Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 25 страниц)

Вот і ўсё.

Мой тата тожа на агародзе быў.

Узялі сундук вялікі, сабралі, што ад іх засталося, у той сундук і на кладбішча завязлі…»

Чалавек, на якога абрынуўся фашысцкі «новы парадак», абжывае лес. Робіць і абжывае норы, ратуючыся ад звера ў мундзіры.

Расказвае Зінаіда Іванаўна Путронак з Барковіч Верхнядзвінскага раёна.

«…У лесе мы пастроілі зямлянкі. I жылі там да экспедыцыі.

Калі пачалася экспедыцыя зімой, то часць партызан прарвалася за фронт, і часць насялення з імі пайшла. Мы ж засталіся. Тры сям'і нас жылі ў балоце, пака экспедыцыя. Экспедыцыя радам ішла, але нам якраз удалося. Толькі мы зайшлі ў балота, і прайшоў снег. Гэта якраз перад Новым годам было. У сорак трэцім, мабыць, зімой. Скот мы не бралі. Толькі нас было чатырох, маці і тры сястры. Там яшчэ дзве сям'і. Тры сям'і нас. Без ската выйшлі ў гэта балота. Снег прайшоў – сляды завеяла, і экспедыцыя радам ішла ноччу. Помню – Новы год сустрачалі немцы, стралялі, салют давалі ў дванаццаць часоў. Новы год. I мы ўсё – і разгаворы слышалі, і выстралы, усё слышалі, але асталіся. Немцы не дагадаліся. А хто вёз на канях і скот з сабою, тых усіх экспедыцыя дагнала і расстраляла. Мы после вышлі, кагда ўсё ўціхла, прайшлі па лясу – жуткая была карціна. Мы прашлі да сваіх зямлянак. Ляжалі трупы, коні, каровы, парасстрэльваныя, – жуткая карціна была…

Другая экспедыцыя ішла летам. Гэта, па-мойму, ужо ў сорак чацвёртым. Летам ужо мы сядзелі ў тайніках. Прышоў з партызанскага атрада Арлоўскі, помню яго фамілію, выступіў перад насяленнем і расказаў, як строіць гэтыя тайнікі. Пастроілі мы тайнікі. Каждая сям'я строіла сабе тайнік. Штоб можна было толькі сесці ўсёй сям'ёй. Зразалі дзірванкі акуратненька. Абчэрціш так вось квадрат. Дзірванкі клалі, пясок увесь выкапвалі, каб можна было сесці, яму такую выкапвалі. У карзіны пясок, аднасілі далёка і пад мох хавалі. Немцы ўжо ведалі, што такія тайнікі сушчаствуюць, і, калі ішла экспедыцыя, яны шукалі. Гэта ўсё мы шчацельна маскіравалі: пясок, потым накладалі досак тоўстых, каб не зыбаліся, і назад роўненька, дзірванок у дзірванок складывалі. Усё як было – назад на гэтыя доскі. Потым па дзірванцах чашуёй засыпалі. Точна як наўкол лес расце. I ўстрайвалі, штоб дыхаць можна было. Пад бальшое дзерава, окала бальшога дзерава выкапаць, а пад корні каб прасвет быў, некалькі іх. Як сядзіш, штоб воздуху нямножка, дыхаць. Там жа доўга сядзець нельзя было, толькі той мамент, пака пройдзець экспедыцыя. Патом вылезеш з гэтага тайніка – чалавек жоўты-жоўты, вобшчам – галавакружэнне. У зямлі, поўнасцю ў зямлі.

Другая экспедыцыя калі ішла, у нас быў тайнік. I Кухаронак такі жыў, і Чагак. Яны з Боркавіч. Удраўшы былі ад немцаў у парцізанскую зону. Ішоў гэты Кухаронак па лясу і якраз найшоў на нямецкую цэп, на экспедыцыю, на самых на немцаў напаў. I расцяраўся, ну, і назад, бягом у свой лагер. А немцы толькі засмяяліся, таму што яны зналі, што з усіх канцоў усё ацэплена, тры цэпі ішлі.

Ён адразу як прыбег – замахаў: «Немцы ідуць!» Мы тут касцёр пагасілі, які быў… Зямлянка ў нас навярху была, як адкрыта жылі. I мы адразу ўсе ў тайнік. Як толькі ў свае тайнікі ўлезлі… Такую дзверку дзелалі на завесах, палачкай падпіралі і ўлазілі туды. Ляжаш і нагамі туды ўсунешся… Усе ў тайнікі ўлезлі, і тады за гэтую палачку возьмеш і апусціш. Прышлі немцы, зямлянку ўзарваліі Мы разгавор чулі нямецкі, вешчы якія былі – яны разбрасалі. Прайшлі па самаму нашаму тайніку – хруп-хруп-хруп ветачкі пад нагамі ў іх…

Мы гэтыя тайнікі рабілі так шчацельна, што было там нас тры сям'і, усе ведалі прыблізіцельна, дзе чый тайнік, а часамі самі не маглі знайсці, штоб падняць гэтую дзверку. Адзін у аднаго.

I вот Кухаронак, кагда прайшла гэтая экспедыцыя, ён першы вылез з тайніка і рашыў прыйці даць нам сігнал, што немцы пайшлі. I знаў, дзе наш тайнік, і не найшоў. Слышым, ён ходзіць, кліча нас па фаміліі, вызывае, што немцы, значыць, прайшлі, а мы не верым: а раптам немцы заставілі яго паказаць наш тайнік. А патом прыпаднялі дзверку, паглядзелі праз шчэль, што гэта Кухаронак адзін, ніякіх немцаў няма, і мы вылезлі самі.

А Чагак не ўспеў тайнік зрабіць поўнасцю, ён яго замаскіраваў, а дзверку гэтую, на завесах, праз каторую нада ў тайнік лезці, ён не ўспеў зрабіць. Пагэтаму яны ўскочылі ў тайнік усе, ялушачку ўзялі ў рукі, селі ў гэтую… Ну, чалавеку толькі каб сесці… I ялушку гэтую бяруць. I дзяржалі. Дык яны ні жывыя ні мёртвыя сядзелі, усё відзелі праз гэтыя веткі. Сядзяць і відзяць, як немец дайшоў, пачці ўжо вот-вот нагой устаць, астанавіўся, пасматрэў. Яны ўжо ўсё, гаварылі, падгатовіўшы былі: еслі ўжо немец стане – ён абваліцца ў іхнюю яму, дык яны какія-то там вяроўкі падгатовілі, каб адразу яму рот закрыць, штоб ён і не крыкнуў і не піснуў…

Так мы дзве экспедыцыі і прасядзелі…

Як Красная Армія прыйшла, дык усе ўзрослыя пабеглі ад радасці, а нас, дзяцей, пакінулі, а мы сядзём і не ведаем, што рабіць. Празднуюць тамака ўзрослыя, салдаты гавораць, што многа прайшлі, а толькі тут мірнае насяленне ўстрэцілі. Усё было ўсюды папалена.

Часа цераз два ўзрослыя вазвраціліся і нам, дзецям, аб'явілі, што нас асвабадзілі – пара выхадзіць з лесу…»

Палююць на людзей, забіваюць цэлыя вёскі, і раптам… Дзяўчынка, лежачы сярод трупаў у сваёй хаце, чуе:

– О, пахне хлеб, цёплы! Даставай яго а печкі, а то я галодны, як звер!

«Як звер!..» Гаворыць, але сам, мабыць, усё яшчэ лічыць, што толькі апетыт у яго «звярыны». А сам ён чалавек, нават – «звышчалавек». Той, каго са зверам нельга параўноўваць, – пакрыўдзіш звяроў.

I зноў – услед за вогненнай людской памяццю – вернемся у тое жудаснае мінулае, якое для ўсіх нас звяры-паляўнічыя ў фашысцкіх мундзірах хацелі зрабіць самой будучыняй. Паўсядзённай рэальнасцю гатовы былі зрабіць для мільёнаў людзей.

Расказвае Ганна Андрэеўна Яцкевіч з Кандратавіч Лагойскага раёна.

«…Быў мой, але цяпер яго нямашака, майго чалавека. Ён хаваўся з хлапчуком малым. Прыйшоў дамоў, лёг спаць. Дождж пайшоў. Я пайшла картошкі ў ямцы дастала – во так недалёка. Вылезла з ямкі, паглядзела – нігдзе нікога нямашака…

А тут быў мужык адзін, інвалід, едзе ён конна і кажа:

– Кідай картошку – мы ўжо акружаны.

Я ўскочыла ў хату ды кажу на яго… Ён спаў, і малое дзіця з ім, хлопчык, цяпер ён ужо ў арміі. Быў у арміі, а цяпер ужо адслужыў, дома. Дык я да яго, з калыскі хваціла, ды такі платок бальшы быў – на яго, абхінула. А тады яшчэ была дзевачка, і большы хлопчык, і муж ужо. Яны хаваліся з лошаддзю, дык цяпер на печ узлезлі – грэліся ўжо. Кажу ім, што злазьце з печы, што мы ўжо акружаны. Ён саскочыў з печы. I гэты хлапчучок большы. I кінуліся мы ў гэты бок – будзем хавацца недзе. Аж тут ужо акружаныя мы…

Адтуль мы ўжо ў сваю кварціру прышлі. Што ж будзем рабіць, дзе хавацца? Яшчэ сусед прыйшоў адзін:

– Што ж будзеце рабіць?

– Не ведаем, куды ўжо кідацца, ужо акружаны.

Прышла суседка, таксама пытаецца, што мы рабіць будзем.

– Нічога, – кажу.

Падпаліла ў печы, уставіла гаршчок картошкі… А нашто яна мне?.. Ужо без памяці я. I пайшлі яны, сусед з суседкай. Узялі машынку^[23] і пашлі – таксама ў печы падпальваць.

Потым муж глядзіць праз акно – так у вёску, а потым кажа:

– Ну, баба, будзем уцякаць: ужо ідуць немцы адтуль і гоняць народ.

Тады мы ў гэты бок… Было яшчэ акно прыстаўлена, дык ён выняў тое акно – кулаком во так выбіў, ды гэтага хлапчука малога… Сам вылез, а тады гэтага хлапчука малога ўзяў і перад сабой… Тут сад быў бальшы, пад школу, дык ён у гэты сад. А я яшчэ паглядзела цераз акно – ужо нікога няма, хата расчынена… I пашлі мы ў гэты сад, а тады ў лес. Ён выткнуў галаву:

– Нікуды ўжо ў лес няма як. Ужо хата гарыць. Ну, дзе дзецца?

I там ужо немцы стаяць, дзе я брала картошку, пры гэнуй яме. I тут немцы, і там немцы. Дык ён і будзе казаць, мой муж:

– Няма нам кудыўжо ўцякаць…

Лазіна была такая бальшая, і маленькія адростачкі гэтай лазіны. I мы туды ўчацвярых – два хлапчукі, і гэтае малое, дык мы яго калышам на руках, каб ён не плакаў. А большы во так ніц, сагнуўшыся, пры нас. А дзевачка большая – тая ад нас… Тут жыта было. Хацела на лог, дык па ёй стрэлілі, і яна ў жыта.

Сядзім у гэтым кусце ўжо ўчацвярых. Мы во так сядзім у гэтай лазіне, а во так недалёчка сцежка. I па гэтай сцежцы немцы ідуць, і во так аўтаматы нясуць, але глядзяць туды, у лес. Мы сядзім пад нагамі. Я кажу:

– Будзем уцякаць?

А ён кажа:

– Не паказвайся.

А трава бальшая, во так по пояс, і мы сядзім так.

Я не помніла нічога. Школу палілі ўжо, людзей білі, – ну, не помніла я нічога, што гэта паляць, б'юць… Ён яшчэ помніў – мужчына, дык ён яшчэ болей трохі…

Меншы хлапчук давай плакаць… Ужо вакол нас хаты гараць, за дымам мы не бачым нічога, а гэты хлапчук давай плакаць:

– Крупак! Ён кажа:

– Не будзе месца тут нам.

Гэты большы папоўз па траве ды яму агрэсту – такі во, як цяпер, залозачкі – нашморгаў яму і кажа:

– На еш! Хай табе зарве.

Ён, гэты хлопчык, агрэст той есць, з'еў увесь ды плача. Вядома ж, нашча.

Ну, а ўжо тут папалілі кругом каля нас, у тым канцы гарыць, і страляюць там, і ўсё.

Ён выйшаў, трошкі паглядзеў, кажа:

– Не месца нам тут. Дзіцё плача. Давай на лог туды з ім.

Я яго перакінула во так цераз плечы і пайшла на той лог. А тады ўжо там Мошчанка гарыць – ужо дым пад Астрошыц. Я тады лесам во так, а тады, і там крапужына, равок такі ёсць на гарэ, – у гэта крапужына з гэтым дзецям… А тут я ўжо не ведаю, хто дзе. Ён шукаў большай дзяўчыны – па жыце, усюды… Каня забілі нашага, ён знайшоў у жыце. А гэтае дзяўчынёха ўжо бегла з жыта… Там сястра ў другой дзярэўні, дык яна бяжыць і плача… А тады вышла жэншчына і кажа:

– Не плач, дзеўчына: матка тут во з дзіцем.

Я яе пакінула там, а сама прыбегла паглядзець, што тут. Скаціну пагналі, усё пагналі. А карова была яшчэ толькі ацялілася, дык яна ўцякала з поля. А я і думала, што яна ўцячэ ад іх, ад немцаў. Дык я вышла наўзгорак, гляджу…

А ён кажа:

– Не глядзі на карову, давай дзе пойдзем нанач. А я кажу:

– Ну, куды ж пойдзем – пойдзем туды, дзе дзіця.

Пайшлі мы, пераначавалі ў гэтай дзярэўні, назад прышлі – ну, што ж рабіць, няма чаго ні есці, нічога ж няма. Тут яшчэ картошка была, дык мы ўзялі картошкі, будзем варыць.

Толькі сталі варыць на гэтым пагарэлішчы – адтуль немец паўзець, з хвойнічка… Ён гэта паглядзеў і кажа:

– Няма месца тут, будзем кідаць гэтую картошку… I пайшлі мы. А яшчэ я схавала была малака збаночак у дровы. I яны не згарэлі, дровы гэтыя. Мы за гэты збаночак – у жыта, і гэтаму хлапчучку далі. Ён і галаву мыў, і ёў – усё там (смяецца). Дзіця! Каб хаця не плакаў.

Ну, і праседзелі гэтак да вечара. А тады ўжо ўвечары… Дзярэўня тут, тры кілометры. Дык ён кажа:

– Цямнее. Пайдзем мы ў гэтую дзярэўню, там, можа, пусцяць начаваць.

Там мы ўжо начавалі, у той дзярэўні. А яны тут яшчэ і назаўтра… Яшчэ дзве хаты не спалілі – чакалі, што збяруцца людзі яшчэ. Ну, дзе ж хто пойдзе ў гэтую хату? Ніхто не пайшоў. Назаўтрае яны зноў прышлі, тут і стралялі, бралі і свіней, і курэй яшчэ лавілі, і хаты гэныя дзве спалілі тамака…»

Паслухайце яшчэ Алену Ільінічну Батура з Засоўя Лагойскага раёна.

«…Паміж сабой яны нічога не гаварылі. Толькі з маткай. Пыталіся, дзе сыны…

Пайшлі ў другую хату, да суседа. А я засталася адна. Што ж мне рабіць? Злезла я з гэтай печкі. Там, чую, стрэл у суседа. Мама ляжыць так во забітая, кроў фантанам б'ець. Брат і сястра забітыя на койцы, фантанам кроў б'ець. Што ж мне рабіць? К жызні я яшчэ страмілася. Судзьба такая на свеце. Я тады адчыніла пограб, дошчачкі дзве, узяла ўлезла ў пограб гэты і закрылася сама сабе. Калі я туды ўлазіла, то ўвідзела, што адна хата гарыць… Наверна, будуць жа і гэтую паліць. Дымам мне будзе хужа душыцца – лепш хай яны мяне стрэлам! Давай вылезу. А як я залезла ў гэты пограб, то матка ляжала во так забітая на палу, а ў мяне была блузка белая, то яна зацякла крывёю. Плечы зацяклі крывёю. Я і не чула – после абгледзелася ўжо. Я вылезла і ўлезла ў гарод. Так во дзве градкі былі, мама буракоў пасадзіла там. Я ў баразну ўлезла, ніц лягла, выпрасталася – няхай тут ужо… Чую – яны там у суседа страчаць… Кажацца, каб зямля правалілася, ды каб гэта глыбжа. Пасля чую – ідуць паліць нашу хату.

– Во, – гавораць, – наверна, удзірала, у агародзе ўбілі.

Чую ж я гэта, чую, але не павярнуся, не магу… Як яны будуць во так страляць… Я ж бачыла, як матку білі… Не павярнуся, ні галавы не павярну – убівайце і што хочаце! Ляжу, ляжу так… Яны пайшлі, хату падпалілі. Хата гарыць, на мяне іскры… Мне ўжо трудна. Іскры валяцца. Дзе ўжо кофтачка сухая – яна тлеець. Я вазьму так во зямлю і там во аблягчу. Пасыпаю, і лёгка мне. Чую – тут ужо каля пояса мне пячэць, тлеець. Я абратна гэтай рукою… А яны во заняліся суседзямі, пайшлі да суседзяў хату паліць. Ой, як трудна, трудна! Чую – яны гавораць, і па-нашаму, і гергечуць усяк… Няма як мне выпаўзці. А пасля яны ў трэцюю хату пайшлі, біць. Патом я так во, так во, як гавораць – па-пластунску, локцямі, локцямі, як вужака якая, выкацілася з гэтых град, укацілася туды, дзе картошка пасаджана. I ляжу ў разоры, тожа ў баразне. Стрэлы. Пулі – ціў-ціў-ціў! Дзярэўня гарыць, бярвенне валіцца, іскрыць… Ой, канец свету. Я думала, што я ўжо асталася на свеце адна. Гэта – канчэнне свету. Канчэнне свету, а я адна, – што я буду адна рабіць? Мне страшна ўжо адной жыць… Я думаю, што і ва ўсіх вёсках так, і ўжо канчэнне свету, і больш народу не будзе. Iсвету не будзе.

Ляжала я, ляжала, пака гэта ўсё не пагарэла. Пасля ўжо, як сонца з паўдня звярнулася, села я ўжо. Ціха стала – ні пулі не свішчуць, нічога… Гляджу – Амлішава, другая дзярэўня гарыць. Усё, думаю я, канец свету… Што мне рабіць? А яшчэ во дзярэўня Гарэлае – не гарыць. Думаю: пайду я туды, там людзі ёсць. Сабралася і пайшла. Ішла па дзярэўні босая, голая, у. крыві гэтыя плечы ў мяне былі… Туды за рэчкай гэтае Гарэлае. Мінула я дзярэўню сваю… Уся дзярэўня гарыць, гэтыя трупы скліраць, гараць сінім агнём – людзі гараць. Паглядзіш – і мне ўжо адна пуць: іду ў гэтую дзярэўню цэлую…

Азірнулася я – за мной дзядзька бяжыць. Як я аглянуся – ён рукою махне і махне, а я – яшчэ, я – яшчэ! А дзядзька гэты за мной. Ён бяжыць, а мне здаецца, што немец у камбінезоне. За куст схавалася. А ўжо змаглася, не магу… Са страху, з усяго тамака… За куст захінулася – ну, тут ужо мянеўб'юць… Вочы так во закрыла і сяджу… Падыходзіць гэты дзядзька.

– Хто гэта? – кажа.

Гляджу – знаёмы, Няверка Уладзя.

– Ай, – кажа ён, – як ты адна асталася? Ашчапілася я за яго, а ён:

– Ціха, не плач. I я толькі з жонкай застаўся, усю сям'ю пабілі. I матку забілі. А я праз акошка ўцёк. Пайдзём на Мнішава, на балота.

А Амлішава гарыць тое… Усё згарэла, амлішаўцы ў балоце сядзяць. А мая цёця была ў Амлішаве. Я рада гэтаму дзядзьку, што яшчэ на свеце чалавек ёсць! Ды яшчэ падказваець, што яшчэ і цёця мая ёсць, у балоце сядзіць… I пайшла я з тым чалавекам туды, у балота. Прышла, праўда, цёцю сваю знайшла з сям'ёю, і сталі мы ўжо… Ой, ой, як ужо трудна было…

Ужо ў балоце я агледзелася, што ўсе мае плечы ў крыві – ужо ад маткі і ад брата, ад сястры. З краваці капала, лілося. Маміна кроў мяне і спасла, толькі маміна кроў. Каб была гэта не кроў, то і маглі б яны мяне шкуматнуць.

Жыла я адна, адна, а потым замуж вышла, і замуж мой плахой – мужык жулікаваты, мяне бросіў, дзяцей бросіў, трое дзяцей, тры дзевачкі. I я змагаюся, іх вучу, дабіваюся. Праўда, первая замуж вышла, дзесяць класаў кончыла і замуж вышла – радзі мяне вышла замуж.

– Мама, – кажа, – будзем меншых вучыць. Я табе буду памагаць пад старасць.

Харошая яна, у Лонве жывець. Адна ў тэхнікуме, а меншая – восем кончыла і таксама хоча вучыцца. Асталася я адна – з-пад пуль вышла, з гэтае крыві, дык хай хоць дзеці мае жывуць, каб яны ў людзі пашлі…»

Расказвае Вольга Фамінічна Гайдаш з Першамайска Рэчыцкага раёна.

«…Чатырнаццатага мая сорак трэцяга года немцы спалілі нашу вёску. Мужа майго ўзялі партызаны каўпакоўцы восенню сорак другога года, і два тыдні пасля гэтага мы пераехалі ў лес. За Каўпаком у нас пайшло чалавек восемдзесят. У лесе мы, партызанскія сем'і, сядзелі ўсю зіму. Пасля нам прыйшлі сказалі:

– Хто ў Каўпака, то вы не бойцеся – вас расстрэльваць не будуць.

Сказалі гэта нам свае людзі, а людзям гэтым – немцы. Ну, мы і папрыязджалі дадому. Я таксама ў лесе з канём была. Пераначавала я ў брата, а потым прыходзіць матка мая, свякруха, і кажа, што прыходзілі з паліцыі і казалі, каб я дома была заўтра, у дзесяць гадзін, і каб нікуды не ішла. Ну, мне страшна стала, што ганяюцца за мной. Я пабыла і зноў пайшла на сяло. Прыходжу з сяла ўжо ўвечары. Зарэзала аўцу. У лес уцякаць пачала зноў збірацца… Луплю тую аўцу ў адзінаццаць гадзін. Прыходзяць, стукаюць вечарам. Святла тады не было, капцілка. Яны пастукалі, я спалохалася, расцяралася. У мяне дзяцей было трое: сын з трыццаць пятага года і дочка з трыццаць сёмага, а меншанькая – з трыццаць дзевятага. Тая сядзіць каля мяне, а мне дзецца недзе. Я баялася, бо яны ганяліся за адзежаю майго гаспадара: у яго былі боты хромавыя і кожанка. Забраць хацелі ад мяне. Страх мне стаў. А тут падпечча ў нас, дзе куры заганяюць. Свякруха пайшла адкрываць сенцы, а я пад тую печ, бо баялася. А дзеці большыя, што былі на печы, не ўбачылі, дзе я. А меншанькая сядзела. А матка:

– Вот была толькі што, а дзе дзелася, не ведаю. Яна думала, што я за ёю выскачыла на двор, яна і не бачыла, што я пад печ схавалася…

– Ну, дык скажы ёй, каб яна заўтра ў дзесяць была дома.

Яны паехалі, а я тады каня запрэгла, мяса тое, аўцу нялупленую, на воз і ў лес. Двое дзяцей са мной паехала, а меншанькая з бабай засталася. Матка не пусціла яе. Яна і так у лесе тым намерзлася. Назаўтра ў дзесяць гадзін яны прыехалі, забралі маці маю і дзіця. Яна яшчэ ім песенькі пела, дзіця тое… Чатыры гады дзевачцы было. I тут яерасстралялі разам з усімі. Трынаццаць душ тады забілі, старых жанчын і дзяцей…

А ў маі месяцы, трынаццатага, прыехалі да нас у лес і сказалі… Мы там у лесе сядзелі, стары араў, дык яны таго старога паклікалі і сказалі:

– Хто ў лесе сядзіць – аб'яві ім, каб ехалі дамоў, бо ў лесе пастраляем.

I па лесе яны пахадзілі, каго захапілі ў куранёх, пастралялі – дзяцей малых і старых. Людзі перапалохаліся: сабраліся ўсе, паехалі ў вёску, ноччу. Проста як абоз ішоў з таго лесу. Уранні прышлі дадому. Прышла я да суседа, ён друг наш быў, і пытаюся:

– Што будзем, Брэль, рабіць? А ён кажа:

– Хто куды хоча, а мая сям'я нявінная, не буду я адвячаць за кагота.

Яго з сям'ёю тады забралі: і ён, і дзеткі яго ўсе пагарэлі.

Ну, сталі гнаць худобу, цяляты. Людзей пазганялі. Тут адна старая засталася, таксама партызанская сям'я. Яна з сяла прыбегла сюды на наш канец, Халіха гэтая. Я пытаюся:

– Цётка, партызанскія сем'і зганяюць асобна ці ўсіх людзей разам?

А яна гаворыць:

– Усіх зганяюць у сараі, у хаты, хто партызанская сям'я, а хто і не партызанская.

Ну, я стаю з дзецьмі, на вуліцы. Каля хаты свае, каля дзвярэй стаю. Прагналі яны адну кучу, прагналі другую. Сястры маёй дачка была ў Германіі, дык сястра пісьмы дзяржыць, а я ў яе пытаюся:

– Куды ты, Тацяна, пойдзеш? А яна кажа:

– Ты хавайся, а я пайду туды: у мяне пісьмо е, дык мо ў Германію мяне забяруць?

Дочка яе была ў Германіі, а дзве дома былі, а сын быў у партызанах. Яна думала, што яе пісьмы тыя спасуць. Іх там у хаты пазаганялі, а я дзе стаяла – стаю, чакаю. У мяне вось такая думка была: узяла і выпіла я добра і думаю, каб білі нас у хаду. I дзяцей так настрапаліла:

– Сынок і донька, будзем уцякаць, штоб білі нас, а не так.

Немцы цялят вязуць па вуліцы, а потым толькі трох ідуць і жанчын гоняць, бабулек. Адзін, такі малады, відна, чысты немец. Падыходзіць да мяне. А мой пацан… Шапка на ём – шлём такі быў, пуп зверху. Краснаармейская. Дык немец за той пуп узяў, шапку падняў над галавой, потым зноў надзеў. Ручка хлопчыкава ў мяне ў гэтай руцэ, а дочкі – у гэтай. Немец яму зноў зняў і зноў надзеў шапку. А тады трэці раз яго вось так пад паху падхапіў і падняў. I мне вот здаецца, што ён кіне і заб'е яго. Паставіў. Зноў тую шапку падняў і зноў апусціў. Дык я тады кажу:

– Пан, я пайду рабёнка свайго вазьму.

У мяне ўжо тады рабёнка не было, але мне так на вум узбегла. Дык ён засмяяўся і кажа:

– Ідзі!

Сам сабраўся і пайшоў. Дык мы ў двор свой. Ну, у хату зайшлі – няма чаго браць. А я думала, што ён сцеражэ і ўб'е нас. Кошка была з кацянятамі за печкай. Я тую кошку з кацянятамі ўкруціла ў хустку і выношу на двор. Гэты мой сын паглядзеў і кажа:

– Мама, ужо няма нікога, паехалі. Давай астрагу паставім у калодзеж і пахаваемся.

Паставілі мы астрагу, улезлі дзеці, і я ўлезла, і так мяне відна.

– Не, так мы прападзем, дзеці!

Выскачылі мы на агарод. Там у нас бліндаж быў. Але ў тым бліндажы ўжо суседка сядзіць, чатыры душы. I тут яшчэ жанчына бяжыць з дзеткамі, у яе маленькае дзіцятка. I тая – туды. Сталі крычаць тыя дзеці. Ну, мы і вылезлі адтуль. Вылезла я са сваімі дзецьмі, ажно бачу – бягуць за гэтаю жанчынаю ўдагонь, утрох. Немцы. Бягуць, – ну, мне ўжо некуды дзецца. Я ў разору вось так. I дзеці мае ў разору паміж градамі пападалі. Яны ў той бліндаж, выгналі тую жанчыну. Дзве дочкі ў яе; і была там жанчына чужая. Збілі іх і пагналі ў вёску. А ў вёсцы ўжо стогне зямля, гарыць, крычаць!.. Так усё прама – ажно сумна ляжаць. Той хлопчык уцёк назад у бліндаж, думаў, што я ў бліндажы. I суседа другога ўцёк. Ну, яны ў бліндаж не палезлі, бо я ім сказала, каб ішлі ў разору, бо з бліндажа павыганяюць. Яны ў разоры палеглі. Маіх двое і я. Усіх пяць нас у разоры. Перабеглі цераз нас. I кошка ж тая з кацянятамі ляжыць каля мяне, і кукла, што я сабіралася ў Германію. Яечкі, сала кусок і хлеба луста. Яны тую маю куклу нагой кашканулі і, значыцца, пабеглі. Я сама сабе думаю: «Ці яны падумалі, што мы бітыя?» Яны прабеглі. Потым зноўку бягуць, хаты паляць, хлявы ўжо, сараі нашыя. Гарыць ужо дзярэўня. Ужо дым. Тут у мяне ў галавах стог саломы стаіць, і я ўжо расцяралася, як ён стаў тую салому паліць зажыгалкай… На мне тая тужурка-кожанка і боты хромавыя, бо падумала я, што згару сама і ўсё на мне згарыць. Я расцяралася, а дзеці спяць – мае двое і чужыя. Мае рукі во так пазакладаныя за галаву былі, дык рука ўпала. Ён на маю руку стаў, перайшоў… I сабраліся яны, пайшлі. Салому запалілі. А дзеці ляжаць – пазасыналі. Толькі ўжо як салома загарэлася, і хлеў наш загарэўся, і полымя стала прыпякаць – дзеці гараць: і рубашкі на іх, і косы гараць. Мой ужо ўвесь абгарэў хлопчык, крычыць:

– Ой, мама! Я не магу ўжо ляжаць!

– Ляжы!

А тут шляшок, во гэта вулачка наша каля школы. Мы туды павярнулі, дык па нас б'юць, страляюць, пулі сыплюцца, як боб. Мы зноў там ляжалі, гэты мой хлопец устаў… Тут такія копчыкі каля нас, дык я іх туды папераносіла. Ужо сонца заходзіла. Вечар. Ціхі такі. Шулы стаяць – гараць, а мне ўсё здаецца, што гэта немцы стаяць. Папераходзіла я сюды, а тут у мяне на дварэ конь стаіць. Толькі сухары ўкраты ў мяне з возу.

Я ўжо тады, увечары, пайшла шукаць, хто ў лесе застаўся жывы…

Хлопчыку майму было восем, а дзяўчынцы шэсць, сёмы год. А меншанькую расстралялі, я вам казала.

Што яна ім спявала, дык гэта чула жанчына, суседка. Яна была, бачыла, як свякруха мая і на воз садзілася і прашчалася. А меншанькая, чатыры годзікі было, сказала:

– Дзядзі, не бярыце мяне з бабуляй, я вам спяю тую песеньку, каторая «Пасею гурочкі».

Яна спела ім, стоячы на акне, і яны яе забралі і застрэлілі…»

Чынгісхан з тэлеграфамі

«…Я буду так расказваць. Мы жылі: свёкар, свякруха і залувіца. У залувіцы ўжо дзеці былі, і ў мяне дзеці былі. Свёкар запрог каня і нас адвёз у лес. А свякруха засталася, адна-адным у хаце. Сама яна засталася, бо ўжо была старая і нямоглая.

Паехаў свёкар з лесу паглядзець, а яе ўжо ў хаце няма…

А яны ўзялі яе ды ўкінулі ў калодзеж, невялікі такі быў. Жывую. Толькі ў яе была во тут, у галаве, дзірка прабіта, як яна галавою ўпала. I тады, якое было ў нас у хаце шуплацце – усё ў тую студню пакідалі: і посцілкі, і польты, і падушкі – усё на яе пакідалі ў калодзеж. I такое было бервяно дубовае, дык яны ім зверху тое шуплацце прыціснулі, каб яно не ўсплыло. А тады былі калёсы такія, два каткі, дык яны перавярнулі адзін каток і ўсадзілі туды, у калодзеж, а тады ўзялі зямлёю замуравалі – нідзе нічога не відна, адзін каток тырчыць…

Тры тыдні праляжала, як адзін дзень. У нядзелю яе ўкінулі, і ў нядзелю мы яе адкапалі».

(Ганна Капшай. Пагулянка Рэчыцкага раёна.)

«…Гэта было рана, іх яшчэ немцы стралялі на пасцелях. Аднаго, Дзянісава Макара, семнаццаць раз стралялі – у ногі, у рукі, пака гэта насмерць убілі. I ўсіх астальных стралялі не адразу. Убівалі – каб больш мучыўся».

(Аліна Сцяпанава. Роўнае Шумілінскага раёна.)

«…Маму маю, маю свякроўку, пераняў у акне. I як пачаў абухам біць!.. Яна спужалася, пад печку забілася і там сядзела да самага вечара. А потым у акно палезла – уцякаць. А ён – абухам. Сякерай, абухам у плечы. Яна заваліцца, паднімецца, а ён – ізноў…»

(Усціння Волкава. Жары Ушацкага раёна.)

«…Мяне тры разы на ступу клалі. Плечы мае былі чорныя, як кацёл. Відзелі людзі. Ну, такая была ступа, як даўней крупы таўклі. А яны тую ступу абярнулі, цябе грудзьмі на яе паложаць, а рукі назад, накрыж, і дзяржалі, і цябе білі. Тры разы клалі і білі. «Дзе партызаны?» Загналі нас у хату. Перада мною шэсць чалавек забілі. Што яны не рабілі! На ступу паложаць, галавой к парогу. Выразалі цела… Жалеза награвалі і прыкладвалі… Шэсць чалавек забілі перада мной. Гадоў па пятнаццаць-шаснаццаць. «Партызаны! Вы нам спаць не даеце!»

Я чуць жывая была. А калі ўжо апомнілася, гляджу – разбягаюцца людзі, хаты гараць…»

(Марыя Гладыш. Мосар Ушацкага раёна.)

«…З нашай вёскі ўлавілі дзяўчыну. Яны над ёю надругаліся. На могілках потым знайшлі яе. Ужо нежывая ляжыць, і цукерка… у зубах… А другую забілі ў садзе. Во так ляжыць – дагары, прыкапана, – после мы агледзелі. Сукенка ўся падраная на ёй…»

(Ганна Дзядзёла. Відокі Верхнядзвінскага раёна.)

Бабулі, якая гэта расказвала, за восемдзесят гадоў, яна ляжала ў ложку, ужо зусім нямоглйя. Дачка яе, Барбара Ясюкевіч (у хаце прымак), і суседка Наталля Падгайская, якія добра памятаюць тыя дні, удакладнілі шэптам пра тую цукерку… Бабуля не змагла сказаць: ці па душэўнай далікатнасці, ці з-за памяці беднай пакутніцы.

«…Як яна крычала! Усе млелі. Тут жа вот, у байні, быў такі вялікі гвозд, сантыметраў мо дваццаць. Дык яны ўзялі той гвозд ды ёй у грудзі… Самаковачным гваздом – у грудзі…

А цётку маю на штыках паднялі…»

(Ганна Грабоўская. Латыгава Верхнядзвінскага раёна.)

«…А яшчэ і да бою здзекаваліся: і віламі паролі, і нагамі хадзілі, і білі – ой!.. Дзеці малыя былі, то па жывых нагамі хадзілі… А некаторыя зналі, што немцы яйца любяць, нясе каторае дзіця яму яічак, ды просіцца, каб не забілі. А ён як дасць яму нагою, дык яно і перакуліцца – і з нагамі па ім пайшоў…»

(Марыя Скок. Паўлавічы Слонімскага раёна.)

Тут прыгадаем яшчэ і расказ Акуліны Івановай^[24] – як фашысцкаму афіцэру мала было сваімі нагамі душыць пакладзеных у хляве на гнаі дзяцей, жанчын, старых, і ён прывёў каня…

Прымітыўнае, ручное зверства – спрадвечная крывавая работа нелюдзяў.

А было яно, зверства, у новым, удасканаленым выглядзе, узброенае сучаснай тэхнікай.

Былі міны.

Расказвае бабуля Акушэвіч, Аляксандра Навумаўна, з вёскі Стаўпішча Кіраўскага раёна.

«…Там было чалавек дзвесце з розных вёсак. У камеры. Са мной дзве дзевачкі было, пляменніцы. А нашы самалёты наляцелі. Дык яны нас і замініравалі. Пастралялі і замініравалі.

А я была не ўбітая. Ранена ў абее нагі. У адну папала і гэтую пераламала. Дык я прытварылася як убітая. Так выцяглася. Кроў на мне – тых, што забілі…

Адзін нас страляў з аўтамата, а другі свяціў. А потым паглядзелі, што ўсе забітыя, і прынёс гэта… I кладзе… А я думала, гэта мо якая бляха, – я ж не ведала, што гэта міна.

Ну, мы ўжо ляжым. I яшчэ са мной было дзве, таксама не забітыя: адна жанчына і мая пляменніца, меншанькая. Жанчына ўстала і гаворыць:

– Знаеш, яны адступаюць!

А я гавару:

– Ляжыце моўчкі. Маўчыма.

Дык яна на чардак узлезла.

Ну, а я ўжо ляжала, пакуль нашы прышлі.

Чую – дзверы адчынілі. Адчынілі, паглядзелі і пайшлі. Гэта ўжо нашы – красныя. Я стала войкаць, стала гукаць. Адна жанчына з імі была, яна цераз парог галаву і кажа:

– Ой, воечкі! Жанчына жывая!.. Мамаша, не станавіцеся на провад, у вас тут замініравана!..

Яны на парог узышлі, заплакалі. Нашы ўжо. А я дзевачку пабудзіла, каторая жывая, меншую. Яна спала. Пяць гадоў ёй было.

Нашы яе паклікалі:

– Дочачка, ідзі к нам!

А яна:

– Адыдзіце, немцы! Вы маю мамку забілі, я к вам не пайду.

Дык салдаты яе ўзялі неяк цераз міну. Міна ж ляжыць!.. Я толькі чую, што яны гавораць пра гэта. Ляжу і калачуся.

Яны кажуць:

– Падай, мамаша, рукі і скінь бітых з сябе.

Дзе ж я іх скіну!..

Адзін узяўся за мяне, а той узяўся за гэтага, а трэці зноў за гэтага і давай цягці. Як пацяглі, дык гэтая нага, што пераломана, – у ету міну, у еты провад. Як у провад, дык гэтая міна – хлоп! Разарвалася. Тых усіх і параніла трох. А я ўжо крычу:

– Ногі паадарвала!

Я вады прашу, а ён кажа:

– Вады няма.

Яны яе патруцілі, немцы.

– Не, мамаша, – гавораць мне, паглядзеўшы, – вашы ножкі цэлы.

Перавязалі мяне і тых салдатаў, і нас павезлі…»

Было радыё.

Яно не толькі каардынавала работу карнікаў як сродак сувязі – яно іх тады і весяліла.

У вёсцы Святая Воля Івацэвіцкага раёна быстрая цётачка Аўдоцця Ермаловіч, у вайну дзіця, а цяпер сама ўжо маці, нават удава з малымі неслухамі, расказвала нам пра гэткую весялосць. Жанчына плакала, успамінаючы, як яны, некалькі малых, схаваліся ў драўляным зрубе пустога, амаль даверху засыпанага калодзежа, аброслага высокім быльнягом, і чулі крык і плач і страляніну – наверсе, у вёсцы, дзе засталіся іх мамы, бабулі, брацікі і сястрычкі, якія самі яшчэ не ўмелі ўцякаць.

Немцы ўключылі ў сваёй машыне радыё, яно грымела нейкай музыкай, галёкала нейкія песні, і дзеці чулі праз гэтую весялосць не ўсё. Не ўсё яны таксама бачылі. Быструю Дзянку, як называлі Аўдоццю Іванаўну змалку, падсадзілі па сценцы калодзежнага зруба, і яна бачыла, – яна дагэтуль бачыць, – як немцы, адных людзей пастраляўшы, мылі ў вялікім цэбры закасаныя рукі, выціралі іх белымі ручнікамі, а потым зноў пачыналі расстрэльваць.

А радыё іх весяліла…

Былі самалёты.

Пра паядынак старэнькай, нямоглай жанчыны з баявым самалётам «люфтваффэ» расказвала нам Зінаіда Путронак, сакратар сельсавета ў вёсцы Боркавічы Верхнядзвінскага раёна. Тады ёй было дзевяць год, і жыла яна ў роднай вёсцы Ваўкі, дзе адбываўся той паядынак.

«…Не паспелі мы да гэтага лесу даехаць, як наляцела другая парція самалётаў і пачалі паліць хаты. Якой-та жыдкасцю. Варашылава бабуля… Яе сын цяпер у Міёрскім раёне пражываець. А тады быў на фронце. Сям'я вялікая была. Было сямёра дзяцей… Яна засталася адна і да паследняга сваю хату зашчышчала. Яны тры разы палілі, а яна ўсё пяском тры разы тушыла… Ну, потым яна ўжо не змагла. Нізка-нізенька самалёт спусціўся і падпаліў. I яна ўжо была абгарэўшы, сіл не было, і яна пайшла. У нас называлася такая Старасека – лес. А вёску ўсю нашу спалілі…»