Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 19 (всего у книги 25 страниц)

Ён прышоў і лёг на тым месцы, дзе ляжаў. Можа, цераз мінутку… Пачулі ж усё ж такі яны! Улятае адзін у хату. I крычыць:

– Паднімайсь!

Тры разы крыкнуў так. Але ён нас не паварочваў. А там людзі храпуць, даходзяць… Ну, невазможна цярпець! Пабегаў і ў печ, і пад печ глянуў, шкафчык стаяў – і ў шкафчык паглядзеў… Гранату пад печ кінуў… Пасвістаў, пасвістаўі пайшоў…»

Марыя Нагорная.

«…Стала ўжо вечарэць, сонца садзіцца пачало… Не зайшло яшчэ, але ўжо села, мужчыны рашылі: «Пайшлі!» Паглядзець, што там робіцца. Сабраліся некалькі чалавек. I я пайшла з імі: бацька ж пайшоў, дык і я пайшла з імі. Выходзім на самы ўжо край, а тут буквальна метраў за дзесяць немцы… Запалілі задалку – прыкурвалі, ці што. Яшчэ не цёмна было, але ў лесе прыцемкі. I мы тады ізноў як кінуліся назад – урассыпную кінуліся, хто куды. Адно мы свае, утрох засталіся, бацька, маці і я. I згубілі гэтага племянніка нават майго.

Пытанне: – А немцы стралялі па вас?

– Стралялі. Яны ж у лес баяліся ісці, а думалі, што можа, гэта партызаны. Але яны за намі не пабеглі, а толькі абстралялі. А мы схаваліся і сядзім, ды ўжо адны, нікога больш мы не нашлі. Ужо і добра сцямнела, ужо і зарава – стала гарэць. I столькі страху, такі трэск чамусьці, што нам усё здаецца – нехта едзе на жалезным хаду… А ніхто не едзе. Аказалася, што гэта гараць дамы, ад чарапіцы…»

Марыя Кот.

«…А яны там палілі – колькі ім хацелася, і ўпалілі ўсё-такі. Крыша ўсё-такі ўгарэлася, хоць і чарапіцаю крыта. А самі пайшлі. Згарэла гэтае дзерава, якое пад чарапіцай было, і ўпала гэтая крыша… Дык гэты мой хлопец гаворыць:

– Мама, а мы згарымо…

А шкла няма ў вокнах, адны рамы. Павыбівалі. А я гавару:

– Ну, дзе ж мы дзенемся? Яны ж усё свішчуць яшчэ.

Яшчэ стаяць наводдалек, ім там можна яшчэ стаяць. Потым згарэла гэтая крыша, упала, а мы ляжымо. I не чутно, каб яны крычалі ці свісталі каля гэтай глінабіткі. А паталок гэта – трэсь, трэсь – трашчыць… «Ну што ж, – думаю, – не пабілі, то пакалечыць, як упадзе, і кончана будзе». Устала я і гавару:

– Ну, цяпер уцякайма! Уцякайма, вылазьма! Паднялася я з гэтай зямлі, а так во краваць ляжала пад акном. Я гэта стукнула ў тую раму і гляджу. Чуем, што недзе крычаць, страляюць, людзі пішчаць… А гэтак, а гэтак! А каля нас няма нікога, цішыня.

– Уцякайма цяпер!

Жора вылез, а я схапіла меншую, ёй было дзевяць год… Узяла, паднесла пад гэтую краваць, палажыла, сама пералезла цераз яе… Гарыць і на ёй плацце, і на мне гарыць… Вымаю гэтую дзяўчыну. Замчала ў тую яму, дзе там глінабітку рабілі, палажыла… I зноў жа лезу па тым самым агні – па большую… Гэта ж, думаю: як упадзе столь – дык ужо ж згарыць! Хай то пабілі, дык яшчэ і згараць!.. Улезла я абратна, ускарэбкалася ў гэтае акно. Дастала большую. Яна была рослая, не такая, як я, малая. Дачка! Ёй тады было ўжо гадоў семнаццаць… Пацягнула. Дык яно такое маладое, мяяккае! Яшчэ цёплае дзіця, хістаецца – я ж яго не падніму. А ўсё ж такі набралася сілы такой, што падняла. Падцягнула яе да краваці, тады на краваць, на падаконнік, сама цераз яе – і зноў жа сцягнула. Кажу:

– Жоржык, памажы ты мне яе. Кажа:

– Не памагу, мама, бо я ранены. Я ж вам нічога не памагу.

Я яе зацягнула ў ямку ды лістамі… Лопух там такі разросся ўвосені… Прыкрыла я іх, мінутачку перадыхнула. I мне так страшна там – невазможна! А ўжо так шарэла. Ужо было пагарэла, бо там яны раней падпалілі…

– Цяпер, – кажу, – то ўцякайма!..

