Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 25 страниц)

Два кускі сала з сабой яна ўзяла, дзве булкі хлеба – гэта ж трое дзяцей ужо і самі ўдваіх, – думалі ж, што пагоняць у бежанцы. Я махнула: «Не нада!»

Пытанне: – А маці ваша дзе?

– У крупадзёрцы ўжо. Дык думае, што хоць, можа, мне спатрэбіцца. Хоць мне.

Пытанне: – Яна вам гэта перадае?

– Мне не далі ўзяць, не пусцілі мяне к ёй, а яе ка мне. Ну, я махнула: «Мама, не нада. Мне, гавару, хваціць дома».

Пытанне: – З мамай хто яшчэ з вашых быў?

– Дзве дзеўкі меншых, мае сёстры. Ну, немцы за людзей – у крупадзёрку, зачынілі гэтым завалам. А я сяджу, ногі спусціла вось гэтак у канаву і сяджу. Так, як во цяперака на лаве. Падходзіць гэты самы, што мяне перавёў цераз шлях. А яны бегаюць, бегаюць, каністрамі – жах-жах-жах, пааблівалі каністрамі. А гэты самы падходзіць да мяне:

– Сабірайся – шагам марш!

I шляхам, кажа, паўзбок, толькі не бяжы, будуць страляць, гэта, кажа, не па табе. Так ён. Ну, я і пайшла. Іду, што будзе, то будзе! Іду, іду, а там чалавек ідзе: яго пусцілі дамоў, каб дакументы гэтыя ўзяць, і двое дзяцей з ім. Немец павёў іх, тых людзей, тога чалавека з жонкай і з сям'ёй. А я пайшла і пайшла. Прыходжу на шлях сюды, а тут стаіць гэты часавы. А гэтыя ўжо стаяць, а машыны так равуць, так равуць усе. Падходзіць мая сястра (ёй цяпер семдзесят два гады):

– А дзе тата з мамай?

А іх ужо, пакуль я адышла, запалілі, гарыць ужо крупадзёрка. Кажу: – Вот, ужэ гараць!

«Гэ-э-э!» – паднялі людзі крык.

Пытанне: – Усе гэтыя людзі? Каторыя засталіся?

– Ага. – Я гавару: – Ціхаце… Падскаквае адзін ды па-руску:

– Успакойцеся, а то і вам ета будзе!

Праўда, сці-іхлі ўсе, як вады ў рот набралі! Змоўклі. Падбягае Канавалаў гэты самы – той, што ў краснўю суботу быў…

Пытанне: – Яго тады партызаны перанялі таксама?

– Перанялі і ранілі, а нехта казюліцкія яго ў уборную захавалі. А праз ноч на жарабку завезлі ў Кіраўск.

Пытанне: – Ён быў начальнік паліцыі?

– Начальнік самы галоўны, етай кіраўскай, ну, там. Атрадам ужо іхнім камандаваў. Ну, дык ён падходзіць:

– Ну што – ету сторану на вугаль зжэгці, а ета старана пусць стаіць!

П ы т а н н е: – На вёску паказвае?

– На вёску. Етыя немцы ўжо як беглі, а сюды вецярок, як беглі па захлеўю, па захлеўю – цераз адну, цераз адну запалілі. Гэта ўжо і гарыць усё. «А вы, кажа, расхадзіцеся». Усе тады і пабеглі, і я пабегла. Пытанне: – У вас многа людзей засталося?

– Наша дзярэўня балыная была. Трыста васемнаццаць ужо спалілі з малымі, ну а яшчэ вёска вялікая.

Я прыбегла, яшчэ выгнала карову, цялёнка і двое свіней выгнала. Стаяла вядро, міска і лыжак сем, – я за ета, на руку і пайшла з хаты. А так у хаце ўсё згарэла. Ну, пайшла, села на вуліцу і сяджу ўжо. Немцы па шляху едуць – усё ўзад-уперад, узад-уперад. Некаторыя пахаваліся, а я сяджу, думаю – адна смерць, калі я ўжо адтуль ушла!.. Усё згарэла, назаўтра прыду і на двор яшчэ не магу зайсці. Як гляну – не магу, паверыце! Тады адкрыла пограб, зірнула на гэту адзежу, татава, маміна ляжыць… Я, вы паверыце, абамлела ў тым пограбе. Ну, і што пражыла… А забыцца не забылася. Тады сніцца гэтая мая сястра, самая меншая, яна такая кудлатая была! Хадзіла ў другі клас. Дык я кажу:

– Вот, Алена…

Знаю, што яна спалена. А яна мне:

– Ох, Улляна, да балела ж мая галава, пад палена хавала галаву, так прыпякло ўжо цяпло!..

Прыснілася. I пад палена яна хавала сваю галаву. Так у сне яна мне гаворыць…»

Вогненная памяць, вогненныя сны… Пра сны свае, ваенныя, пасляваенныя, нам расказвалі многія. Бо ў снах тых – працяг іхніх пакут. Зноў і зноў, як самую рэальнасць, перажываюць людзі ўсё тое – разам з загінуўшымі і як бы за іх ужо.

Нават «калектыўныя» бывалі сны ў людзей – пасля таго агульнага жаху. I такія, што людзі ў лесе, пагаварыўшы, перагаварыўшыся раніцой, раптам беглі на свае папялішчы – настолькі рэальным загадам былі для іх начныя, у сне, уяўленні пра пакуты родных, блізкіх…

Мы – каля вёскі Лазавой у Асіповіцкім раёне. Некалькі жанчын каля сянажнай ямы, даведаўшыся, хто і чаго прыехаў, гавораць з намі, перабіваючы адна адну: і пра ўчарашняе ўсё, і, яшчэ больш, пра клопаты сённяшнія. I адно з другім сплецена: жыццё ў чалавека адно і памяць таксама адна. Як на дрэве: раней чым дойдзе сок ад каранёў да самай апошняй, наймаладзейшай галінкі, павінен ён прайсці праз увесь ствол. А гэтыя жанчыны яшчэ і досыць маладыя, моцныя, таму і сённяшнія клопаты для іх маюць значэнне большае, чым для тых, для многіх, каго старасць «адсадзіла ўбок». Людзі, што жывуць усімі практычнымі справамі, інтарэсамі. I вось яны нам – пра сны. Пра свае, такія рэальныя, сны. Бо сама ж рэальнасць, рэчаіснасць тады выглядала жудасным сном, кашмарам. Адно пераходзіла ў другое, невядома дзе канчаючыся…

«…Мы былі ў лесе, – гаворыць Вольга Рыгораўна Грышановіч, – ну і прышлі з лесу, калі нашых спалілі. Паглядзелі, сабралі попел: дзеці ляжаць – здаецца, жывое. Возьмеш – папялок рассыплецца. У адной хаце мы сабралі ўсіх. Дзевяць цаброў – адны беленькія костачкі. А ў другой – там ужо была гара. I кроў – відна была, іх, мусіць, білі. Таму што яны ў кучы, і кроў была. Па куточках былі, пад печам. Цераз год адзін дзед… Яму прыснілася жонка: «Чаму ты мяне не пахаваеш? – кажа яна ў сне. – Я ж пад печам, у мухаморы». Ну, ён нікому не сказаў, додждж ідзе, ён ціхонька гэту печ раскідае. Прыходзім, кажам:

– Дзедушка, што ты робіш?

– А мне, – кажа, – Алеся прыснілася: «Што ты мяне не пахаваеш, я ўжо цэлы год ляжу пад гэтым печам, а ты мяне не пахаваеш».

Праўда, ён раскідаў гэту печ, а там костачкі, галёнкі, толькі костачкі асталіся.

Пытанне: – А як прозвішчагэтага дзеда?

– Пракаповіч Віктар. А яго жонка звалася Алеся. Ну, мы пазбіралі гэтыя костачкі і зноў закапалі… А так, як гэтых хавалі, прыдзем у лес, нагалосімся ў лесе, зноў на папялішча прыбяжым – прыснілася нам: «Што вы нас не пахавалі?..» Станем гэтую цэглу разломваць… Колькі раз прыбягалі. Раскапаем, нойдзем, апяць гэту магілку прыкопваем. Зноў пойдзем у лес, ляжам: які там сон! Але зноў сняцца: «Вы нас…» Што ўсіх не пахавалі. Зноў прыдзем і станем гэтую цэглу разломваць, шукаць… Ну, так і асталіся. А як палілі – ніхто не знае. Ні адной душы ў нас не ўцякло. Вот ужо у суседняй дзярэўне, у Лозку, там у Германію адбіралі. А ў нас такія былі жанчыны маладыя – ні адной душы не пакінулі. Там, дык з дзецьмі каторыя, тых палілі, а маладых – у Германію.

Пытанне: – А яны потым, немцы, паставілі тут гарнізон?

– Гэта потым было. А калі палілі, мы хаваліся ў балоце. Трое сутак сядзелі. Узлезем на сасну, глядзім: ніхто ні печы не паліць, ні вады не цягаюць. Ну, мы рашылі, што забралі, можа, і пагналі ў гарнізон. Тады – сонейка заходзіла – мы гаворым:

– Давай пабяжым, паглядзім, што робіцца… Пытанне: – Колькі тут загінула?

– Сто пяцьдзесят чалавек нашых толькі. А тут, кажуць, прыгналі з Лочына трыццаць чалавек. I тых, што ў лесе лавілі, тожа ў агонь кідалі.

Ну, што ж, асталіся па сягонняшні дзень. З усёй вёскі засталіся: вот нас трох, яна са сваімі дзецямі і яшчэ адна жанчына з дзецямі асталася – тры сям'і…»

…Трэба памяняць у магнітафоне стужку, спыніць расказ, і баішся: а ці зможа чалавек, ці хопіць у яго сілы вярнуцца зноў туды. Бо і здаралася, што пасля такога перапынку чалавек ужо не мог па-ранейшаму поўна, дакладна расказваць. Але часцей было такое адчуванне, што ты магнітафонную стужку спыніў, а ён «спыніў» сваю. I што сапраўды ўсё гэта ў ім «запісана». Адзін раз і назаўсёды. Адзін на ўсё ж. ыццё расказ. I знікне ён толькі разам з жыццём, з памяццю чалавека. Сапраўды бачыш – калі так многа, як мы, праслухаеш гэтых людзей, – што гэта незвычайная паўната, дакладнасць – агульная асаблівасць «вогненнай памяці». Такое чалавек не можа расцерушыць, пагубляць па дарозе жыцця – нават і праз тры дзесяцігоддзі, нават калі б і захацеў…

Аднак праяўляецца гэта агульная памяць па-рознаму. Ужо ў залежнасці ад чалавечай індывідуальнасці. Што ні чалавек – то і расказ.

Сярод усіх вылучым пакуль што два тыпы, вобразы расказчыкаў, а дакладней – расказчыц, бо жаночыя ўспаміны – найбольш эмацыянальныя, вобразна дакладныя.

Пра адзін тып расказчыц мы ўжо гаварылі – пра тых, што і гавораць, і глядзяць, і нават пры гэтым усміхаюцца неяк дзіўна спакойна, расказваюць нечакана «эпічна». З непрывычкі і пакуль зразумееш, што за гэтым схавана, заціснута – робіцца нават страшнавата. Не да месца пявучы голас (Барбара Слесарчук з Івацэвіцкіх Бабровіч) ці гучна бясстрасны (Ева Тумакова з Быхаўскай Красніцы) перашкаджае спачатку нават адчуваць, разумець, пра што чалавек расказвае.

Затое, калі нарэшце дойдзе да цябе праўда і гэтага спакою, і гэтай бясстраснасці, і гэтай дзіўнай усмешкі, яшчэ больш невыноснай і жудаснай робіцца праўда самой падзеі, самога факта.

«…Праз вуліцу пераходжу, – расказвае жыхарка Красніцы Ева Тумакова, а ў вачах яе, на шырокім твары яе – запытанне, як бы неразуменне: што ж гэта было, ці праўда, што было? – гляджу, ляжыць сродсцвеннік, дваццаць трэцяга года раджэння, і ляжыць, і ў яго кішкі вывернуліся… Ну ўсё, жывот яму парвала, усё… I ён гаворыць:

– Ева, дай мне вады. Я гавару:

– Ай, Ігнат, дзе я табе вазьму вады, усё ж пагарэла.

– А вы ўсе жывы?

– Убілі маю маць, абрат і бацька асталіся жывы… А вашых?

– Надзю, гаворыць, убілі, а Касціян папоўз уяр…»

Нейкае раздваенне з чалавекам і ў чалавеку адбываецца: сам расказвае і сам як бы пытаецца: ці было з ім гэта, ці праўда, ці магло быць? А калі праўда, дык што ж гэта і як можна, каб такое было?..

I гэтае раздваенне відаць не толькі на твары, у вачах, у інтанацыі, у голасе (гучна-бясстрасным), але і на словы кладзецца. I словы, а не толькі інтанацыя, быццам ужо «не тыя», «не пра тое». Гарыць усё, б'юць людзей, забіваюць, можна ўявіць, які жах, крык над вуліцай, а чалавек расказвае, што ён не пабег, не папоўз, не кінуўся ў жыта, а «пайшоў» («пайшлі і селі ў жыта»). Ці тая ж размова дзяўчынкі (Еве Тумаковай было тады трынаццаць год) з цяжка параненым сваяком. Быццам і сапраўды так: «Ай, Ігнат, дзе я табе вазьму вады…» – быццам гэта звычайная гутарка дзяўчынкі з хлопцам сярод вясковай вуліцы, у звычайны, а не ў той дзень.

Побач з вобразамі такіх расказчыц, пасля такіх расказаў, паўстае з ліку многіх'і зусім іншы. У той жа Красніцы, у тым жа красніцкім клубе запісвалі мы Ніну Міхайлаўну Князеву.

Падышла, прысела да стала прыгожая жанчына, зусім яшчэ маладая, і загаварыла ціха, амаль шэптам. Не, не ад няёмкасці ці сарамлівасці перад суседзямі, што сядзяць каля сцяны, ці перад намі, незнаёмымі людзьмі, сцішыла яна так голас, а таму што кожнае слова для яе – боль, пакута. Не тая, не там пакута, а вось тут, цяпер.

Жыццё для яе не падзелена рэзка на дзве палавіны: тое, што было, што ў яе памяці, – працягваецца. Такая гэта натура, істота. I з такой рэальнай вастрынёй усё ў ёй працягваецца, што любая жыццёвая няўдача, крыўда (муж кінуў – сказала і пра гэта) б'е па тым жа пякучым месцы. Такі чалавек усё, нават дробязі, перажывае ўтрая… А на кранутым куляй твары – прыгледзьцеся! – колькі душэўнай мяккасці ў гэтых вачах, у гэтых дзіцячых губах, душэўнай напоўненасці, чалавечай красы.

Кожным словам свайго расказу яна нібы дакранаецца да ўсё таго ж пякучага, жывога болю – і сцішвае міжволі голас да шэпту. Быццам заціскае ў сабе той боль. I голас ужо зусім прападае – толькі ціхі, бязгучны плач… Ціхая жаночая краса, ціхі голас, ціхія слёзы, а здаецца, што стаіць тут той немагчымы крык…

«…Ну што я знаю. Знаю толькі, як у нашу хату заганялі людзей. Як білі Красніцу, мы стаялі на вуліцы. Тут дзярэўня была, а мы жылі туды пад нізінку – на пасёлку. Мы стаялі, сабраўшы, глядзелі, што тут ужо дым. I даждаліся, што саседні, што саседзей ужо… I падходзіць да нас…

– У хату!

Загналі ў хату. Нас было тры сям'і. Наша сям'я – сем душ…

Пытанне: – Вы стаялі і бачылі, як ужо суседзяў забіваюць?

– Ну, усё, саседзей ужо, вокны б'юць і гранаты брасаюць… А мы яшчэ ля свайго дома стаім. Мама, ацец і я. Ацец быў бальны, толькі што прышоў з аперацыі. На вайну яго не ўзялі. Ну, стаялі, дастоялісь – прыходзіць:

– У хату!

Загналі нас. Ну, а ў хату прышлі – што дзелаць? Адзін за аднаго сталі хавацца. Мама кружыцца, тут і ўсе за ёй – ніхто нікуда. Ну, а яны стаялі.

– Так, доўга з вамі чыкацца? Лажыцеся! Толькі ніц. Лажысь!

Ну, мы – хто куды! Мама хацела пад печ – тута бацька крыкнуў:

– Згарыш жывая!

Яна сяйчас – на печ. Ну, і мы – скок, скок за ёй на печ – сем чалавек. Ну, і баба была наша гэта. Яна ўзлезла ўжэ на печ і загарадзіла нас усіх, лягла з краю. Ну, яны пачалі біць: зразу на палу хто ляжаў. Бацька на палу там, дзед, брат, там яшчэ адна жэншчына з дзіцёначкам пад койку залезла. Тых пабілі: я ўсё гляджу, як яны ўсё гэта б'юць. Я ўсё бачу. Ну, тады і мне – я ж у тое ўрэмя і ранета – зразу мне папала сюды во, у ліцо, у адну, во ў другую выскачыла.

Пытанне: – I вы бачылі таго, што страляў?

– Я ўсё глядзела, пака яны на палу пабілі. Тады ўжо – да мяне! Ну, тут мне папала ўжо, я прылягла. I брат мой меншы за мяне – тут ля коміна прытулёўшы – яго не раніла. А матка – первая, дык яна так во лягла, за комін галаву. I ёй – як білі, ляцела – галаву, гэта, абчапала ёй мясам. Ну, і білі на печ усё. Тую старушку пасеклі – яна ўсё жыва. Матку ранілі, там пабілі ўсіх… Сем чалавек, а мы толькі ўтрох – мама і я з братам сышлі потым з печы. Ну, тады ўжо разы тры – паб'юць і ўвойдуць: слухаюць, ці жыў хто. Яшчэ раз – пачуюць – б'юць. Вышлі трэці раз. Дыму ж надзелаюць! Вышлі, апяць уходзяць – слухаюць: ну, ужо ўсё, ніхто не дыша! Хто ўжо жыў – прытаіўся.

Пытанне: – I гавораць пра што-небудзь, калі заходзяць?

– Гавораць самі ціхонька, ці дыша хто, слухаюць. Ну, вышлі ўжо апошні раз, кажуць, што «капут». А мы ж чуем. Мы ўжо прытаіўшыся ляжым. Ну, што. Не чуць. Сяйчас хату запалілі. Там на паталку сена было, ці што – яно стала кідацца ўжо. Мама ўстае. Тут бітыя навярху ляжаць. Рвель ногі гэтыя! – яна пачула ўжо, што ў нагу папала – стала вырывацца.

– Ну, яшчэ раз папробую – калі вырвусь, то пойдзем, а не, то гарэць будзем.

Дык мы кажам:

– Мамачка, мы лучша гарэць будзем!..

Ды зразу з сябе ўсё здзяваць. Яна пракраціла нам раздзявацца, кажа:

– Не, падажджыце, можа, выйдзем.

Ну, і сталі выпаўзаць. Ну, мы выйшлі. Мама прайшла яшчэ.

– Хто жыў – за мной.

Ну, мы ўдваіх ідзём. Дзеці. А брату было восем гадоў, што лі. Ну, вышлі. Яна кажа:

– Хто жыў – за мной!

Мы вышлі, бачым, бацька вышаў. Ранены. Рука правая, і тут во ў шыю яму паранілі. Ну, выпаўзлі, жыта было ў нас на ўсадзьбе – па жыце. Мама ўжэ стала сазнанне цяраць: стала ад нас уцякаць. Дык мы па крыві найдзем… (Плача.)

Я не магу расказваць…

Яна жыць хацела яшчэ. I сазнанне цярала… Хаты гараць, сонца заходзе… У ляску хата адна асталася – дык ужо ў тую хату ўсе спаўзаліся, хто жывы.

Дык мама кажа:

– Ужо ідзіце, мо дзе калёскі якія, мяне завязіце. Пайшоў брат гэты меншы – ну, гэта ж дзяцёнак – пайшоў у тую хату, там і сеў. Пайшла я. Мне ўжо таксама не відна свету: я ж у ліцо ранета. Калёсак там няма. Мама згарэць хацела – падпаўзла да агню, а яе нехта аднёс. Аднёс на дарогу – ну, што ж, цяжка несці – сама папаўзла. Пассоўвала каленкі, паўзучы. Ішоў Бікасаў Якаў (ён жывы цяпер) – ён яе нёс, да дарогі пранёс. Гэта з кіламетр будзе ад той хаты. А тады другі данёс, ну і сабраліся ў тую хату. Усе ранетыя. У каго быў род, тыя забралі сваіх. А ў мамы сёстры былі далёка: яны пакуль пачулі… Па лесе мы скіталіся. Тады ўжо калёскі нашлі: уцякаюць у лес, і мы яе на калёскі. А бацька ранеты цяжка, ён аставаўся адзін у тым доме. Ну, тут ужо гавораць, што немцы ідуць, танкі па лесе – дзявацца няма куды. Бягуць куды хто, у балота… Ну, мы пайшлі ўсе, а ён… Ён сам сабе смерць зрабіў… Трэба плакаць нам зноў… Засталіся мы. Мама ж ранета, а яшчэ і пацаначка радзілася пасля таго. Сядзець некуды, я кажу:

– Мамачка, пойдзем у Вароўскае. Я ўжо дарогу запомніла.

Ноччу схадзіла раз і запомніла. Іх завяла ў Вароўскае. Толькі завяла, і ў тое ранне немцы ў Вароўскае прышлі. Ну, і нас выгналі. Выгналі ў бежанцы, гналі, а мы яшчэ ўцяклі. За Кузькавічамі, у лес. Паўцякалі. Жылі там з тыдзень, ці што. Акоп выкапалі. Ну, усё адно нас немцы палавілі ў лесе. I пагналі. Жылі мы ў Ямным – за Быхавам. А затым у Падклённі, а потым у бліндажах. I зімой. Пакуль і вайна закончылася…»

Голас расказчыцы – усё цішэйшы, а боль крычыць усё мацней…

Трыццаты

«Канашы – вёска ў Гарадоцкім р-не Віцебскай вобласці, на беразе воз. Плаў. Цэнтр сельсавета і калгаса «Радзіма». 100 жыхароў, гаспадарак 34. Пач. школа, клуб, б-ка, магазін.

З вёскамі Малгаці (43 ж., гасп. 18) і Гарадок (67 ж., гасп. 19) фактычна ўтварае адзін населены пункт.

У Вял. Айч. вайну каля К. базіравалася 1-я Беларуская партыз. брыгада (камандзір М. П. Шмыроў). У час карнай аперацыі 1.5.1942 ням. фашысты расстралялі 30 жыхароў в. Гарадок, у в. Малгаці спалілі жывымі 69 жыхароў…

В. I. Шчамялёў».

У Канашы мы дабраліся познім ранкам 14 чэрвеня 1972 года. Пяты том Беларускай Савецкай Энцыклапедыі, адкуль узята нататка пра гэтую вёску, тады яшчэ толькі друкаваўся.

Пра Канашы мы наогул упершыню пачулі ў той дзень у райвыканкоме і ведалі толькі, што там з расстраляных карнікамі жывы застаўся адзін чалавек, цяперашні старшыня сельсавета В. I. Шчамялёў.

У скупой нататцы, як цяпер нам вядома, напісанай для энцыклапедыі гэтым чалавекам, не сказана, што сярод трыццаці расстраляных трыццатым быў іменна ён сам, Васіль Іванавіч.

Ад Віцебска да Канашоў, цераз раённы цэнтр, – восемдзесят кіламетраў. Аднак у словах «мы дабраліся» – няма перабольшання: на ўвазе маюцца апошнія кіламетры нізкай дарогі, лясной, палявой ды вясковай, страшэнна разбалочанай за некалькі дзён залішне шчодрых дажджоў.

На такой дарозе мы і сустрэлі патрэбнага нам старшыню сельсавета. Ехаў кудысьці на матацыкле.

I вось сядзім у яго кабінеце, быццам апусціўшыся ў светлую цішыню, пасля дажджоў зноў залітую сонцам. Цішыню гэтую яшчэ больш падкрэслівае час ад часу далёкі гул якога-небудзь наземнага або, яшчэ радзей, нябеснага матора. I не чувадь з альховых кустоў салаўінае песні, якая і тут нас сустрэла, быццам усё адна, тая самая ўсюды. Усё гэта цяпер за вокнамі, дзе млеюць у парнасці старыя сосны і густа буяе над балацінкай алешнік.

А ў нашай светлай цішыні нябачна зудзіць разгубленая аса і шархаціць на стале магнітафон.

Васіль Іванавіч, чарнявы, спаважны мужчына, расказвае.

«…Першага мая раненька акружылі нашу дзярэўню з гэтай стараны і адтуль, адкуль вы ехалі. Свабодны выхад быў нам тока ў возера. Двароў тады было больш: цяпер з Малгацямі семдзесят адзін, а тады было каля ста. А ў нас на ноч аставаліся начаваць партызаны. Правялі мітынг 30-га, а ноччу зняліся і пайшлі. Немцам была тут свабода. Усіх людзей сабралі там, дзе я вас сустрэў, дзе цяпер калгасны двор. Ну, а патом пачалі там расстрэльваць. Партызанскіх сямей, такіх людзей, каторыя былі звязаны з партызанамі. Пастроілі ў дзве шарэнгі і – кулямёты.

Пытанне: – А вы тады дзе былі?

– Стаялі каля плота. Усё на маіх вачах было. Адводзілі толькі ад нас і расстрэльвалі. А патом яшчэ аднаго дзядзьку ўзялі і расстралялі. I прыйшла вочарадзь да мяне. Ну, мне тады было яшчэ толькі трынаццаць лет. Прыходзіць адна жанчына, звязана была каторая з немцамі, і паказвае:

– Гэты імеець звязь з партызанамі. Ён мяне бярэ за варатнік і туды, дзе пабітыя. Немец, пераводчык дажа, але ў форме нямецкай. Таўкнуў мяне і ззаду вочарадзь з аўтамата па мне. Я ўпаў. Сначала я, канечна, не знаў, жыў я ці не – пакуль гэта нямножка прышло ў сазнанне. Папалі мне ўсе тры кулі во ў гэтае месца, у паясніцу. Пачустваваў я, што ўродзе нічога, не больна, жыў яшчэ. А патом слышу, што пачалася ў мяне боль, паявілася. Нага не слышна стала. Паляжаў я так нямнога – ідзёць немец ззаду. Падышоў, кругом мяне абышоў, сагнуўся – чую – сапіць нада мною. Відаць, слухаў, жывы я ці не жывы. Паслухаў ён, а я, канечна, чакаў, што ён пачуе, што я жывы, і заб'е мяне. А ён, відаць, пасчытаў, што я ўжо забіты, і пайшоў далей. Далі каманду капаць яму.

Пытанне: – Авы чулі, што яны там гаварылі? – Тут жа радам, дзе мы ляжалі, там і яму нам капалі. Капаць, канечне, заставілі нашых мужчын, сваіх. Маладыя ўсе былі ў партызанах або ў арміі. Адны старыя дома, такія, што ўжо былі нягодныя служыць. Ну, чую, што вот ужо нас будуць укладваць у яму. Думаю: тут жа свае будуць укладваць, папрашу я іх, каб хоць наверсе палажылі. I каб паменш прысыпалі…

А патом – ракета! Аказваецца, у Малгацях нехта праізвёў на іх выстрал. Нас там так і кінулі пабітых, каманду далі старым – закопваць, а самі ў Малгаці. I там поўнасцю ўсіх спалілі. Каго ў кварціры ўбівалі, каго жыўцом.

А патом я чую – пачалі ўжо жанчыны плакаць, крычаць. Думаю: што-та тут не так, верна, іх ужо, немцаў, тут няма. Ляжу я і спачатку думаю, што, можа, мяне і не закапаюць. Удасца, то папрашуся ў лес мяне занесці, калі гэта ўжо можна будзе. Усе крычаць, плачуць… I тады я ўжо адчаяўся павярнуць трохі галаву. Туды, дзе ўсе гэтыя людзі ляжалі пабітыя. Людзі вот так ляжалі, а я вот так – наўпоперак, а ззаду за мною – яшчэ адзін пацан, разам у школу хадзілі, у нагах маіх ляжаў, забіты быў. Бацька яго быў у партызанах. А тут гляджу – бягуць нашы суседкі. Я прашу:

– Скажы маме маёй, няхай хоць піць прынясе.

Яна не паслухала: у яе тады забілі бацьку, яна прама туды бегла. Патом другая бяжыць суседка. Гэтая, праўда, паслухала, пабегла і сказала мацеры маёй. Прыняслі мне піць, а я кажу:

– Нясіце мяне куды-небудзь быстрэй. Немцаў няма, паехалі ў Малгаці.

Пытанне: – А мама ваша дома была?

– Не, усе стаялі там, і кулямётамі абстаўлены былі. I немцы сабе там выбіралі, хто ім трэба. Каб ніхто не разбегся. I выбралі тых, каторыя ім трэба былі.

Пытанне: – I маці бачыла ўсё гэта?

– Не, не бачыла. Маці стаяла з гэтай стараны хлява, а мы – з гэтай. Я відзеў усіх, калі білі, бо білі ў агародзе пад акном.

Ну, яна мяне ўзяла… Я быў ужо ладны, а маці – старая, лет пад шэсцьдзесят было, – ну і несці. I брат быў дваюрадны ў мяне. Той памагаць ужо ёй. Нясуць. Я ж ладны ўжо. Тады ж не было ніякіх падвод, хоць бы на тачку якую ўзялі.

А тут, кажуць, немцы вярнуліся назад. А я тады крычу:

– Дзявайце мяне куды-небудзь!..

Ну, куды ж мяне дзяваць? Поле, дзярэўня. А яны мяне тады ў адрыну ды пад сена. А там наверсе яшчэ адзін хлопец ляжаў, схаваўшыся. Чую – там разгавор: «Паляць дзярэўню». На вышках гавораць. «Прыдуць, – думаю я, – запаляць, і я згару».

– Нясі мяне, – кажу на маці, – хоць назад на тое самае месца…

А патом падалася каманда, і яны, немцы, паехалі.

I мяне тады панеслі ў лес. Маці, брат, і сястра была яшчэ старэйшая. У яе былі малыя дзеці, дык ёй трэба было дзяцей насіць. Трое дзяцей было. I мяне памагаць несці. Тады занеслі і ў байню^[7] палажылі. У лесе байня стаяла ў нас. А самі пайшлі туды, дзе ўсіх пабілі. У мацеры маць мацерыну забілі, патом дзядзьку з пяццю дзяцьмі, сястру з мужам, другую сястру, пляменніцу… Пабілі нашай радні многа. Усе пайшлі туды, дзе трупы. Патом ужо, калі ўсё ўспакоілася, началі кожны сваіх закопваць. А я там і астаўся, адзін у той байні.

Патом мне стала плоха. Назаўтра прыйшлі і мяне знайшлі – я ўжо ляжаў на палу. Урачэй жа не было. Кроў ішла, сколько яна ўжо магла… Назаўтра толькі адну перавязку зрабілі мне зноў – вот і ляжы. Больш былі ў лесе. Ноччу ў лесе, а после абеду дамоў. Таму што экспедыцыя была, нападалі немцы больш зранку. После абеду яны не ездзілі. Медыкаменты партызаны даставалі.

Пытанне: – А што гэта за жанчына была, што на вас паказала?

– А яе няма, яе расстралялі. Жыла тут у нашай дзярэўні такая, відзіма, думала нешта, настроена так была. Патом яе расстралялі немцы, бо яна ўказала сястру аднаго паліцэйскага. У той жа дзень яе забілі, як і ўсіх, але яе паследнюю: паліцэйскія настаялі…»

Маці Васіля Іванавіча, калі яна несла яго, ледзь жывога падлетка, было, ён сказаў, каля шасцідзесяці. Нам і не падумалася, што яна яшчэ можа жыць, таму і не спыталіся пра гэта. Васіль Іванавіч прагаварыўся сам. Жыве, здаровая. У сваёй хаце, побач з ім.

Домне Васільеўне восемдзесят восьмы. А яна яшчэ, як спрадвеку гаворыцца, дай бог усім добрым. Засталі мы яе ў сынавым садзе, каля вулляў, у цянёчку, які ўсё-такі не ратаваў ад паўдзённай парнасці.

– Пчол пільную, – сказала бабуля. – Нікога дома няма. Камары тут заелі.

Рой не ўцячэ – старая гаспадыня на пасту. Яшчэ надзіва рухавая і гаваркая. Васіль Іванавіч застаўся ў садзе, а яна павяла нас у сваю хату, што трохі воддаль ад сынавай.

– Усё я вам, хлопчыкі, раскажу, усё падробна.

I расказала. То седзячы трохі, то ўстаючы, жэстыкулюючы, мяняючы голас, калі пераймала кагосьці, то павышаючы яго, то пераходзячы амаль на шэпт, калі ёй зноў было горка і страшна – так, як тады.

«…Быў сход перад гэтым днём, перад Першым маем, парцізане яго праводзілі. Атрад Данілы Райцава. Сход правялі, парцізане пайшлі, толькі нашы засталіся.

Назаўтра чуць свет… Я заўсёды выходжу і ўсё слухаю, што дзе стукаюць, дзе страляюць… Выйшла і думаю: «Госпадзі, што гэта такое, што нешта блішчыць перад намі?» Разгледзела, ажно гэта немцы ў касках сваіх, і светлая адзежа на іх. Прабяжыць і заваліцца, прабяжыць і заваліцца… Цераз нескалька ўрэмя яны мяне замецілі і началі паліць. Я назад у хату.

– А дзеткі, кажу, а немцы прышлі! А стары мой крычыць:

– У цябе ўсё немцы! Сядзі ты, калі сядзіш. У цябе ўсё немцы.

А я крычу:

– Скарэй, немцы!

А яны з гары і адтуль вунь пачалі паліць – якраз у нашу хату… У мяне ж была сям'я: я, тры мальцы, адна дочка была ўжо замужам.

– Лажыцеся на палу каля печы!

I праўда – паляглі ўсе. I ляжалі. А яны ўжо так збілі хату, так збілі – усё пасеклі, і печку… Білі з двух старон з пулямёта. А тады яны відзяць, што не выбягаюць, не бягуць, а так прама да нас у хату. Мы тады яшчэ там жылі, дзе школа, дзе ліпы растуць.

– Матка, парызан, парызан!..

А я рукі сашчапіла, стаю, во так і кажу:

– Няма парцізан.

Яны і на хату, яны і ўсюдых, пад палом – усюдых лазяць іскаць. А што тут іскаць, калі поўная хата дыму.

– Выбірайцеся, выбірайцеся!

Выгналі нас на дарогу і паставілі. Кругом акружылі, кругом. Пагналі. Старыка прыкладам у спіну, прыкладам у спіну. Мяне, праўда, тады не білі – не буду гаварыць дарма. А старыка білі. Толькі мы падходзім туды на гару, дзе магазін там быў, гляджу – бяжыць баба і крычыць:

– А людцы ж мае, а таткі ж мае, а што ж вы нарабілі, а вы ж маю дачку забілі!..

Тут адзін падбег ды трах ёй сразу, дык яна брык і ляжыць…

I вядуць людзей, і вядуць, і б'юць напавал. Каго ад азяра вядуць. Тады хаваліся ў азяро.

Гляджу: ажно, госпадзі, мой стары каня запрагае! Запрог стары каня, палажылі пулямёт на калёсы яму, а тады да воза яго за руку прывязалі. I пагналі. Тут пагляджу – кароў тураць, тураць адсюль, забіраюць, забіраюць…

Тады ракеты сталі кідаць. Ракеты пакідалі – кінулі расстрэльваць ужо. I пабеглі. А там ужо, у Малгацях, запалілі. I людзей, людзей, – каго жывога спалілі, каго ўбілі – усіх рашылі, усю дзярэўню рашылі.

Пытанне: – Вас усіх паставілі, сын гаварыў? А мужчын адвялі ад вас?

– Усіх, усіх паставілі. Сыноў адвялі, каля другое пастройкі паставілі. А я вот так села. (Бабуля паказвае, рухава сеўшы на падлозе.) Аднаго ўнучка ўзяла во сюды, а другога, меншага, во сюды палажыла. I сяджу. I прыказ нам далі: «Еслі не будзеце даваць знаць у Смалоўку, калі парцізане прыходзяць, – усіх рашым». Ну, хто ж яму будзе што гаварыць?.. Я відзела, як маю матку, родную маю, нявестку з тром дзецям… I была ў палажэнні, паследнюю нядзельку хадзіла ўжо. I матка. Стаіць на дарозе… Адзін паліцай, з Загуззя, хлопае па плячы яе, нявестку:

– Проска, гавары, дзе твой Яўхім?

А яго забралі па ўтарой мабілізацыі, нет дома. Адзін брат быў у парцізанех, меншы, а той, старшы, Яўхім, пайшоў. А гэта жонка старшага. Не сына майго, а брата. Я ж думала так, што не будзе ён ёй нічога рабіць, – свой жа, з Загуззя. А ён будзе біць іх. Старуху, ужо семдзесят год было, і нявестку… Ну, за што ён іх?..

А сама я з месца не злезу – нікуды. Мы сядзім каля сцяны, а яны на дарозе. Тады тыя, хто застаўся жывы, пабеглі, а я з месца не злезу. I ўжо бачу, што мае ляжаць. Во, падбягаець ка мне адна жанчына:

– Дамнутка мая, а твой жа Васютка жывы! Просіць піць.

А я гавару:

– А ці жыва мая мамка?.. (Плаа.) А што дзелаць мне?

А я не ўстану. У мяне спічкі: як хацела печку затапляць, так і дзяржу іх усё ўрэмя ў руцэ. I я папаўзла, і папаўзла, і слёзы тыя ліліся… (Бабуля – проста надзіва лёгка – лажыцца на падлогу і паказвае, як папаўзла.) Прыпаўзла, а ён паднімаецца, галаву падняў. А так і з вушак кроў, і з носа кроў, і з рота кроў – і ўсё. I так во:

– Ма-а… Ма-а… Вазьмі мяне адсюль… Даб'юць немцы…

– А сынок жа мой, а куды ж я цябе вазьму?.. Але тут дзве дочкі было, падскачылі, паднялі і ўнеслі ў хлеў яго. Ды саломай закрылі. А ён крычыць:

– А мяне тут даб'юць! I спаляць хлеў, і мяне тут спаляць! Вазьмі мяне!..

Ну, узялі адтуль. Палажылі мне во сюды на спіну, на плечы, і я во тут… А ён:

– Мама, нясі мяне ў балота! Даб'юць немцы!.. Нясу, нясу, і мяне як сагнула во так… (Паказвае.) Можа, паверыце, а можа, не паверыце – усю вайну во такая хадзіла. Палачка ў мяне была, і ўсю вайну хадзіла сагнутая. А ўжо тады после вайны я расправілася, цяпер ужо, бачыце, не такая.

Ну, і панясла я ў лес, палажыла. I пайшла. Палажыла і пайшла. Я так хадзіла – ці я ў памяці, ці я без памяці?..

Зноў крычыць:

– Мяне ваўкі тут з'ядуць, мама! Вазьмі мяне!.. Тады мы яго ў байню. Парэзала на ім адзежу, штаны парэзала, сапагі папарэзвала. Дык у яго крыві так… Пад ім… Ён, як стралялі, ляжаў у бульбоўніку, уваліўся туды ліцом, дык затое – і застаўся жывы. Дык у яго тут кроў спяклася – такі блін… Я той блін змахнула, а яго голага пакінула, ды апяць пайшлі. Апяць пайшла, сагнуўшыся, – туды, дзе стралялі.

Прыходжу – што гэта такое? – мая маці ляжыць…

– Мама, гавару, што ты ляжыш?

Ляжыць. Адвярнулася я далына – і Проска ляжыць, нявестка.

– А чаго гэта вы тут?

Ляжаць. Ага, яны ўжо ляжаць на тым свеце.

Матка мая лягла… Большая ўнучкабыла, дык тую ўнучку во так палажыла. (Лажыцца на падлогу і паказвае.) Во так во на яе лягла. А другую сюда прывалакла. А трэцюю – сюда к сабе. Во так. Ну, яна яшчэ была і жывая троха… Дзевачка маленькая не скора памёрла…

Мужчыны старыя яму капалі. Яны заставілі ямы капаць во такія. Вот такіх квадратных дзве ямы. Дваццаць дзевяць чалавек – трэба ж палажыць. Мой гэта ўжо трыццаты быў. I астаўся жывы цяпер. А там іх… Хто бокам, хто як, хто – божа мой!..

Дык мама мая прасіла мужчын:

– Мужчынкі мае, скажыце немцам, няхай даб'юць. Мне дужа худа…

Дык ён як даў, падышоўшы, дык разрыўная во так і выскачыла…

А другая жанчына дарогай ішла. Ішла дарогай і аднаго несла на руцэ, а другі каля яе бег і трэці. Гляджу – ляжыць яна на дарозе, як гара, а радам рабяткі малыя… (Бабуля пачынае гаварыць чамусьці шэптам.) Ляжыць… а етат, што з маім Васем ішоў радам, дык забіты. Той быў малодшы за майго, а мой вышэй, – ён сам расказваў после, калі апомніўся, – што той бег за ім, за Васем маім, і ўсё прасіўся: