Текст книги "Я з вогненнай вёскі..."

Автор книги: Янка Брыль

Соавторы: Алесь Адамовіч,Уладзімір Калеснік
сообщить о нарушении

Текущая страница: 17 (всего у книги 25 страниц)

А паліцай адзін:

– Во – дурны, а хоча жыць!..

I матам на яго. Па-руску, і чыста гаворыць.

Падагналі нас у канец дзярэўні і хацелі кідаць у яму. Яма была сілосная. Але яны гавораць:

– Пагонім далей.

I пагналі нас да рэчкі, і пачалі адбіраць. Каторых у Германію, а каторых…

Адабралі нас некалькі чалавек, а тых пагналі.біць ужо…

Нас, маладых ужо, пагналі ў дзярэўню назад. Ходзяць усе, разгаварваюць па-руску, па-нямецку. Мы стаім на дварэ там на адным. А там дзве бабы схаваліся… гэта баба і два пацаны. Праўда, яны… Немцы чыстыя. Не разгаварваюць. Там разгаварваюць далей, а яны па-нямецку. Вот. я тое слова помню цяпер, як я чула:

– Ком раус! Ком раус!..

А яны сядзяць пад краваццю, гэтыя бабы. А яны іх выцягваюць. З дзецьмі: два мальчыкі і дзве жэншчыны. Выцягваюць яны іх вон, і мы стаім гэта на дварэ. Немцы стаяць каля нас, каб мы не паўцякалі. Ах!.. Тады пагналі іх на двор, і толькі чуем – пок! А гэтыя дзеці: «Ай-яй-яй!..» Пок! – другі раз, і гэтыя зноў гвалту. I чатыры разы выстралілі, і забілі іх. Забілі іх, а нас, усю маладзёж, якую аставілі, пагналі…»

Расказвала Марыя Фёдараўна Верхаводка. Іканы Барысаўскага раёна.

У той жа вёсцы – Цімафей Мікітавіч Тарасевіч:

«…Мая хата была каля могілак. Жану з дзяцьмі забралі і пабілі там. А я ў падводы паехаў. Прыехаў дамоў, а тут ужо ўсе пабітыя. Калі забівалі, я тут не быў. Нас было чалавек пятнаццаць у падводах. Прыехалі, а ўвесь груд гэты – пабітыя і спаленыя… Усё чыста пабілі, нікога не засталося. Дзе ж людзі? Пайшлі шукаць. Аж яны так во, як гарэлі, налакціўшыся, то воласы абгарвалі, а галовы, як капуста, белыя качаны.

Сот каля сямі пабілі. Тут яшчэ немцы дарогу расчышчалі, што партызаны лесам завалілі,– узялі з Гарэлага пяцьдзесят мужчын, дык потым і іх застрэлілі,– яны ішлі дамоў і зайшлі сюды, дык яны іх перанялі і пабілі. Каторыя ўцякалі, дык і на полі пабілі. Пасля знаходзілі па кустах.

Патом ехалі з Плешчаніц, чужыя падводчыкі, і тых перанялі тут, і тых сюды, пабілі…»

Гэта ўжо так уцягнуліся ў справу, што і пра «селекцыю» забыліся.

Так і пайшлі б. Па ўсёй Зямлі…

Несхадзімае гора

Ішлі дажджы. У канторы саўгаса «Ухвала» Крупскага раёна нам сказалі, што, пакуль не падсохне, у вёску Узнаж даехаць нельга. Але мы не маглі адмовіцца ад гэтага маршруту. Паклаліся на вопыт Сашы Пяхоты, які ўжо каля двух тыдняў вазіў нас на аблвыканкомаўскім «газіку», пераадольваючы цяжкасці дзе спрытам, а дзе зразумелым у партызанскага сына энтузіязмам.

Як толькі мы збочылі з гравійкі ды пачалі заглыбляцца ў лес, стала ясна, што людзі нас папярэджвалі нездарма. На перціым кіламетры лясной дарогі стаяў скасабочаны трактар, перакошанай трубою клічучы на падмогу. Безнадзейна ўграз транспарт з хлебам. Буханкі, прыкрытыя брызентам, сцерагла маладая, румяная магазіншчыца.

– Да Узнажы далёка?

– Ой, на тым канцы свету! Не даедзеце, дзядзечкі! Вяртайцеся лепш!..

А дождж ліў і ліў, роўны, ціхі, спорны, як увосень. Нават калі ненадоўга праяснялася і праз кудзелю аблокаў праглядвала сонца, з неба ўсё роўна капала.

Мінулі, аб ехаўшы загуменнем, вялікую, добра забудаваную вёску са свойскаю назваю Гумны. А далей зноў пайшлі лясы, балоты, грэблі, гразкія брады. I нарэшце – паляна, як шматфарбная даматканая посцілка, – зялёная цімафееўка з рудымі плямамі састарэлага шчавука. На паляне – Узнаж. Вёска шэрая, благавата забудаваная, як на тутэйшы лясны край, дзе будаўнічы матэрыял пад рукамі. Можа, што дождж, але Узнаж здалася нам не падобнаю на іншыя адноўленыя вёскі, дзе звычайна людзі стараюцца будавацца з размахам, і гэтым сцвярджаючы сваю жывучасць. Не было тут зялёнай абсады, вуліца выглядала не ў меру шырокай і пустой.

У трэцім ад канца двары чуўся рух: гэта чалавек, да якога мы прыехалі, Пётра Сакавец, ставіў тэлевізійную антэну. Дапамагалі яму два хлопцы ў куртках-балоннях. Мы папрасілі Пятра Уладзіміравіча ўлучыць і нам крыху часу.

«…Гэта было ў сорак другім годзе. Увосень. Ужо картошку капалі…

Ну, я быў у Лажках. Пасвіў там. Прыйшоў дамоў. А тут былі партызаны, у нас стаялі. Сталі ехаць партызаны па сяле і крычаць: «Немцы едуць, уцякайце!» Я тады пабег сюды, у дзярэўню, у Лажкі дзярэўню…»

Пётра Сакавец расказвае пра ўцёкі, што часта паўтараліся. Аказваецца, бяда здарылася не тады, не той раз. Мужчыны з Узнажы часта ўцякалі вось так па сігналу партызан або па трывозе, якую паднімалі самі жыхары. Уцякалі ў суседнюю вёску, што яшчэ глыбей у лесе. I памяць расказчыка, тады яшчэ пастушка, усе тыя страхі і ўцёкі збіла ў адно. «Той раз» вылучыўся толькі варожым падманам. А падман у народзе помняць асабліва.

«…Яны тады сабралі не ўсіх людзей, – прыгадвае расказчык. – Яны сказалі, немцы: «Каго дзе ў лесе зловім – будзем расстрэльваць, а калі дома, дык не». Бабы пайшлі, сваіх мужыкоў паззывалі ўсіх. Тады яны ізноў ноччу наехалі. Іх у сарай зачынілі і давай расстрэльваць. Ну вот…»

«Ну вот»… Часта мы чулі яго ад мужчын, ад жанчын – там, дзе чалавечай мовы не хапала, каб выказаць бездань жаху.

Пятрова жонка Ганна Яфімаўна родам з тых Лажкоў, куды пастушок уцякаў хавацца. Яна належыць да таго тыпу вясковых жанчын, у якіх гады і нягоды не разбураюць здаровага хараства. Маршчыны, што леглі на яе твары, як бы падсвечаным густымі валасамі, толькі прыбавілі яму больш выразнасці. Яна намнога старэйшая за мужа, але з выгляду здаецца нават маладзейшая. I памяць на падзеі ў яе свяжэйшая, і расказ жывейшы, хоць Ганну Яфімаўну таксама не назавеш лішне гаваркою.

«…I прышлі мы ў гэты дзень, калі немцы Узнаж ацапілі, вот у гэта балота, пад самы бераг, у журавіны. Утраёх: дзве дзеўкі і жанчына. З Лажкоў мы, зусім з другое дзярэўні.

Слышым – ужо немцы гіргочуць на беразе. Пайшлі ўжо яны па лесе кругом. А ў лесе зямлянкі былі тут во, на берагу. Там сядзелі з дзецьмі. Узнацкія. Гэты самы… (Паказвае на мужа.) Бацька яго – дзевяць дзяцей было, і ўсіх прывёў у зямлянку. Вот мы слышым – немцы гіргочуць. Мы тады – ходу дамоў.

Толькі мы прыбеглі туды дамоў… З кілометр мы беглі туды па балоце. I так гэтыя пацаны сыплюць ужо за намі, бягуць. Вот гэты Пеця, Ганна і там была яшчэ адна… Кажуць:

– Ужо немцы ацапілі Узнаж, і не знаем што. Будуць біць…

Гэта было вечарам, часоў каля пяці. Патом ноч пераначавалі, чуем урана – крык тут, каровы равуць. Баба адна была, Макарыха – крычыць нешта… Ну, што ж такое? Трэба ж падпаўзці людзям, паслухаць. Мужчыны, старэйшыя ў Лажках, папаўзлі па балоце, па багульніку. Паслухалі. Кажуць:

– Расстрэльваюць!

Крык, плач – усё кіпіць там. Падаждалі мы гэты дзень, суткі гэтыя. Усё гэта ўспакоілася – нада ж схадзіць, падгледзець, што там такое. Падышлі мужчыны сюды, паглядзелі. Ціха, толькі лётаюць чорныя гракі стадам, крычаць… Нікога нет. I каровы ходзяць яшчэ. Некалькі кароў…

Вот. I ўжо тады мальчуганы тыя былі дома, пабеглі сюды паглядзець: ужо нікога не было. Выехалі ўсе. Валяліся тут яшчэ… Партызан убіты быў, каля зямлянкі ляжаў, казалі.

Патом к гэтай магіле падышлі. Пуня тут была калхозная. Яны іх зачынялі… К яме гэтай вялі… Да ямы вялі, раздзявалі, голых, бедных!.. I кажушкі ляжаць во. Хто ў чым хадзіў, тое валяецца. У яму лажылі і ўбівалі. I нямножачка зямлёй прыкідалі. Зямля гэтая раскяпілася.

Вот лічна быў мой брат, прыходзіў глядзець сюды. Дык кажа:

– Лучыначкай пастукаеш – сантыметры на два зямлі толькі было на іх. Прама яшчэ шавялілася гэтая зямля…

Гэта на другі дзень толькі хадзілі яны. Нікога не было. Каты толькі каўкаюць, кароў некалькі хадзіла…

А потым праз некалькі дзён… Запалілі гэтую дзярэўню. Яна гарэла… А яго хата – вось гэтага (паказвае на мужа), яго бацькі хата, дык тая стаяла. Яго бацькі брат быў у Неманіцы, ён пачуў і падышоў сюды, калі дзярэўню не палілі яшчэ. I кажа:

– Давай гэтага мальца хату на бярвенне раскідаем. Можа, калі што каму будзе.

Узялі яе раскідалі, дык яна ў бярвенні доўга валялася, пакуль гэты хлопец – ён жа малы быў яшчэ тады – вырас, і ўжо… (смяецца) пажаніліся мы. Аж у пяцідзесятым годзе злажылі гэтае гнільё, і сенечкі нейкія трохі новыя прымазалі, і сядзім. А цяпер во новую строім.

Пытанне: – Скажыце, колькі тут забілі людзей!

– Трыста шэсцьдзесят душ… Тут было… Хлопцы былі, хлопцы! А дзеўкі!.. Я яшчэ сама што паплакала… Хлопцы ж былі такія!.. Нашы яшчэ… А гэта што ўжо мне? (Паказвае на мужа.) На восем гадоў малодшы. Ну, нічога. Пака капаемся. Такое ўжо жызні харошай то няма, але самі сабою добра жывем…»

Карнікі хацелі тут, у Узнажы, зрабіць уражанне, што знішчаюць толькі тых, хто звязаны з партызанамі. «Звязанымі» аказаліся ўсе, а найбольш, вядома, мужчыны.

У пасёлку Ухвала засталіся сведкі таго, больш выразнага, дзялення на «звязаных» і «не звязаных».

Марыя Лукашэвіч, загадчыца сталоўкі на мясцовым торфазаводзе, расказаіла нам, што яе, тады падлетка, карнікі таксама дапытвалі як сувязную партызан. Потым яны выгналі ўсіх жыхароў Ухвалы на пустыр за сялом і ганялі шарэнга за шарэнгай – пратоптвалі шлях для сябе, ачышчалі ад партызанскіх мін. Выбуху не было. Тады загадалі ўсім сесці на кукішкі, збіді аднаго старога, які ўжо не мог так сядзець, і пачалі выбіраць «вінаватых», «звязаных».

«…У маёй дваюраднай сястры, – гаворыць Марыя Віктараўна, – быў муж камуніст, нават не муж, а брат мужа, не ён сам, – яны адразу за яго і павялі. А хлопчык быў Віця, адзінаццаць гадоў. Дзед і бабуля кажуць:

– Хадзі к нам.

А той, бацька, гаворыць:

– Не. Дзе я, там і ён.

Так вось і пабралі людзей, вельмі нявінных людзей, і паставілі іх на левую сторану. А нам сказалі разыходзіцца.

Калі мы адыходзілі, усе яны крычалі: «Прашчайце! Прашчайце!»

Ну, мы ішлі без памяці…

…Там было сто пяцьдзесят чалавек. Яма была глыбокая – калодзеж стары, без вады…»

…Над Мсціжам свяціла сонца. Шчодрае летняе сонца адбівалася ад пабеленых парканаў і сцен, ад блакітных з жоўтымі каёмкамі аканіц, падобных на крыллі дзівосных матылёў.

Мсціж – гэта зборная назва дзвюх вёсак на Барысаўшчыне, проста Мсціж і Мсціж-Валокі, з якіх утварылася своеасаблівае мястэчка.

На развілцы дарог, каля будынка сельсавета, узвышаецца абеліск – помнік на брацкай магіле мсціжаўскіх мужчын, расстраляных у кастрычніку 1942 года.

Пра гэта нам перш за ўсё расказаў дзед Аляксандр Лісічонак. Яму ўдалося ў той страшны дзень загадзя ўцячы ў лес. Памяць у Аляксандра Феліксавіча прытупляецца, але неяк разумна і паслядоўна, як падсыхае голле ў старога дуба – абломліваюцца драбнейшыя галінкі, а стрыжань цвярдзее.

«…Тут было так. З-за фронту ехаў партызанскі атрад. I вот яны распалажыліся тут начаваць, у нашай дзярэўні. Гэта было дзела ў суботу вечарам. У мяне якраз засталіся пераначаваць дзве партызанкі. Яны хазяйку папрасілі, каб яна ім прыгатовіла. «Мы заўтра ў сем часоў паедзем». Але былі яны назаўтра – ужо і абед прайшоў.

У меня сын быў у атрадзе і зяць быў у атрадзе. А брат мой жыў на другой старане. У яго хаце партызаны ўліваліся ў гэты самы атрад. Прысягу прымалі. Мясцовыя і немясцовыя. Якраз гэта дзела было ўжо ў абед.

А як пайшлі яны ад нас, – на Мсціж напалі немцы.

Мой яшчэ адзін сын, было яму трынаццаць лет толькі… Ён цяпер трактарыстам работаець. Ён мне расказваў, што немцы ганялі тады ўсіх мужчын, на вуліцы пасадзілі іх і – каб ніхто дажа нічым не павярнуў. Сядзелі. А ў аднаго рабёнак быў маленькі, ён там з рабёнкам што-та, значыць, дык яго адразу і забілі. За тое, што пашавяліўся. А рабёнка бросілі…

Ну, а потым усіх мужчын пагналі туды, дзе ў нас ларок стаяў, дзе цяпер наша масцярская, швейная там, дапожная. У гэты ларок набілі ўсіх людзей – жывых яшчэ. А каторыя не памесціліся – яшчэ ў сельсавет, дзе цяпер помнік стаіць. Туды загналі ў сарай, астатніх мужчын.

Тут хлебапякарня была, дык з таго ларка людзей па аднаму выводзілі і стралялі ў тым склепе.

А тых запалілі…»

Потым мы слухалі непасрэдных сведак трагедыі, мсціжаўскіх жанчын, – усхваляваныя, часам падобныя на галашэнні жаночыя ўспаміны.

Бабулі і цёткі сабраліся на лаўцы каля хаты. Сышліся, нібы на памінкі ці на жалобны сход, каб яшчэ раз перабраць супольна ўсе падзеі таго чорнага дня. Спачатку гаварыла адна Ядвіга Глот: «…У нядзелю рана хлеб партызанам у нас збіралі. А потым я паснедала і пайшла на поле з маёй большай. Каноплі пайшла я слаць. I тады мы сцелем і бачым: ідуць два партызаны. Ішлі ў сяло… А потым дачка кажа:

– Мамо, глянь, чаго гэта людзі так бягуць.

Калі я глядзь – аж бягуць там па агародах, па загуменню. Народ гэты ўвесь.

– Ай, – кажу я, – дочка, там ужо ў нас, мусіць, немцы ці не ёсць.

Мы кінулі тую пяньку і пабеглі.

I беглі мы. Сабака быў каля мяне. Бяжым, аж во там недалёка ўжо цэп ідзёць. I людзі ўжо валяцца. Ужо б'юць людзей. Я кажу:

– Ну, дочка, заб'юць нас.

А ў мяне трое дзяцей засталося дома. Хлопец і дзве дзевачкі.

– I дзяцей паб'юць, і нас паб'юць тутака…

Але, праўда, не. Толькі сабаку майго забілі каля нас. Я кажу:

– Ну, сабаку забілі, і нае заб'юць.

Не, нас прапусцілі – якраз во тут каля току. Я на тым баку жыла, там мая хата была, дзе цяпер агарод. Я прыбягаю на двор, ажно мае дзеці пад плотам сядзяць. Тады я кажу:

– А бацька дзе?

Калі я з дому ішла, дык мой брат з ім сядзеў і яго сястра.

– Яны, – кажуць, – пабеглі ў лес. – Дзеці мае так гавораць.

Я ў хату ўвайшла і сяджу ўжо з дзяцьмі. Адзін прыходзіць. Аўтамат наставіў.

– Дзе муж? А я кажу:

– Там, дзе і вы.

Так я яму кажу. А ён:

– А чаму хлопчыку толькі год? (Малы быў у мяне.) Чаму кіндэр малы?

А я кажу:

– Што, толькі з мужам можна, а без мужа не?

Аён:

– О-о, матка!

Ну, і ён тады ў хату зайшоў. Абышоў, абышоў, а тады кажа: «Воды!» А я думала, што «вон!». Я тады хапаю дзяцей, выходжу вон, а ён кажа:

– Не, матка, воды дайце, рэнкі мыць.

Ну, я тады вады ў таз наліла, палаценца павесіла. Ён рукі памыў. I тады вядзе мяне ў другую палавіну, за перабойку, каб я краваць паслала. О, халера! Яшчэ чаго!.. Аж гэта яны раненага прынеслі ў хату. А гэта ўрач, мусіць, быў. Бо ён жа перавязку яму робіў. Таму немцу. Тады я яму паслала. Праўда, ён сказаў прыняць усё чыстае, пакрышку з краваці, толькі просціну я пакінула. Яны палажылі, перавязалі. I сяйчас яго паняслі на ношах апяць…

Ну, а я віжу – гарыць ужо Андрэеў ток. А тады давай ужо з хаты выносіць – караўкі якія, адзежа. Сюды – у сад.

А тады ўжо мяне па дзяцей не пускаюць у хату. Я стала прасіцца, што ў мяне ж дзеці малыя ў хаце. Яны мяне пусцілі. Я гэтых траіх дзяцей узяла і выйшла на вуліцу.

Ну, тут мужчын у адзін рад паставілі, а баб – у другі. Мужчын наперадзе пагналі, а нас ззаду. Некаторыя пахаваліся, а мы…

Мужчын пагналі ў адзін бок, а нас у магазін заперлі. I сядзелі мы там ад нядзелі да серады. А ў сераду ўжо рана самалёт прыляцеў і нас ужо выпусціў. Прыйшлі дамоў.

Ну, што прыйшлі – калі ўжо ўсё пабіта, папалена…

Пытанне: – А як выйшлі, дык што вы тады бачылі?

– Ай-ай-ай! Як мы толькі выйшлі, дык адзін цераз аднаго ляцелі. Самі не зналі, куды нам бегчы. Вы знаеце – сядзелі ад нядзелі да серады. Не пілі і не елі. А дзеці малыя. Я ж не ведаю – год майму мальцу быў ці яшчэ не. Ён цяперака жыве ў Пінску, мой сын.

Пытанне: – А потым вы пайшлі на тое месца, дзе мужчын палілі?

– Даставалі мы іх. Хто каго пазнае, той таго і дастане. Мы свайго брата дасталі толькі во так – ад паясніцы па калені…»

Пабіты мужчыны, гаспадары, бацькі, браты, мужы, сыны…

Гавораць пра гэта, падключыўшыся да гутаркі, Кацярына Глот і Барбара Барбуха. Першая – стрыманаразважлівая, а другая – ціхая, задумлівая па натуры, якая сядзела, як бы нічога не чуючы, з апушчанай і падпёртай далонямі галавою. Цяпер яны гавораць ледзь не разам, дапаўняючы адна другую. Гавораць пра тое, як тады было з мужчынамі.

«…Як іх увагналі, – гаворыць Кацярына Глот, – то мы ж не замецілі, як увагналі…

У нядзелю нас запёрлі, а ў панядзелак прыходзіць туды немец і перагаворшчык, і вот перагаворшчык гаворыць:

– Скажыце, дзе якія партызанскія сем'і? Ну, усе маўчаць.

– Хто скажа, таго мы пусцім дамоў. Не будзе сядзець. Будзець жывы.

Хто ж гэта, кажаце, выдасць?..

Чаму? Аўдоціна Манька і яшчэ адна пайшлі паказваць гэтых партызанскіх сем'яў. Перш-наперш прывялі к маёй сястры двор.

– Вот, – кажуць, – яе мужык і тры сыны ў партызанах…

Ну і што… Там былі лужыны крові… Яе збілі. А пасля яе прывялі і партызанку збітую прывялі з ёю. Маю сястру як пырнулі, дык яна і паляцела. А потым падышла ка мне і кажа:

– Не прызнавайся ж, што ты мая сястра, бо і мяне заб'юць, і цябе заб'юць.

Ну, дык яна так у куточку сядзела, а я ў другім во з дзецьмі сядзела. I партызанка ля яе сядзела…

А потым не забілі, не вывелі яе, а разам нас усіх выпусцілі. Ну што ж, яна прыйшла і, мусіць, месяцы два ці тры пабыла ды і памерла. Збілі саўсем…»

«…Яны б нас спалілі, – гаворыць Барбара Барбуха, – але вот рана асвабадзілі. Самалёт прыехаў, у сераду прыляцеў, спусціўся во каля магазіна, дзе прадуктовы. Гэта нямецкі быў самалёт. Вылезлі два чалавекі і ідуць сюды. Прыйшлі, і стаў адзін расказваць. Гэты гаворыць, немец, а перагаворшчык будзе гаварыць:

– Вот благадарыце во гэтаму начальніку: ён вас асвабаджае. А так бы вас сягоння ўжо не было.

А старушка адна, старэнькая, вось гэтай жанчыны свякроў (паказвае), як ён сказаў спасібаваць, дык яна мах на калені ды хацела яму руку, відаць, пацалаваць – бог яе ведае, што гэтай старой… Мы ўжо свету не відзелі. А ён ёй… як дзяржаў такую палку, дык ён гэтай старой – палкай. Гэты асвабадзіцель. Тады яна, гэтая баба, чуць паднялася, старая. I людзі беглі цераз яе. Божа, божа!..»

Марта Лашкевіч, бабуля гадоў пад восемдзесят, прыгадвае перадсмяротны час свайго мужа.

«…Ён ішоў глядзець коней, і з хлопчыкам. Сына майго таго нету, у армію пайшоў і не вярнуўся. Бацька кажа:

– Ты малы, а я стары, нас з табой чапаць не будуць, давай пойдзем каня прывядзём.

А яны ўжо акружылі дзярэўню. А тады кажа:

– Не, сынок, мы ўжо не пройдзем, відаць, паглядзі, як ужо нас акружылі.

А хлопчык во трошкі большы за гэтую дзевачку быў.

– Вернемся, – кажа бацька, – дамоў. А тады да суседа зайшлі, і кажа:

– Знаеце, мусіць, ужо мы пагібнем цяпер. Нас акружылі ў кружок.

А сяйчас уваходзіць немец і кажа:

– Вон!

Гэтых мужчын. Там мужчын са трох сабралася. Мужчын гэтых на вуліцу. Як паставілі яны іх, дык бацька гэтаму хлопчыку кажа:

– Ідзі ты, сынок, дамоў, ідзі ў хату. Мяне, – кажа, – заб'юць.

А гэты хлопчык яшчэ пабег аж вунь за сяло, а потым ён вярнуўся і папаў у гэты магазін. Гэта ўжо з намі. I там сядзела пяцёра дзяцей, і яшчэ гэта мая залвіца. I гэта ўжо нас выпусцілі.

А муж мой у агонь папаў якраз. Часць іх пабілі, а часць спалілі…»

Такіх вёсак, дзе карнікі знішчалі толькі мужчын, вельмі няшмат сустрэлася нам у тых раёнах, дзе мы пабывалі. Звычайна забівалі спачатку мужчын, а следам за імі ўсё астатняе насельніцтва. Але былі і іншыя «варыянты».

У вёсцы Осава на Клічаўшчыне жывуць Анастасся Змітраўна і Мікалай Фядосавіч Галацэвічы. Ён – ціхі, руплівы кравец, яна – растаропная і энергічная гаспадыня ў хаце. Ад іх першых мы пачулі расказ пра трагедыю іх роднай вёскі Люцін, з якое яны перасяліліся сюды, у Осава, пасля вайны. Мужчына як мужчына: пачаў гаварыць як з пратакола, суха і скупа. Жонка перахапіла ініцыятыву. Сямейная пара жыве, мабыць, так дружна, што ў іх няма праблемы, каму гаварыць, каму слухаць: думаюць адно, а выказвае той, хто першы паспее.

Мы і падаём гэты сямейны расказ, як ён запісаўся: расказвалі то муж, то жонка ўперамешку.

Перабівае жонка:

– Высялілі ўсіх на выган. Усё з кварціры, хто сумеў, вынес, а хто не сумеў – не вынес.

Вот мы сядзім на выгане і глядзім. Яны очань харашыліся, на сябе глядзелі, што красіва ім ляжыць адзёжа. Так яны на сябе паглядвалі. А гавораць яны – непанятна, што яны гавораць. Во калі немец гаворыць, дык панятна, што гэта немец. А то ён не можа ні па-нямецкі, ні па-рускі.

Ну вот, мы там сядзім, думаем, што яны будуць з намі рабіць. Яны паставілі вакруг нас пулямёты ва ўсіх гэта так чатырох вуглах. I мы сядзім. Потым яны сказалі так:

– Ідзіце, жэншчыны, дамой, і дванаццацілетнія рабята. Ідзіце дамой і ганіце вашых курэй, гусей, свіней, кароў. Тады мы пусцім вашых атцоў.

Атцоў яны ўжо вакуіруюць у школу. Ну, мы і пайшлі дамой.

А яго (паказвае на мужа) пагналі ў школу.

Ну, мы, – якая там была жывёла, канешне, не жалка, хоць бы пусцілі хазяіна, – усё гэта ўзялі і пагналі. Яшчэ наша карова ўзяла ды хацела ўцячы. Мы ж ужо баяліся страху, дык мы яе не пусцілі ў лес. А загналі яе туды прама, дзе школа. Думаем, ну калі карова наша там, дык хазяіна выпусцяць.

Патом жа яны не пушчалі. Але ён сам неяк сумеў, выбраўся праз каровы.

Мы дома сядзім і глядзім, што будуць рабіць. Адзін немец зайшоў і гаворыць: «Зніміце вот гэтыя часы!» Мы ўзялі іх знялі. Не, не гаворыць, а проста паказвае. I дзецкі матрас яшчэ ляжаў на палу. Дык ён паказвае: «I ета ўбярыце». Мы і ета ўзялі і выташчылі на двор. Як выносілі, дык і маятнік і ўсё там парушылі. Некаторыя паліцэйскія падыходзілі, паварочалі іх, тыя часы, пакруцілі і бросілі, не ўзялі.

Ну, дык мы і сядзім на гэтым двары і думаем: «Ці пусцяць гэтых нашых гаспадароў, ці не». А хаты там, дзярэўню запалілі.

Патом падходзіць адзін немец, заходзіць у дом, у нас было тры сталы ў хаце, гэтыя ўсе тры сталы злажыў у кучу, чым-то абліў і запаліў. А патом выйшаў на двор, з тэй стараны такімі пулямі стрэліў і з гэтай стараны, запаліў. I дом гэты гарыць. Мы з сынам старэйшым Яўгенем – ён цяпер у Бабруйску жыве – сталі ваду насіц, ь, дык яны па нас страляць і гэтага хлопца ранілі. Ён упаў. Ну, а я перастала ўжо насіць, заліваць дом, як гарэў.

Мужчын яны ўвагналі ў школу. Ну, і там ужо іх не стралялі, а запалілі школу, і ў школе – Значыць, прыехалі, – пачынае м у ж, – дзярэўню ацапілі і заходзяць у каждую хату і сяйчас жа і паляць… яны ўсе гарэлі. Каторыя ў вокны ўдзіралі, яны ўсех стралялі. Школа ад нас з паўкіламетра…

М у ж:

– Ну, загналі нас, а патом жанчын дамоў адправілі. Загналі, кругом ацапілі, і стаім там, на замок закрылі. А нас, маладзейшых, – на двор, кароў жа трэба загнаць. Вось нас, маладзейшых, і выбралі. Мы падышлі к падводчыку і пытаем:

– Што яны будуць дзелаць? Кажуць:

– Нічога мы не знаем, ганіце кароў, а самі ў лес уцякайце.

Ну, мы кароў пад лес падагналі і бегчы, а яны па нас з аўтаматаў. Але кароў столькі – дык яны высока. А мы пасагнуліся – і тут лес радам…

Пытанне: – Авы, жанчыны, потым прыйшлі на тое месца?

Жонка:

– Ну, канешне. Я думаю: «Можа, дзе ён гарыць?» Я ж не знала. Можа, дзе ўцякаў, можа, дзе гарыць.

Так, адцягвала я некаторых мужчын. Некаторыя гараць, ляжаць людзі, дык я за яго, рыззё гэтае раскіну ды ташчу яго, каб не згарэла цела. Пахараніць хоць бы.

Не засталося ніводнага, каб жывы, семдзесят шэсць чалавек згарэла…

У Люціне жанчыны сышліся ў хату да настаўніцы-пенсіянеркі Марыі Аляксандраўны Пашкевіч. Было якраз свята, зручны дзень для суседскіх адведкаў. Спачатку, відаць, суседак вяла сюды звычайная ў вёсках цікаўнасць: даведацца, што за госці прыехалі на машыне да старой настаўніцы. Пераступалі парог вясёлымі, віталіся, жартуючы, але, уцяміўшы, пра што тут ідзе гаворка, спахмурнелыя, заставаліся ў хаце надоўга.

Зайшлі да настаўніцы Марыя Ананіч, Вольга Максімчык, Аляксандра Тарэлка – жанчыны сярэдніх гадоў. Прыйшла і васьмідзесяцігадовая Вольга Яўменаўна Галацэвіч з пучком зёлак і траў у спрацаваных старэчых руках. Было Купалле, спрадвечнае свята сонца, росквіту жыцця, свята кветкі шчасця…

Спачатку выгаварыла свой боль гаспадыня, потым далучаліся адна за другою суседкі. У канцы, расхваляваныя, гаварылі ўсе разам: жалобнае і страшнае жаночае галашэнне па мужчынах – бацьках, мужах, братах, сынах…

Марыя Аляксандраўна Пашкевіч.

«…Я працавала тут і да вайны. У мяне была кватэра ў вёсцы, сельсавет аплачваў, дваццаць пяць рублёў. У мяне трое дзяцей: сын дваццаць сёмага года (вось у гэтым годзе пойдзе на пенсію з арміі), дачка дваццаць восьмага года і яшчэ дачка трыццаць сёмага года. Я ўдавою засталася з 1937 года. Муж мой… язва жалудка ў яго была. Аперыравалі яго ў Рагачове два разы – памёр. Прышлося самой выхоўваць дзяцей. Пераехала ў Люцін.

I чуем ужо – сёла немцы жгуць: тут Орліны, адсюль кіламетраў пяць. I яшчэ, за ракою. А дырэктар школы гаворыць:

– Я, вераятна, уеду к мацеры жыць.

– Ну, – гавару я, – а мне ж няма куды ехаць.

I жыву я адна ў школе, ва ўсёй школе: калідор ба-а-ль-шой! I класы так. I каб сказаць, што я баялася, дык не. У мяне ніякага страху не было. Выйду калі-небудзь на вёску, гавораць: там сажглі, там сажглі…

Гэта было, мушу я вас сказаць, у 1942 годзе, відаць, у пачатку апрэля. Дзеці спалі. Я прачнулася. Гляджу ў акно – што-та ўсё на агародах. Рэчы. Ну, якія тагда былі рэчы. Цяпер, знаеце, народ добра жыве, а тады – якія там рэчы! Сундукі – вось што. Да… Так я гавару на дзяцей:

– Дзеці, што-та неспакойна ў вёсцы.

Знаеце, не ўспела я так сказаць, як чую па калідоры: шах-шах-шах! Ідуць! I якраз ідуць у мой, гэта, клас.

– Матка, цурык!

А я нават, ізвініце, не адзелася. I дзеці былі не адзеўшыся.

– Матка, цурык!

Ну, – вораг! Трэба ісці. I гляджу, ужо бегаюць яны па вёсцы, людзей гэтых усіх зганяюць. Сагналі ўсіх мужчын, сагналі ўсіх гэтых жанчын. I вось, значыць, так: паставілі мужчын на адну сторану, а жанчын – на другую.

Выходзіць адзін фашыст, малады. А я таксама з жанчынамі. Нічога не ўзяла, толькі паліто – на начную рубашку. I дзеці – толькі пальцішка, не надзявалі касцюмаў ніякіх, не ўспелі. Дзеці кажуць:

– Мамачка, ужэ канец жызні.

I вот выходзіць фашыст паміж радамі, малады, бландзін, па-рускі очань харашо разгаварвае. Гаворыць:

– За то, што, значыць, вас очэнь часта навяшчаюць партызаны і… тут румку водкі, значыць, – мы далжны сжэч вашу дзярэўню.

Ну, усе мужчыны стаяць, і жанчыны стаяць.

– Ну вот, – гаворыць той, – прэдлагаю такія вам условіі: падганіце сюды короф, – так і гаворыць, – короф, овец, свіней, значыць…

А школа была агароджана.

– Падганіце сюды, тагда мы мужчын выпусцім. Панятна?

Ну, жыць кожнаму дорага. Мужчыны асталіся, а жанчыны – бягом, пабеглі на вёску і прыгналі гэтых «короф», «овец», «свіней» – усё сюды прыгналі на школьны двор. Паставілі яны тут часавых, а гэтых усіх мужчын, семдзесят шэсць чалавек, усякі ўзрост – і сярэдні, і зусім старыкі, загналі… гэта быў сёмы клас – вось сюды. I пад замок. А жанчынам гавораць:

– Ухадзіце!

Патом – спецыяльна ў іх гэтая карацельная камісія ці атрад – і кожную гэтую… кожную халупку бегалі і паджыгалі.

А мне ж некуды ісці. Я асталася там, ад школы метраў так пяць, каля сарая. Села я каля сарая, і дзеці каля мяне – мне ж нет куды ісці. Узяць – нічога я з сабой не ўзяла. Толькі дочка вось гэтая, дваццаць восьмага года, гаворыць:

– Мама, я збегаю. Я гавару:

– Не бяжы. Яны падумаюць, што мы імеем звязь з парцізанамі.

Бо яны ўсё гаварылі: «Пачаму матка адна жывёць? Дзе мужык?»

Але дочка гаворыць:

– Мама, я зайду, можа, схвачу хоць падушку. Яна ўзяла тры небалыных падушачкі і выскачыла.

Сядзім.

Значыць, тры чалавекі па вуглах давай школу паджыгаць. Бегаюць, бегаюць! А там народ, гэта ж людзі, жывыя людзі!.. Я ж гавару, у гісторыі да сіх пор гэта не слышна, каб такое зверства. Людзі пішчаць да невазможнасці. Крык невазможны быў.

Усё ўжо вакол узялося агнём. Адзін праходзіць і гаворыць:

– Гут!

Гэта значыць – харашо. Не, не мне гаворыць, а паміж сабою. Вёска ўся як ёсць гарыць. А мы сядзім з дзецьмі тут. Гэта было зранку, можа, гадзін дзесяць-адзінаццаць. А быў яшчэ сняжок.

– Гут, гут!..

Людзі гараць, народ крычыць. Проста невазможна, ужас!..

А я сяджу… У вушах, у галаве – проста страшна, што робіцца… Бачу – адзін фашыст – конь харошы, высокі такі, але без сядла, – едзе ка мне. Дзеці… Хлопец гэты худы быў такі, тошчы, з лёгкімі ў яго нешта было блага:

– Мама, нам усё цяпер будзе.

А немец узяў гэтую падушачку і хоць бы слова мне сказаў – павярнуўся і паехаў. Давольны ўжо мае дзеці. Ад'ехаўся гэты, другі, вы знаеце, едзе… Едзе другі! Яшчэ адна, знаеце, падушка ляжыць. Другі таксама ўзяў і паехаў. А мне – каб слова сказалі…

Ну, а народ гэты крычыць усё!..

Скот яны забралі, пагналі ў Елізава. А ў вёсцы ўсякія былі, саўсем прастарэлыя, слабенькія – дык яны іх на хаду так убівалі. Многа па вёсцы ляжала.

Ну, паехалі яны. Некаторыя людзі з дзярэўні сталі прыходзіць. I гавораць:

– Ну што, Аляксандраўна?

А ўмяне ў галаве ад ужаса, значыць, трашчыць… Потым я на сына гавару:

– Сын, туалеты гэтыя асталіся. Здымай дзверы, накрывай, ізвініце, гэтыя дзіркі, і будзем тут жыць.

Ну, і пасяліліся мы там, у туалетах. Дзень сядзім… А калодзежы ўсе атраўленыя, есці нічога нет. Дочка мая нічога і не просіць, знаеце, сядзім. Другія дык пайшлі к сваім родзічам у суседнія вёскі, а мне дык некуды. Сяджу я. Ноч пераначавалі. Назаўтра прыйшлі дзеці ка мне, дзевачкі, хадзілі ў другі і трэці клас. Дзеці дырэктара торфзавода. Нехта ім сказаў: «Марыя Аляксандраўна ў туалеце жывёць, не знаю, што з ёю дзелаецца. Ілі яна ўжо саўсем сазнанне пацярала, ілі, гаворыць, што?» Прыходзіць дырэктарава, значыць, жана і гаворыць:

– Марыя Аляксандраўна, дакуль вы будзеце здзесь сядзець?

Прыгласіла яна к сабе, торфзавод яшчэ цэлы быў, далі яны мне куток, прынеслі есці.

А ў галаве, у вушах трэск невынасімы, невынасімы… Ну, а жывы ж чалавек – усё жыве, есці ж хочацца. Ну, і я скажу вам праўду – па сёлах хадзіла. Куды прыду – знаюць мяне… (Плача.) Людзі жалелі…»

Марыя Ананіч.

«… Хлопчык быў у мяне, дзесяць гадоў. Я гавару:

– Мой хлопчык, будуць зганяць, будуць нас біць. Ну, і сталі нас зганяць. Прыйшоў немец, я стала кросны ў хату ўносіць, шкада ж красён, дык я за іх. А ён мне рэвольвер у грудзі і кажа:

– Кінь!

Я кінула. Ён мяне за шыю – на выган. Гоніць і за шыю во так, паказвае, куды ісці. А дзіця маё за мяне ўзялося. Прыходзяць на выган і матка мая, і бацька, і сталі мы ўмесце. А тут ужо вот гэты пасёлачак гарыць.

Ну што, стаім мы на выгане. Падышла… Тут маладзіца адна была, падышла яна к паліцэйскаму ці к немцу, дык ён яе кіем па галаве.

Стаяў тут Даніла такі, на пасёлку жыў, дык гаворыць:

– Жанчыны, мужчыны, паб'юць нас, бо ўжо яны параз'ядаліся і паб'юць нас тут на выгане.

Усе ў плач, у плач – і бабы, і дзеці… Мы стаім ужо сваёй сямейкай: тата з мамай, я з хлопчыкам. А паліцэйскія:

– У школу, у школу! А жанчыны дамоў! – Гавораць: – Ідзіце, ганіце цяпер свае каровы і што ў вас ё, а мы мужчын паганялі і папушчаем іх дамой.

Я гавару:

– Мамачка, гані ты сваю карову, а я сваю, мо тату пусцяць.

Я пайшла сабе дамой, а яна – сабе. Ну, і потым тут стаў выстрал. Усе кажуць: «Паб'юць мужчын». Мама прыбегла, голасу нарабіла:

– Спалілі бацьку!..»

Вольга Максімчык.

«…Мароз, мароз быў бальшы. А нас пагналі на выган. Мужчын управа, жанчын – улева. Тут былі мужчыны нашы, каторыя былі яшчэ ў тую вайну, – панімалі па-нямецку. Пераводчык сказаў, што мужчын папалім, калі ўсё не згоняць.