Там плоту кусочак было і картафлянік, – прапаўзлі мы паўзком туды ўжо. А чутно ж – каля нас людзей няма, а там пішчаць, крычаць! Госпадзі! Каму руку павыкручвалі ды ногі… Гэтай Вольцы Варчаковай, як мы кажам, дык ёй садралі ўсю кожу – ну, проста калошаю! Ды руку выкруцілі – гэтак мучылі…

А мы ўцякалі. Я яшчэ гэтак рукамі праграбла ў градўсах землю – палажыла хлопца, гэта Жоржа, падыспад, а сама к яму на ногі, неяк голаву палажыла, і паляглі мы… Трошкі паляжалі, і так ідзе машына пад гэтую глінабітку… Нельга ж праехаць па сяле, гарыць, дык яны ішлі пад гэтую глінабітку. Ехалі. А ўжо цёмна. Адкрылі барты і пашлі з батарэйкамі шукаць, дзе хто што выносіў. Нясуць і ўсё бразь у кузаў, а мы ляжымо… А свінні, бяда на іх, чуюць, што мы ляжымо, дык усё рох-рох… Ляжу і думаю: еслі замецяць ды падыйдуць – заб'юць!.. Пасвяцілі батарэйкамі – ну, не далей як вось да стала, але нас не замецілі. Пазбіралі, колькі ім чаго трэба, і паехалі…»

Марыя Нагорная.

«…Апоўначы мы вышлі. Старэйшыя, яны ж хвалююцца і за скот, што там пакінулі, каровы не доены цэлы дзень, гэта ж таксама нядобра. Пайшлі. Прыходзім у сяло. Нічога, ціха. Дайшлі да свайго пляцу, дзе гарыць хата. Карова таксама на сваім участку: і скаціна адчувае небяспеку. У агародзе стаіць. Маці хацела падаіць яе. А тут бягуць людзі зноў. Яшчэ ж не ведаем мы, што пабілі людзей… Бягуць людзі з сяла, тыя, што аказаліся там раней. I адзін, Беразоўскі, гаворыць:

– На чорта вам тыя каровы! Немцы ж яшчэ ў сяле, а вы тут з каровамі!..

Зноў мы кідаем усё і бяжым у лес. У гэтым канцы, ад лесу, немцаў не было, а ў тым – былі.

I вот тады ў лес прыбег Кавальчук. Ён быў там, у вёсцы, калі білі, і ён многае расказаў. Не ўсё, але што ён бачыў. Ён не ведаў, што ўжо ўсіх пабілі, а думаў, што толькі некаторых…»

Марыя Кот.

«…I так я ўжо змаглася, штр нічога не магу. У галаве шуміць – нічога не чую… А потым чую ўжо – крык, плач… Гэта ўжо хто астаўся дзе ды вышаў паглядзець на трупы… Плакалі людзі. Хто з лесу прыйшоў. Ноч. Гэта як ужо яны паехалі. I бяжымо мы, бо хто яго ведае, чаго яны плачуць… Потым хацела я падняцца, але хісталася, хісталася… Вазьму і ўпаду. Гэты хлопец бачыць, што я не ўстану, – ён мяне за руку, падняў, я пастаяла, перайшлі мы трохі, можа, шагоў дзесяць, я зноў упала. Упала, ён мяне падняў, і гавару ўжо:

– Завядзі ты мяне.

А ўжо вочы пазліпаліся зямлёю і кроўю, я не бачу нічога, так пазамазвала ўжо, як грабла зямлю… Ён мяне завёў, цераз вуліцу там равок ёсць, дык памыць хоць вочы, каб бачыла, куды ісці. Вот я памыла гэтыя вочы ўжо, прамыла, а ўсё ў крыві, уся адзежа на мне ў крыві. Ен мяне завёў, там цераз вуліцу равок ёсць…

Дык ужо ж уцякаюць людзі. Бяжыць Волька Удовінява, што хадзіла ўсё партызанам з Мінска дастаўляла… З сястрою сваёю Маняй. Дык яны:

– Цёцечка, мілая!

Дык я кажу, што нас з сям'і толькі дваіх засталося, ды і то ранены Жорж.

– Перавяжыце яго.

А чым жа я дам, калі ў мяне ўсё ў крыві. I гавораць яны:

– Цёця, уцякайце, бо ў Прусках^[25] гаварылі, у Свентахоўскага, што будуць ізноў прыязджаць!

А тут стаіць з Прусак дзядзька, родственнік наш, – прыбеглі ўжо мяне глядзець… А братавую маю ўжо свінні ядуць, абгрызлі…

А мая гэтая родственніца гаворыць:

– Хадзем перанясем яе дзе-небудзь у яму…»

Марыя Нагорная.

«…Дачакаліся мы раніцы. Стала віднець. Людзі ўсе паціхоньку, паціхоньку сабіраюцца на краі і выходзяць-такі з лесу. Раніцай іх, немцаў, не стала. Выехалі. Набралі, што ім трэба, скаціну і дзе якое дабро ў людзей, і паехалі.

Выходзім мы на выган, а тут і партызаны з'явіліся. Двое. Відаць, у разведку. На конях. А яшчэ не ведаюць усёй трагедыі, што ўсіх гэта людзей пабілі.

Цяпер ужо кінуліся ўсе ў сяло, на свае ўчасткі – хто дзе ёсць жывы ці няма. Помню, што ідом і сустракаем свайго пляменніка. Бяжыць ён. Аказваецца, пабыў ужо на сваім участку. Плача… (Плача.) Пабеглі мы туды. Праўда, ляжыць, на вуліцы… Абгарэлая такая… Людзі абгарэлыя такія страшныя! Нельга расказаць, не бачыўшы…

Ну, і ўсё. Засталося ў сяле чатыры хаты. I два-тры гумны, можа, не больш.

Партызаны, як з'явіліся, сказалі, што небяспечна тут, трэба і астальным хавацца. Так яно і палучылася, мы пайшлі. Ні коней, ні кароў. Пехатою пайшлі мы да Руднага.

Была ў нас такая жанчына, Нюша Салагубава. Маладая, адна, маці-адзіночка з дзевачкай маленькай. Яна была яшчэ жывая. I вот расказваюць, што нейкім цудам застаўся адзін клуб. Хата проста была такая. Нюша была раненая, прасіла вельмі піць, дык нехта з людзей занеслі яе ў гэты клуб. Бо не думалі, што немцы зноў прыедуць дапальваць. I вот яны прыехалі. I дзіцятка было, таксама жывое. Укінулі гэтае дзіця ў калодзеж… А яе самую паролі, калолі – страшна! I запалілі ўжо хату…

А мы ў Рудным у полі пад стогам жывём. А потым мама гаворыць, што трэба неяк у Прусы дабірацца, – там жа людзі валяюцца, і дачка…

– Пайду я.

А бацька… Такое нервнае патрасенне ў яго, ляжыць, трасецца… Хворы. А маці пайшла ў Прусы, і з ёю пайшла яшчэ племянніца, мая дваюрадная сястра. Каб ужо смялей. Яна з другога сяла, з Агароднікаў. Прыходзяць яны туды, а немцы зноў прыехалі, пабылі ў нядзелю, а цяпер і ў аўторак прыехалі. Усё вывозілі, што маглі вывезці. Немцы зноў! I ім няма дзе дзецца, яны кінуліся да лесу, дабеглі пад гору, а там лубін, нейчая палоска. Дык яны ў той лубін і схаваліся. А пад вечар немцы паехалі.

Прыехалі партызаны – скідаць гэтыя косці, дзе што засталося. Мама расказвае, што адзін такі, Янкоўскі, лічыў, лічыў людзей… Дзе тут палічыш, калі ўсе параспадаліся, адны костачкі… Ён толькі сказаў: запомніце, хто жывы застанецца, што ў гэтай магіле пяцьсот чалавек. Гэта каго сабралі, а так жа пахавалі, хто дзе каго знайшоў. I нашых: выкапалі ў саду яму і ўсіх ужо закапалі. I сястру, і двое яе дзяцей, і цётка яшчэ, бо яна была ў яе…

…Яе Вольга звалі, Гуліцкая. Прыходзяць. Адна яна ў хаце. Страляюць. Упала.

«– Упала, – гаворыць яна, – і ляжу, але чую, што адно прастрэлена, не мёртвая, жывая… Гляджу ў акно. А хата яшчэ не чутно, каб гарэла. Дзе ж яны паварочваюцца? Гляджу ў акно… Яшчэ паглядзелася ў люстра: страшна, уся ў крыві… Зноў лягла на тое самае месца».

А ў яе хату загналі яшчэ двух хлопцаў, прускіх, з вуліцы загналі ў хату. Яе ў зале білі, а іх ужо на кухні. Так ужо страшна яны канчаліся, храплі. Можа, што маладыя? А потым заходзяць і да яе ў залу. Можа, хацелі паздзеквацца… За ногу яе і пацягнулі ў агонь. ІІакуль што гарыць толькі хлеў. Дык яны рашылі іменна цяпер, у гэтую мінуту кінуць яе ў агонь. За ногу і пацягнулі, гаворыць. Галава баўтаецца. Усё, гаворыць, строюся, каб тым бокам, дзе не ранена. Бо ў яе была прастрэлена шыя і галава так во… Прыцягнулі да хлява. Блізка ж не падыйдуць, бо агонь – гэта ж не касцёр. Разматалі, адзін за руку, другі за ногу, і – туды. Але ўсё-такі ў агонь яе не дакінулі. Радам яна ўпала. А за дымам ім не відаць. Паапякалася яна. Але адпаўзла, у агарод, у бульбу, на сябе зямлі, сяго-таго, і так во асталася жыць… Гадоў дзесяць як яна памерла. У Мінску. А сын яе жыве, працуе на трактарным.

Пытанне: – А сын быў тады з ёю?

– Дзеці паўцякалі. Бо ўцякалі так, як хто мог – дзеці сабе, бацькі сабе. Такая паніка была. I пад Сцяпуры ўцякалі, і пад Скіп'ёў, толькі пад Малыя Прусы не ўцякалі: думалі, што немцы з аднаго боку ідуць. А яны з усіх чатырох бакоў, акружылі. Бо там не праглядвалася: то кусты, то тое… Хто куды ўцякаў, то ўсіх і палавілі. Быў адзін выхад – на лес. Чаму? Таму, што яны лес акружылі не ад сяла, а далей, лясок застаўся ў ацапленні.

Мала там людзей нас схавалася… Цяпер у нас у Прусах не прусляне, а ўсё наезджыя…»

Памяць людзей, якая запісана на белых сярод чорнага поля плітах каля Вялікіх Прусаў; вогненная памяць вёсак, што сабрана ў гэтай кнізе; памяць народная пра ўсё, што прынесла і пакінула на зямлі і ў людзях вайна, – гэта і пакута, і трывога, але і надзея на тое, што нарэшце на прамочанай крывёю і слязьмі «ад кары да цэнтра» (Ф. Дастаеўскі) планеце мір не будзе ўсяго толькі падрыхтоўкай да новай «крывавай лазні».

Не магу… не ўмею…

I жах, і жаль раптам вярталіся з далечыні ваенных дзён, і жанчына сціналася неяк, змаўкала ці плакала…

У адных мы прасілі прабачэння і яшчэ раз спакваля вярталі іх да неабходнасці расказаць.

А іншых не асмельваліся больш непакоіць – гэта старых, нямоглых.

Такіх выпадкаў было нямала.

Не менш здаралася і такога, што і старая і маладзейшая гаварылі па сціпласці менш, чым маглі б, а то і сапраўды не ўмелі. Адна нават з гэтага пачала:

– Каб гэта ўмеў ды спрытна расказаў!..

Аднак і ў гэтых «нямоглых» ды «няўмелых» кароценькіх расказах ёсць тое, што тоіць у сабе вялікі змест…

Ефрасіння Макеева, 94 гады. Роўнае Шумілінекага раёна.

Яе якраз забіралі з участковай бальніцы ў Казьянах. Прыйшоў калгасны «газік» – па яе і па маладзенькую маму; старую белыя сёстры ды санітаркі вывелі пад рукі, а маладой падалі ў машыну «канверт» з яе першынцам.

Мы, як параіў урач, бабулю тут не трывожылі, вырашыўшы заехаць да яе дахаты, пазней.

Гадзіны праз тры, пабываўшы ў іншых вёсках, мы заехалі ў Роўнае. Ефрасіння Ягораўна сядзела на сонейку перад хатай, а каля ног яе паціўквала, паклёўвала чародка куранят.

Вось усё, што яна расказала:

«…Забралі ўсіх, выгналі з хаты нас, пагналі туды за Дражакі, у лес. Прама на міны, усёй дзярэўняй гэтай. А потым – у пуню. Сем'і ўжо выбіралі партызанскія. I майго ўзялі хазяіна, і павялі. Ну, я чую, што ўжо стрэлілі, недалёка. Дык я крыкнула, а мне па галаве (плача) як даў плеццю. Казак.

А тады дамоў адправілі.

Толькі па аднаму з кожнай сям'і застрэлілі. Разулі нас усіх, усё пабралі ў нас.

Прышлі дамоў – ні лыжкі, ні кацялка, нічога нет. Бярыся, баба, з чым хочаш…

Тады, цераз два дні, кажацца, яна паехала (паказвае на дачку), яшчэ дзеўкі былі, кабылёшка была карослівая нейкая, – сцягнулі гэтых бітых… Аж і мая старэйшая дачка там…

I тады трое даччыных, і двое сынавых – пяцера дзетак пад голым небам было…

Пытанне: – Вы гаворыце – казакі; там што – казакі былі, уласаўцы?

– Там і казакаў, там і немцаў поўна было…»

Матруна Акуліч, 82 гады. Прыбылавічы Лельчыцкага раёна.

«…Набралася я гора, хлопчыкі, адтаго мне і няма дабра…

…Як сталі яны па мне страляць, дык я ўпала. Яны мяне прыглушылі, бо каб не прыглушылі, дык і зусім забілі б. А то прышлі, перавярнулі і кажуць: «Капут!»

А азвацца мне не можна было. Гэта ж я ў крыві ляжу так. У ногу мяне ранілі. Дык я гэта вокам луп – яны вуллі разбіваюць. Тамака ў садзе былі вуллі, мёд…

Паляжала я ды раком, раком папаўзла… Там канаўка была, яна замерзла, а не было снегу. Дык я думаю: «Куды ж мне ісці?..» Прымусам так, як без памяці, іду…

Прышла я на куране, у лес, а там ужо дзеці абгаласілі мяне, бо там сказалі, што па мне стралялі.

Бо я, хлопчыкі, у сяло хадзіла, думала: можа, картоплі вазьму… А мае дзеці, двое дзяцей, у куранях былі. Дык я як ускочыла ў курэнь, дык дзеці – за мяне…»

Фядора Голік, 77 гадоў. Апанаскавічы Ушацкага раёна.

«…Я толькі гоман чую, а памяці ў мяне – што гавораць, нічога не чую.

Што ж я магу сказаць? Я толькі скажу, што родная сястра была, свая кроў, і гаварыць я пра яе не магу… Як яна ляжала пад вуглом, і толькі куркі клявалі яе кроў…

А ў мяне быў сынок у арміі. А другі быў – яшчэ толькі ў школу не хадзіў, восем гадоў было. I тры дзеўкі было.

I я ў хаце. Сядзела толькі і ў акно глядзела, як яны, немцы, ехалі. Думаю: выйду. Чую: хлопнулі. Гэта, гавару, яе забілі. Сын, што быў у атрадзе – за тое.

А ўжо як Красная Армія ішла, так салдаты пытаюцца:

– Мамаша, а ці рада ты, што мы ідзём?

– Як жа не рада, калі і сынок мой недзе ў арміі. А яны гавораць:

– Мамаша, віцебскіх нет. А ідзём мы толькі масквічы і сібіране. Ну, мамаша, калі ты давольна, што мы ідзём, то пусць твае дзяўчаткі сядуць з намі і паабедаюць.

А яны ж, вядома, як дзяўчаты, самняваюцца. А я кажу:

– Дзеці, сядзьце. Радуйцеся, што Красная Армія прышла і нас ад нячыстых выбавіла… I так пралілі крыві сваёй сколькі. Нада жыць».

Марыя Канановіч, 7З гады. Акунінава Слонімскага раёна.

«…Вот так, ведаеце, расказваю, і сэрца такое трывожнае, што не магу…

Ну, павыганялі, пазганялі. У мяне ўжо дзяўке былі дарослыя, тры было. Адной васемнаццаць, а другой шаснаццаць… Узяла я паўвядзернічак і выйшла, а яны ў тры рады ішлі, гэтыя паразіты, задамі ішлі, па вуліцы і тудэю ішлі. Я ўжо выйшла, неяк сэрца чуствавала маё. Думаю, можа, не пойдуць. А потым вярнулі мяне:

– Ідзі, варочайся назад!

Я вярнулася ў хату, а яны:

– Дакументы, дакументы! А я ўжо на дзеці кажу:

– Схавайцеся хоць адно дзе.

– Ой, мамо, як цябе заб'юць, дзе ж мы падзенемся! Ад мамы – дзяцей… Забіраюць.

А мужык кажа:

– Нічога так не страшна, як ужо смерць ідзе за табою.

I ўжо ўсіх павыганялі, пайшлі. Усе енчылі, крычалі, маленькія і старыя, усе…

А я ўжо ў крыві ўся. Гэтак во неяк па брові куля праляцела і вот тут праляцела, зубы павыбівала. I ляжу. То нагамі дабівалі, штурхалі нагамі. Хто яшчэ не кончыўся…

Пабілі ўсіх чыста, каторыя беглі. Крыві было…

Каб не зналі вы, сыночкі, гэтага, каб ужо больш не было».

Анастасся Скрыпка, 7З гады. Асвея Верхнядзвінскага раёна.

«…Патом нас акружылі і выгналі на дарогу. Такая вот была дарога крыжавая: так і так дарога, на гэтую дарогу выгналі. Якое-та начальства, з такімі во высокімі шапкамі. Ну вот. Што-та яны пагаварылі паміж сабою. Мы ж іхняга не знаем. А яны толькі гаварылі: «Партызан капут». Гэта мы панялі ўжо, што партызанскія, наверна, сем'і паб'юць. Нас нада расстраляць – гэта мы панялі.

Ну вот, нас гналі, гналі па такой баявой дарозе, а тады такая ў лес маленькая дарожка. Нам скамандавалі ўлева. Мы кагда павярнуліся ўсе ўлева – па нас сталі страляць. Мы ўсе паваліліся, хто жывы, хто нежывы.

Мяне ранілі ў ногу. Адна вот тут ішла пуля, гэта мінавала, толькі варатнік, платок пабіла, пальто. Адна была ў спіну – у сухарах асталася. Там я яе нашла. (Смяецца.) Такую вінтовачную, длінную найшла.

Пытанне: – А ўпаўшы, вы чулі, што не забітыя?

– Не, я ўпала, а тады ў мяне была яшчэ падчарыца з рабятамі. Мальчышка крыкнуў. Толькі «ай!» ён сказаў і ўпаў. Мы ж валіліся ўсе. Яны ж нас у тыл стралялі, мы не відзелі. Галавы не падымай. А дзяўчына сказала: «Мама, ужо мяне ранілі!» Я радам ішла, а вот так упярод, а яна ззаду. А мая падчарыца гаворыць на дзяўчыну: «Цішай!» А яны ідуць. Думаю – вот ужо расстраляюць. Але мяне не чапілі, значыць, я як ляжала, так і ляжала.

Потым немцы адышлі, а мы ўсталі і пайшлі».

Вольга Гардзяёнак, 7З гады. Жары Ушацкага раёна.

«…У суботу наляцелі на сонных – дык хто куды ўцякаў.

Як сталі біць, гнаць той канец, дык мой з мальцам зваліўся за печ і з дзяўчынай за печ схаваўся. А я каля вакна стаяла. Тады гляджу – брата гонюць біць. I я стаю каля акна, гляджу. Братаву гналі біць, а потым яна неяк назад пашла, а потым зноў схапілі, пагналі…

Загарэлася дзярэўня. Я схапіла свой сундук з адзежай – вон цягнуць, і крычу на свойга:

– Памагай цягнуць, бо згарым! А ён кажа:

– Буду гарэць, абы толькі немцы не забілі мяне! Не вылязаў. А я схапіла сундук на парог, а там майго мужыка сястра бегла і кажа:

– Усіх пабілі, толькі мы з табой жывыя засталіся.

I я павалілася на ганку. А хата стала гарэць. Тады я паднялася.

А муж тады схапіў рабят з-за печы ды ў кусты пабег, уцякаць.

А перайшлі першыя немцы, дык я думаю – пайду, можа, адкапаю каго. А муж мяне дагнаў, схапіў ды ў баню запёр. Выскачыў з куста – за мяне ды ў баню ўкінуў. А я крычу ў той бані: «Ратунку!» I нічога не ведаю.

Як перайшлі другія немцы, дык ён мяне выпусціў.

Ну, вот і ўсё. Перажылі ўсё.

Пытанне: – У вас тут многа забілі людзей?

– Многа. Семдзесят. У адзін дзень білі, у яму пазганялі і пабілі».

Матруна Буднік, 72 гады. Рудня Акцябрскага раёна.

«…Прыйшоў немец. Я была ўдава, і ў мяне пяцера дзяцей было. Немец рыжы, помню, узяў палку ды мяне ў машыну кідае з дзецьмі. Гоняць. Кінулі ў машыну і вязуць туды. Ага, у Азарыцкі лагер.

Прывезлі і паскідалі. Дык каторыя бабы не здалелі, дык яны прыстрэльвалі па дарозе. А я іду з дзеткамі, а дзевачка ўпала, – вось Саша яна, яна цяпер поезд прапускае тут на дарозе, стрэлачніца. Дык яна ўпала на дарозе, а яны коньмі топчуць, а яны нарочна калёсамі едуць па ёй. А яна між калёс папала і асталася жыць. Я выцягнула яе мокрую, мокрую. Гэта перад Пасхаю – вада, снег…

Пасадзілі нас за калючай провалакай. Яму бальшую выкапалі, дык якое дзіця не здалее, бо не кармілі нас там, дык яны жывых туды і кідалі.

Ідом – пераступім пабітага, ідом – пераступім на мёртвага…

Дзевачка мая – цяпер у Віцебску, і зяць мой там, – дык яна просіць:

– Мама, дайце піцця, піцця!

Я, дзеткі, нагнулася снегу ўзяць, а ён мяне па плячах прыкладам. Дык яны:

– Ой, мама! Піцця не хочам, не будзем прасіць, толькі хай не б' е.

Дзеці хлеба просяць, дык яны тады вінтоўкаю. А калі падымеш голаву, дзе ён ідзе, – страляе… Так вот ляжалі на снягу дзве нядзелі, не еўшы.

А потым аслабанілі нашыя. Такія яны, ой, ідуць, такія маладзенькія – не салдаты, а дзетачкі. Яны ж, як снарад падае, не крычаць, што «вайна», а крычаць «мама». Паабрасталі. I я сяжу, плачу, і яны ідуць. Рады, есці хочуць нашы дзеці, дык яны ў кацялок набралі вады і тры сухарыкі вынялі мне, у тую воду намачылі і даюць – дзецям есці.

А мы калі ўбачылі, што нашыя, дык зразу не верылі…»

Ганна Васілеўская, 67 гадоў. Гарэлае Докшыцкага раёна.

«…З таго канца сталі біць, а я з адной старушкай у хату забегла. Я не дабегла да свайго дома, а к ёй на двор. Яна спалохалася, старушка, рукі дрыжаць, і хаты не можа адамкнуць. Дык я адамкнула, і яна ўбегла ў хату за мной, села каля мяне, а я за простынь, пад койку.

Немец падышоў – трах, яе забіў, а сам адышоўся і запаліў.

I я сяджу, гару. А тут кругом поўна немцаў – няма як выйці ўжо. Усё гарыць.

А тады адышліся немцы, я тады выпаўзла ў гарод і далей, далей – папаўзла і пабегла аж у другую дзярэўню…»

Ева Горб, 66 гадоў. Пузічы Салігорскага раёна.

«…Яны паехалі туды ў лес, кажуць, акружылі там людзей і не пусцілі іх на гала з лесу выйці. А там быў раней маёнтак, у будынак у той, у хлеў увагналі… I я да вечара не знала, што іх няма.

Ну, так стаў гарэць агонь, што да неба стоўб чорны. Ну, гэтыя ізвозчыкі – усякія ёсць людзі, – еты цягне дабро людское, што засталося, а другі, з латышоў ён, кажа:

– Ой, кабетка, за што ж вашы людзі загінулі, і старыя, і малыя, і з дзеткамі, і з калыбелькамі…

Я не знала, дзе я дзелася, а далей гэта чую…

I ўсяго я засталася. Семсот восемдзесят душ спалілі ў адным хляве – яшчэ памешчыкаў быў хлеў.

З сяла ўсяго тры чалавекі засталося. Ды яны паўміралі ўжо.

А мы гэта з пасёлка».

Алена Лапаць, 62 гады. Гарэлае Докшыцкага раёна.

«…Адна я засталася… (Плача.) Я ўжо забылася шэсць раз, як гэта было…

Сям'я ў нас была… Ну, быў яшчэ і бацька і маці, і сястра была ў мяне. Сястру нашу забілі – мы яе не найшлі. Яна пашла ў другую дзярэўню, у Кліннікі. Ну, а я засталася. I мы тут з жанчынай… Пацяруха Марфа была. I мы з ёю ўбеглі ў хату сначала, як палілі. Яны хадзілі па дзярэўні і білі, у кожную хату заходзілі. Мы ўскочылі ў хату. I яшчэ жанчына другая, Пацярухі Піліпа жонка, і мы ў яму ускочылі. Ды ўжо гарыць хата. Мы ўвідзелі, што гарыць, – выскачылі праз акно. Дык гэтая Пацярухава жонка засталася тут, ля будынку, а мы выскачылі ў ячмень.

Падыйшоў.

Мы – ляжалі адна за адной.

Яе ўбіў на месце, а мяне раніў у руку, і во праз шыю куля прайшла.

Вот і ўсё…»

Параска Козік, 60 гадоў. Бабровічы Івацэвіцкага раёна.

«…Была бярэмянная. Маленькі – тры гады. А хлопчык, сем гадоў, сам уцёк у лес.

Прыйшоў у хату немец:

– Матка, дай палатна на анучы. Не ўзяў.

– Матка, дай малака. Не піў.

– Матка, сёння вас будуць убіваць.

Голая, як была, у адной спадніцы ўцякла з хаты. Яны з вінтоўкамі за мною.

– Ідзі туды, дзе б'юць!

А я ў алешнік. Бачу – свякроў забілі. Бегла па кабылу. Лезла я пад дрот, учапілася. Стралялі – спадніцу ўсю мне пажэглі. Гэта, думаю, мая жысць.

Немцы хадзілі – пастушкоў шукалі, дабіваць. Пацанят. Мой хлопец сядзеў за карчом.

Радзіла ў лесе. Зрабілі мне мужчыны будку. Пад снегам начавала. Як радзіла, два дні не было чаго есці. Знайшла казляка, упякла яго, дала малому ў роцік – узяў і ўціх. Каб цяпер гэта – век бы не выседзеў. Мужчыны буду зрабілі, хто што прынясе. Усю зіму сядзела. Яго пакармлю, а сама так страдала.

У лесе былі, пакуль не кончылася вайна.

Гэта, што там радзіла, у Целяханах цяпер, ужо дом сабе збудаваў…»

Зінаіда Рута, 55 гадоў. Асвея Верхнядзвінскага раёна.

«…Нас злавілі ў лясу. Дзвесце пяцьдзесят чалавек. Бо немцы шчыталі: «дзвесце пяцьдзесят». Усіх у рад выстраілі і пусцілі па нас аўтамат. Кагда аўтаматы прайшлі па нас – мы ўсе пападалі. У мяне дочка на руках – убілі. Дзевачка, два годзікі было,

Пытанне: – Калі яны вас выстраілі, дык нешта гаварылі вам?

– Пастроілі ў рад па чатыры чалавекі і пусцілі аўтаматы. А калі пусцілі аўтаматы, мы ўсе пападалі. Я ў плячо ранена, у наге пуля ў мяне. А дочку ўбілі. Дочку – за ўтарым разам, кагда пусцілі аўтаматы, дочку ў вісок папалі. А я сама ранена сюды, гэтая старана ў мяне была ўся чорная. Абпалілі, калі з аўтаматаў стралялі.

Пытанне: – А як вы потым выйшлі адтуль?

– Ну, я не адна засталася. У нас тут Скрыпка ёсць. Я была так нагой павярнуўшы, а яна стала мяне будзіць:

– Зіна, Зіна, уставай! Ты жыва ілі нет?

Я стала да сазнання дахадзіць. Усталі мы. Кагда мы ўсталі, у нас што было… Астаўшыся шэсць чалавек. Жывых з гэтых усіх. З шасці чалавек два ўмерла. Адна ўехала на Сібір…

Пытанне: – Калі вы ўсталі – немцаў ужо не было?

– Не было. Мы тады пайшлі далына ў лес ужо. Гэта ж ноч ужо была. Цёмна ноччу. Мы пайшлі пад куст, пераначавалі…»

Марыя Баўтрук, 52 гады. Юзафова Верхнядзвінскага раёна.

«…Каб гэта ўмеў ды спрытна расказаў!..

…Мы сталі ўсе ісці, беглі, а яны стралялі. Каторых ранілі. Вот і маіх раніўшы тожа былі. Мае цёткі там былі. А тады ўжо, у лес забегшы, там ужо немцы дагналі. У мяне братавая была, у яе дзеці. Ну, і немцы сказалі вярнуцца сюды назад во, у дзярэўню. Вярнуліся.

Мне было тады гадоў, можа, васемнаццаць. Мы пайшлі як маладзёж, а яны вярнуліся, іх абманулі, А мы далей у лес пабеглі.

А яны вярнуліся з сем'ямі, у іх рабяты былі, усе нашы дзеравенцы. Ну, атады гэта… запёрлі ў зямлянку. Маю братавую, двое рабят у яе было… Тады загналі за Дзежы, там кар'еры. Усіх гэтых нашых дзеравенцаў, што былі дома. Іх раздзявалі, аблівалі…

Я сваю братавую хадзіла іскала. I сястра хадзіла іскала. Двое рабят… Там толькі ляжала адзёжа параздзяватая. Мы сваіх пазнавалі… Я пляменнікаў сваіх адзежу пазнала. А людзі спалены былі. Дзе хто ляжаў. А потым іх закопвалі. Ну, прыдзеш, паглядзіш – спалены чалавек, і ўсё…

Як па падшчоту, то загінула тут сто дваццаць пяць чалавек. I радам вот дзярэўня, Кабыльнікі, там саўсем спалілі. Толькі два чалавекі, мужчыны, былі на фронце, засталіся. Да вайны Юзэфова бальшое было. А ўжо як пасля экспедыцыі вярнуліся, то адна баба ды двое рабят, а так усе не вярнуліся, усе пагіблі яны…»

Галіна Чаравака, 49 гадоў. Яскавічы Салігорскага раёна.

«…Прыехаў карацельны атрад, і началі паліць. Як сталі паліць, дык мы павыходзілі на двор. Запалілі напярод свёкраву хату. Мы павыходзілі на двор, а яны давай заганяць у хату. Гэтыя дзеці ўзяліся за юбку ды так крычаць, так крычаць, а яны:

– Швэк, швэк! – у хату, і ўсё. – Вы ўсе партызаны, мы вас усіх уністожым!..

На хутары ў нас было тры хаткі. Са мной было трое дзяцей і мае на руках.

– О калі, – гавару, – дзеткі, нам смерць!

Дзеці крычаць што не дай бог. Патом гналі гэтую худобу ўсю. Кабан уцёк. Яны давай кабана страляць. А я нічога не помню, так расцяралася. Адна і чацвёра дзяцей. Ну, давай яны кабана страляць. А свёкар, як сталі кабана страляць, дык ён упаў за плотам. А покуль яны кабана стралялі, мы давай адходзіць і ў лес увайшлі.

Дзеткі голыя былі. Страляюць. Я кажу:

– Дзеткі, падайце. Яны падалі.

А на хутары нікога не засталося. Адну маці забралі карову гнаць, а рабёначак яе застаўся. Дык мой старэйшы гаворыць:

– Мама, давай забяром і яго. Я кажу:

– Бяры, калі будзеш насіць.

У мяне ўжо свой быў, паўтара года, рабёнак на руках. Аднаму было тры года, а хлопчыку чатыры. Яшчэ аднаму шэсць год…

А ў лесе двух хлопцаў убачыла. Калі ўвайшла ў лес – так рада: дзе б якога свежага следу ўгледзець. Я крычу:

– Коля, Адам, ці вы дзе больш людзей не бачылі? Пад ёлкай я дзяцей паклала, і двое сутак мы сядзелі. Цэлыя суткі яны нічога не прасілі. А ўжо на другія суткі сталі прасіць:

– Мама, цёця, мы хочам есці. Потым гавораць:

– Наша бабушка столькі хлеба партызанам пякла, у сенцах ляжаў. Няўжо там няма?..»

Аляксандра Глушаніна, 45 гадоў. Іканы Барысаўскага раёна.

«…А каля яе засталася дзевачка, сем лет. I вот, вядома, дзіця… Як ускочылі, яна як стала крычаць, дык і дзевачку дабілі…

А ў яе ногі былі бальныя, яна не магла ісці, дык яны прышлі ў ногі пастукалі і сталі нацягваць саломаю.

Нацягнулі саломы, самі адышлі, распалілі на дварэ касцёр, узялі гармонік і сталі іграць.

Стала вечарэць.

«Ну, будуць паліць…»

Стала вечарэць, яна тады падпаўзла да плота, і рассунула гэты плот, і ўцякла ў картошку.

Тутка пусцілі яны сышчыка, гэта сабаку, аўчарку. А яна ўбіла ў кажух ліцо, каб не дыхаць…

Прайшло некалькі мінут, і гэтую аўчарку яны пазвалі к сабе. Свіснулі.

«Ну, я тады, – кажа яна, – папаўзла ў кусты. Цёмна стала, баюся ляжаць у кустах – проста на абмежку лягла і ляжу».

Раніцай апяць сталі страляць. Яны сталі ўжо гарэлаўцаў біць.

«Зра я адпаўзлася ад сваіх людзей – тут пагібну…»

Але ўсё ж такі гэта абышло яе, і яна засталася жывая.

Гэта мама была мая – Алена Глушаніна…»

Капацэвічы

«…Гэта было 11 феўраля 194З года. Прыехалі немцы ўмесце з ізменнікамі ўбіваць людзей. У нас быў МТС да вайны, там жылі рабочыя, – каго страчалі на вуліцы, каго ў даму, дзе каго папала, там і ўбівалі. МТС гэтая ад нас недалёка. Мы чулі стрэлы. После гэтага запалілі іхнія дамы. Быў дым, і людзі панялі, што там б'юць людзей. Яны абстралялі нашу дзярэўню. Нашы людзі як хто сумеў: хто ходам, хто на валах, хто як сумеў – ушлі ў лес. Гэта было пад вечар. Часоў мо ў пяць, мо ў чатыры. Яны прышлі сюда. Яны пахадзілі, паглядзелі, людзей няма, і пайшлі ў лес шукаць нас.

А ў мяне рабёнак быў – трэці год ужэ, сын, сястра дваццаць трэцяга года і маці. Нас яны не знайшлі. Забралі ў другім баку.

Сказалі гэтым людзям:

– Ідзіце дамой, мы прыехалі на парцізан. Еслі вы будзеце ў лесе, усё роўна мы вас найдзем, будзем убіваць і зжыгаць вашы дамы. А хто будзе дома, будзе жыць.

Паначавалі яны, пабылі, але людзі ўсё раўно не вераць, не ідуць. Дык яны паехалі ў Западнюю. Дарог у нас харошых не было. Потым наляцелі з гэтай Западняй, вярнуліся – на конях яны былі – і ў кожны дом.

Мы жылі ў калхозных яслях, нам далі ўрэменна. У другую палавіну гэтага дома ўехала іх чатырнаццаць чалавек. Заехалі ў дом, распалажыліся і – ніхто нікуда. Ні з хаты, нікуда. I пулямёты вакруг, таму што яны, мабыць, ужо планіравалі, што будуць убіваць людзей.

Я гавару на мужыка:

– Уцякай! Можа, жэншчын хапаць не будуць, а мужыкоў будуць браць і біць.

Ён выйшаў, і яго вярнулі.

Пытанне: – А яны з вамі не гаварылі?

– Яны ўвайшлі да нас, у іх былі гранаты такія, з дзеравянымі ручкамі, і водка руская, вот такія сотачкі. Яны селі і пачалі выпіваць. На мужыка кажуць:

– Ідзі выпі! Ён кажа:

– Я не хачу. Дык ён гаворыць:

– Глупый, што – рускай не хочаш папробаваць? Так, па-руску гаворыць, я вам чэсна гавару, што па-руску. А я гавару: