзей нагналі, што і не прадыхнуць ужо, руку не падымеш. Людзі крычаць, дзеці гэтыя; ведама, столькі людзей і страх гэтакі. Сена там было, салома, кармілі яшчэ, трымалі кароў. Зверху і падпалілі. Падпалілі зверху, гарыць страха, агонь на людзей сыплецца, сена, салома загарэліся, душацца гэтыя людзі, так сціснулі, што і дыхаць ужо няма як. Няма як дыхнуць. Я сыну кажу:

– Упірайся ў сцяну, нагамі і рукамі, упірайся… А тут дзверы расчыніліся. Расчыніліся, а людзі не выходзяць. Што такое? Аж там страляюць, страляюць там, кажуць. Алё крык такі, што стрэлу таго, што стуку таго і не чуваць. Ведама ж, гараць людзі, агонь на галовы, ды дзеці – такі крык, што… Я сыну кажу:

– Праз галовы, праз галовы трэба!

Падсадзіў яго. А сам па нізе, паўз ногі. А на мяне бітыя і наваліліся. Наваліліся на мяне бітыя тыя, і прадыхнуць нельга. Але варушыў плячыма – тады я здаравейшы яшчэ быў, – стаў паўзці. Толькі да парога дапоўз, а страха і абвалілася, агонь на ўсіх… А сын выскачыў таксама, толькі голаў яму трохі абсмаліла, валасы абгарэлі. Адбег метраў пяць – яго і палажылі. На ім людзі пабітыя – з кулямёта ўсіх…

– Уставай, – кажу, – яны паехалі, паехалі ўжо! Стаў яго выцягваць, аж у яго і кішкі ўжо… Спытаў яшчэ толькі, ці мама жывая…

Не дай бог нікому, хто на зямлі жыве, каб не бачылі і не чулі гора такога…»

Гэта – з расказу жыхара былой вёскі Хатынь Лагойскага раёна Іосіфа Іосіфавіча Камінскага.

Людзі з суседніх вёсак і з далёкіх гарадоў і краін, спыніўшыся каля скамянелага ад гора і гневу бацькі з дзіцем на саслабелых руках, бачаць попельна-шэрыя каміны, з якіх, як са званіц, злятае медны гул. Удары званоў надтрэснутыя, кароткія, як заціснуты боль. Чорныя, як з магільных пліт, каменныя дарожкі вядуць людзей да каменных весніц, назаўсёды расчыненых, да цёмных высокіх комінаў-званіц з напісанымі на іх прозвішчамі і імёнамі былых гаспадароў… Камінскі, Камінская, Камінская… Яскевіч, Яскевіч, Яскевіч… Іотка, Іотка… Навіцкі, Навіцкая… 50 гадоў, 42, 31, 17, 12, 3, 1, 1, 1… Дзеці, дзеці, дзеці…

Ці не гэта меў на ўвазе фюрэр нямецкага мілітарызму, калі ў 1937 годзе, гаворачы пра забеспячэнне Германіі харчовымі прадуктамі за кошт Усходу, кінуў злавесна незразумелую фразу: «…Дзіця з'ядае хлеба больш за дарослага»?..

Праз нейкія пяць гадоў жанчына з палескай вёскі Слабада на Петрыкаўшчыне Алена Булава, не ведаючы тых слоў шалёнага дыктатара, на свае вочы ўбачыла іх рэальны сэнс:

«…Людзі вішчаць, крычаць!.. Божа мой, людзі плачуць! Страшна было – каб вы пачулі. Ну, проста страх! Некаторых у хаты заганялі, а нас проста так білі, акружылі і так білі – на нашай вуліцы…»

А яна, адна з усёй вёскі ўцалелая жанчына, будзе пытаць некага праз наш, паднесены да яе старэчых вуснаў мікрафон, будзе здзіўляцца за ўсіх людзей, за ўвесь свет:

«Я гэта падумаю, дык мне страшна… Я ж жыла ў тыя войны, як тыя войны былі. Ужо не маладая… Што гэта, што гэта за такое было ў іх – я не ведаю. Гэта звярэ былі, а не людзі. Гэта не людзі, гэта – звярэ былі».

Гітлераўская прапагандысцкая машына ўся была скіравана на тое, каб «вызваліць» карыслівага абывацеля ад усіх «хімер цывілізацыі», ад усяго, што звязана з сумленнем, гуманізмам, культурай. За гэта яму абяцалі месца ў «новай Еўропе» – недзе наверсе.

«Той, хто далучаецца да мяне, – шаманіў фюрэр «тысячагадовага рэйха», – закліканы стаць членам гэтай новай касты. Пад гэтым кіруючым пластам будзе згодна з іерархіяй падзелена грамадства германскай нацыі, пад ім – пласт новых рабоў. Над гэтым усім будзе высока стаяць дваранства, якое будзе складацца з асабліва заслужаных і асабліва адказных кіруючых асоб… Шырокім масам рабоў будзе зроблена ласка быць непісьменнымі. А мы самі пазбавімся ад усіх гуманных і навуковых забабонаў».

Гэта, так сказаць, – будучыня на тысячу гадоў, якую фашызм абяцаў свету. На мове ваенных загадаў, зваротаў гітлераўскага камандавання да салдат яно гучала так: