Текст книги "Дзе скарб ваш"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 16 страниц)

Нейкаму немцу не спадабаўся ў натоўпе сагнаных яўрэяў прыгожы юначок, i ён вельмі проста, звычайна застрэліў яго.

A маці ў роспачы кінулася на забойцу...

* * *

Гэта было б i ўсё над даўнім фотаздымкам, каб у мяне, апроч яго, не захаваліся яшчэ i тры старонкі, запоўненыя знаёмым, цяжкаразборлівым почыркам чалавека, у якога ўжо ад нямогласці трэсліся рукі. Тры старонкі чырвоным чарнілам, а тады яшчэ некалькі старонак хімічным алоўкам, дзе мой почырк, тады яшчэ з правым нахілам,– рускія тэксты першых апавяданняў з чырвонай, нязначнай праўкай.

Хочацца напісаць, што Іосіф – нейкі сваяк вядомага рускага скульптара Марка Антакольскага i савецкага паэта Паўла Антакольскага. Калі пра сваяцтва з першым я чуў перад вайной, дык пра другога, што ён таксама скульптару радня, даведаўся толькі ў пяцідзесятых гадах. Нават збіраўся, праўда, не вельмі настойліва, пазнаёміцца з масцітым Паўлам Рыгоравічам, каб спытацца ў яго пра Вігдорчыка. He сабраўся.

Перад вайной аўтарытэт нашага беластоцкага сябра як літаратара быў для нас з Мішам i так, без спасылкі на знатнае сваяцтва, дастаткова высокі. Ягоны i Валянціна Булгакава, апошняга сакратара Талстога. A ўсё ж i знатны скульптар, пра якога мы чыталі i рэпрадукцыі ягоных твораў бачылі, а тым больш недасяжна вялікі i такі любімы Леў Мікалаевіч значнасць нашых жывых аўтарытэтаў хвалююча падмацоўвалі. З Булгакавым Вігдорчык перапісваўся, пісаў яму ў Чэхаславакію i пра нас, копіі гэтых пісьмаў я бачыў у яго архіве. Ён жа наладзіў нашу перапіску з Валянцінам Фёдаравічам, якая ў мяне працягвалася i пасля вайны, да яго апошніх дзён у Яснай Паляне.

I мне, калі я пачынаў, вельмі хацелася пачуць аўтарытэтнае і, вядома ж, пахвальнае слова пра мае спачатку вершы, а потым i апавяданні. Брата Мішы i сябра Мілюця было мне замала, i я даваў свае рукапісы Ваўчку. Аднак Якаў Марцінавіч, заўсёды важнавата спакойны, сказаў мне толькі пра «некаторыя граматычныя памылкі». Даваў i Кату, але ён, чыгуначны тэхнік па адукацыі, быў ці глухаваты на мастацкае слова, ці вартым чытання лічыў толькі рэлігійную мудрасць. Пасылаў я вершы i на Скідзельшчыну, былому грамадаўцу Данілу Скварнюку; адмысловы пячнік, весела-мудры кнігалюб, ён па-сяброўску арыентаваў мяне на Багдановіча, пра што я ўжо ўдзячна згадваў у «Сваіх старонках» за 1973 год.

I вось у пачатку трыццаць сёмага года – да знаёмства з Янкам Патаповічам – я асмеліўся звярнуцца са сваім дабром i да Вігдорчыка. Паслаў яму першыя варыянты таго, што даўно ўжо друкуецца ў маіх кнігах – апавяданні «Як маленькі», «Проста i ясна», «Сустрэча», для большай зручнасці пераклаўшы ix на рускую мову. Можа, толькі для самога Іосіфа, а то, чаго добрага, i з далейшым прыцэлам – на Булгакова...

Працытую, не перакладаючы, водгук толькі на апавяданне «Як маленькі», якое спачатку называлася «Хараство».

«Красота» – очень хорошо,– пісаў ён. – Очень трогательна жалость к живому существу, хотя бы такому отдаленному от человека, как паук, и душевная боль от того, что приходится разрушать такой огромный труд этого существа. Написано просто, хорошим народным языком. Очень хороши, правдивы слова Ганны, и потому картина вполне естественна, художественна... Очень возможно, что у тебя, Ваня, дарование художественное более всего направлено на простое – первым делом для детей – выражение таких вот картинок любви и жалости. И это очень хорошо было бы, если это так. По присланному тобой с радостью вижу, что у тебя есть внутреннее «чутье», ограждающее тебя от сентиментальности и всякой надуманной жалости. Посоветовал бы тебе работать в этом направлении – собирать материал, записывать слышанное, перерабатывать и самому создавать».

Ён распазнаў, угадаў мае запаветнае, якое я ўжо i сам невытлумачальна радасна адчуваў, падтрымаў мяне ў гэтым – з літаратараў першы.

Не збылося толькі яго пажаданне стаць мне дзіцячым пісьменнікам, чаго я хацеў i сам.

Пра наіўнасць

“Наіўны – які не мае, не набыў жыццёвага вопыту, непасрэдны, прастадушны». (Наш Тлумачальны слоўнік.)

«Naiwny – odznaczający się prostotą, szczerością, nie mający doświadczenia, mało uświadommiony, łatwowierny». (Польскі Słownik wyrazów obcych.)

«...Прямой и невинный, простой, простодушный, простосердечный, милый за простоту, привлекательный простотою; ребячески прямой, детски откровенный...» (Непараўнальны Даль.)

* * * *

– Ці пан сам разумее тое, што мне гаворыць?

Гэта пачуў я вясной трыццаць сёмага года ў Баранавічах на вакзале, калі з напісаным там заказным пісьмом ткнуўся... у акенца чыгуначнай касы.

Тут, праўда, была ў мяне не святая або цялячая прастата, a вялікае хваляванне, глыбокае абурэнне тым, што ў «арэшце сьледчым» мне не далi спаткацца з братам Мішам. Напісаў яму i пра гэта, i пра тое, што збіраўся сказаць на спатканні, наіўна думаючы, што заказное пісьмо яму не могуць не перадаць.

А месяцы праз два, на судзе, i гэтае мае пісьмо зачытвалася, далучанае да справы ў якасці абвінаваўчага дакумента.

Наіўным, скажам цяпер, было i маё выступленне на тым вайсковым судзе.

Сведкам абвінавачання выступіў дзябёлы плютановы 78-га пяхотнага палка, у нясвежых «драліхах» i начышчаных грукачах-чаравіках. Ён па-службоваму далажыў, што «пабаровы» Брыль Міхал, калі яму было загадана зняць свае цывільнае адзенне i надзець «сорты мундуровэ», упарта адмовіўся i сказаў, што i зброі таксама не возьме, i ў войску служыць не будзе. Закончыўшы гэтым «не бэндзе», пан плютановы, з не вельмі панскім выглядам, дзергануўся «на бачнасць» і, як i раней, усхапіўшыся для даклада, завучана хлёстка ляснуў абцасамі.

Міша ў нязнятай хатняй вопратцы, але ўжо i праз тры месяцы пасля арышту з нейкім сцішнавата няхатнім выглядам,– не памятаю, ці перад плютановым, ці пасля яго даклада,– спакойна, але паволі i неяк трохі напружана расказаў, чаму ён адмаўляецца служыць,– што гэта – яго перакананні.

Пракурор, каротка-тоўсценькі маёрчык, i ў сваёй абвінаваўчай прамове, i ў рэпліках быў калюча-з'едлівы, прыкметна задаволены сваёй дасціпнасцю. Ну, i ківаў на ўсход, не толькі на Талстога, але яшчэ шырэй, далей, сучасней. Мішын расказ ён перабіў i так:

– Сядзеш у крэпасць – гэта будзе не партрэцікі маляваць, там табе зубкі пачысцяць!..

Спатканне ў тым «арышце», дзе Міша сядзеў да суда, мне другім разам дазволілі, i ён перадаў мне некалькі зробленых там малюнкаў, два з якіх дагэтуль захаваліся. Партрэт алоўкам суседа па камеры – грубаваты валявы твар i разгорнутая кніга на дужай далоні; i не пазіруе чалавек, a сапраўды чытае. Другі малюнак – з памяці, прыемна думаецца, што пра мяне. Каляровымі алоўкамі. Малады сейбіт з поўным хвартухом насення, у белай расшпіленай кашулі, залішне святочных ботах i – яшчэ раз залішне – узнёслапрыгожы, паэтычны. Даты: 20 i 21 мая. Гэта дапамагло мне ўспомніць, што суд адбыўся ў палавіне чэрвеня.

Малюнкі гэтыя i некалькі іншых, якія памятаю цьмяна, пан пракуратар, вядома ж, бачыў.

Калі мне дазволілі слова, як непрадбачанаму сведку апраўдання (не памятаю, ці быў хоць які адвакат), маё звонка-палкае выступленне ён перабіў таксама:

– Во, будзе яшчэ адзін апостал пана Гандзі!..

Махатму, як i Талстога, Міша называў у сваім выступленні.

Рэплікай карантыш i мяне не спыніў, i смеху ці ўсмешак у важных суддзяў ад гэтага досціпу не прыпамінаю.

Чуецца мне затое голас старшыні таго выязнога (з Брэста ў Баранавічы) суда, пажылога, саліднага палкоўніка, які таксама, як i Міша, спакойна, ды ледзь не са спачуваннем сказаў, што «ў хлопца тут вінаваты яго бедныя пераконанні». Памятаю даслоўна.

Мішу далі васемнаццаць месяцаў вайсковай турмы, роўна столькі, колькі тады служылася ў пяхоце, каб пасля адбыцця тэрміну зноў, як нічога ніякага, паклікаць на службу... Пра гэта на судзе гаворкі не было, з гэтым я забягаю наперад.

Вігдорчык, якому я тое сваё выступленне,– вядома ж, на польскай мове,– па памяці запісанае дома, паслаў, неўзабаве прыслаў мне ў Загора яго машынапісную копію, разам з копіяй па-руску напісанага мною апісання суда, што ён тым часам накіраваў, калі за даўнасцю не памыляюся, у Лондан, дзе быў адпаведны цэнтр «Интернационала противников войны».

Тыя руска-польскія копіі апісання з маім выступленнем, як i нямала другіх значных рэчаў з нашага з братам даваеннага пацыфісцкага архіва, мы ў канцы сорак дзевятага ці ў пачатку пяцідзесятага года, баючыся майго арышту, у які былі прычыны трывожна верыць, спалілі ў Мішынай хаце, дзе ўсё такое ў наіўнай свабодзе захоўвалася.

Праз усю чарнату недарэчных падазрэнняў i «сяброўскіх» паклёпаў я тады шчасліва прайшоў. Колькі ўсё гэта каштавала – тут не буду. Скажу другое:

Як мне хацелася б цяпер перачытаць тую юнацкую наіўнасць!..

* * *

Можа, крыху не да месца, але з усмешкай дадам, што ў тым баранавіцкім прывакзальным рэстаранчыку, дзе я абедаў, здаўшы сваё заказное пісьмо, я ветліва панёс пустыя талеркі туды, адкуль яны былi прынесены не мною. Маладая падавальніца сустрэла мяне якраз у кухонных дзвярах і, засмяяўшыся, спыталася:

– Пан мыслі, жэ так бэндзе таней?

Недзе ў шасцідзесятых, з майго сяброўскага расказу пра даўняе, Алёша Карпюк – таксама па наіўнасці? – выкарыстаў гэта ў сваім апавяданні «Афіцыянтка».

З пявучай памяці

Калі б гэта пісаць пра чужое, літаратурна прыдуманае, дык можна было б пачаць апавяданне так:

Стаялі дзве вёскі, большая, што з нізіны крута ішла ўгару, i меншая, што сціпла асела на шырокай роўнядзі. У вышэйшай ды большай добра спявалі мужчыны, не кавалеры, а найбольш жанатыя; вясновымі вечарамі ix чутно было далека ў наваколле. A ў меншай, нізіннай, галасістыя былі дзяўчаты; іхнія песні таксама ў сваёй вёсцы не ўмяшчаліся.

Можа, i не заўсёды так было, a толькі ў часе, які апісваю, аднак такі падзел пявучасці, на мужчын i дзяўчат, бывае, наводзіць на роздум: заканамернасць тут нейкая была ці выпадковасць яшчэ i такая? У маленстве так не думалася, тады мужчынскія песні на вуліцы, часамі i перад нашай хатай, то аглушалі, то зачароўвалі мяне збоку i зверху, a ў юнацтве, у вёсцы меншай, я ўжо i сам тым дзяўчатам рады быў памагаць. Зрэшты, як i мужчынам, у вёсцы большай...

Так вось яно з «чыстай белетрыстыкай» у мяне i не выходзіць – хоцькі-няхоцькі збіваешся на ўспаміны. Захапляючыся вяснянымі песнямі i спевакамімужчынамі ў Пасынках (у рамане «Птушкі i гнёзды») i ў Ніжніх Байдунах (у вёсцы не толькі з прыдуманай маішай, як папярэдняя, але сабрапай для аповесці :t некалькіх у адну), я памятаў перш за ўсё пра сваё Загора, сваіх людзей, здалёк па часе i па адлегласці чуў іхнія галасы, бачыў воблікі. A ў іншых творах, скажам, у «Думках звычайных» ці ў некаторых замалёўках, зямляцкае гаварылася з поўнай адкрытасцю, непасрэдна. Можа, усё ўжо i сказана, што мне трэба i варта было сказаць? Думаецца i так. Але ж на працягу доўгіх, ужо i даўжэзных гадоў час ад часу ў памяці хвалююча i журботна брыніць, паўтараецца галасам! тое, што так i не хоча ісці ў нябыт. Такое проста асабістае, аднак i шчымліва неадчэпнае ў сваім праве на памяць, на нейкі глыбейшы сэнс...

Першы ўспамін, які запісваю,– не пра загорскіх спевакоў, а пра пачутае мною ў той вечар, калі ў нас на вуліцы было ціха, а песня дайшла да мяне з-за гары, дзе гасцінец, а потым могілкі, адтуль, дзе веска з дзіўнай назвай Церабостынь.

Каля нашага калодзежа, хоць неглыбокага, але з крынічна сцюдзёнай, чысценькай вадой, за плотам – на градах садок, у якім да ранняга рання застыла ў ціхоцці буйная квецень яблыняў. Пасля непазбежнага шоламу, якога я нарабіў тарахценнем круцёлкі, боўцем вядра i цішэйшым пад'ёмам ды пералівам вады ў вядро кухоннае, зноў стала так ціха, што захацелася пастаяць, памаўчаць...

I тут якраз пачулася тая далёкая песня. У ціхім юначым здзіўленні, хутчэй недаўменні, што гэта іменна там, у той, можна сказаць, загадкавай Церабостыні, спяваюць тое, што ў нас на вёсцы не гучала ніколі. Нямала песень было ў нас i рускіх, i ўкраінскіх, прынесеных бывальцамі з гарадоў, дзе хто быў у салдатах або на заробках, прынесеных i крыху збеларушчаных, азагоршчаных цераз памяць людзей, ахвочых на песню. А песня, якая пачулася мне як з-за свету, была – перш за ўсё словамі – у нашай хаце, у добра-такі растрэсеным аднатомніку Лермантава, як верш «Воздушный корабль». Тры браты, мы спявалі яе часамі, кожны сабе, але дзякуючы найстарэйшаму, Мікалаю, якому, пакуль бацькі не прывезлі нас з Адэсы ў Загора, было дванаццаць гадоў, i ён пры старэйшых братах, студэнтах, нямала чаму навучыўся. У тым ліку i песням: «Выхожу один я на дорогу», «Не дождаться мне, видно, свободы», так яны, па першых радках, запаміналіся, без назваў. Як i тая, якою я заслухаўся,– «По синим волнам океана».

I тады, каля калодзежа, у мяне было, хочацца меркаваць, не проста адно здзіўленне. А сёння, калі я думаю, як у той песні, на беларускапрасцецкія галасы, так многа спалучылася – ад Францыі (узнёсла-трагічная паэтызацыя Напалеона), цераз Аўстрыю (верш належыць Зэйдліцу, як i напісана ў падзагалоўку) i Расію (свабодны, лёгкі лермантаўскі пераклад), мне хораша i сумна бачыцца, як i ў той далёкі вечар неўсвядомлена глыбока, па-агульналюдску значна, паэтычна ўразіла мяне тая песня – кіламетраў за тры, калі напрасткі, палямі...

У гэтым, тады незвычайным, было i зусім празаічнае тлумачэнне. I з Церабостыні мужчыны служылі ў царскім войску, бывалі наездамі i жылі даўжэй у рускіх ці абруселых гарадах. Словам, i кнігі сякіятакія, i памяць былі i там, адкуль чулася песня, i не трэба было мне нават i раўнаваць, чуючы адну з любімых раптам адтуль.

Аднак было для мяне, юнака, у гэтым толькі маім i шчасліва затоеная журба, i прадчувальны сум па высокім, размашыстым на ўвесь свет, куды часамі так хацелася з нашай' вясковай... ох, не заўсёды расквечанай ды зорачнай, добранадзейнай рэчаіснасці...

Другі ўспамін, неадрыўны ад першага.

Дзе амаль цэлае, а дзе i фрагменты рускага або ўкраінскага, у той ці ў іншай меры бязгрэшна ўзятага на беларуска-вясковы лад гэта было ў той гістарычна далёкі час не толькі ў песнях мужчынскіх, у нашым Загоры. Галасістыя дзеўкі ў найбліжэйшых ад нас Маласельцах спявалі таксама i «па-руску» i «па-ўкраінску».

Цёмна-сіні двухтомнік «Украінські народні пісні», сорак гадоў таму назад прысланы з аўтографам, я к i мне хочацца, можа, i сентыментальна зацытаваць. «Дорогим Іванові Антоновичу i Ніні Мйхайлівні i всій родині – щоб вам усе життя добре співалося! – Леонід i Ніна Смілянськіі». За гэтымі шчырымі словамі старэйшага сябра, кіеўскага пісьменніка,– свае ўспаміны, якія я часткова замацаваў у эсэ «Два штормы». А тут хачу сказаць пра іншае, тут у мяне самаправерка памяці. Пры дапамозе i нашага акадэмічнага тома «Песень пра каханне», таксама саліднага, хоць i не ў святочнай, a ў рабочая, шэрай вокладцы серыйнага выданы я скарбаў народнай творчасці.

«Ляціць галка цераз балку». Песня i дастаткова вядомая на абедзвюх братніх мовах, i даўгаватая, каб было i патрэбна i зручна прыводзіць яе поўнасцю. I таму я прывяду з яе толькі адну страфу, узяўшы для параўнання з украінскага i беларускага выданняў.

У ix:

Вийшла, стала над річкою

Тай дивлюся в воду...

Тяжко, мати, важко, мати!

Нащо дала вроду?

I ў нас:

Выйшла, стала пад вярбою

Ды дзівіцца ў воду. —

Цяжка, маці, важка, маці,

Што й дала ўроду.

У слоўніку Грынчанкі: «Урода (врода) – вообще физическое качество, в частности: красота, миловидность».

У нашым Тлумачальным: «Урода – чалавек з фізічным недахопам, з брыдкім абліччам».

Беларускія фалькларысты песню гэтую запісалі на Берасцейшчыне. Украінскае значэнне «ўроды», красы, на нашу Наваградчыну прыйшло, хутчэй за ўсё, не адтуль, а непасрэдна з Украіны, хоць бы i цераз плытнікаў, пра што я чытаў у Шырмы. I ў нас яна, тая «врода», зразумелася па-іншаму, па-свойму. Дзеўкі спявалі так:

Цяжко, мамо, важко, мамо,

Што радзіла ўродай!..

Бачу ix, незабыўных равесніц, як яны, пабраўшыся пад ручкі ўперамежку з хлопцамі, дзе i мне было месца, ідуць па вуліцы, нібы спецыяльна падсохлай i дзеля свята падмеценай. Чую ix галасы, якія, ад песні да песні, спакваля дабраліся i да тое, што пачынаецца са слоў, калі па-мясцоваму, такіх:

Ляціць галка цераз балку

I, лятучы, крача.

Ходзіць дзеўка, дзеўка каля гаю

І, ходзючы, плача...

Чую ўсіх, аднак найлепш – за шэсць дзесяцігоддзяў, ды якіх,– да болю выразна чую дагэтуль голас адной. Пранозліва, надрыўна горкае «цяжко, мамо!» гучыць з яе шырокатаўстагубых вуснаў найшчырэй, бо ідзецца тут, пяецца не наогул, не так сабе...

Не памятаю, ці сустракаў дзе-небудзь у кнігах такое акрэсленне: «Ох, непрыгожая, ажно шкада яе». Але адчуванне гэткае знаёма мне даўно i час ад часу паўтараецца, як толькі зноў убачу такую.

Тая мая галасістая не была ажно такою брыдкай, каб толькі па гэтай прычыне шкадаваць яе,– проста найменш прыгожая ў дзявочай чародцы, хоць сама яна, трэба думаць, так не лічыла, а да таго яшчэ дачка нягеглай, панурай бабылькі, сірата, не вядома, ад якога бацькі, з найгоршай у вёсцы хаціны, у вечнай нястачы i на сякіх-такіх заработках, то ў багацейшых суседзяў, а то больш у недалёкім маёнтку. Цудоўны ж голас яе, на дадатак да горкай долі, толькі жаль узмацняў...

Замуж выйшла яна,– я не ведаю, быў далека ад дому,– ці таму, што i яе таксама ж нехта ўпадабаў, ці па нейкаму так разліку безвыходнасці, аднак калі я праз гады ўбачыў яе дачку – адразу падумалася, што бацька, мне незнаемы, красы ёй, беднай, не дадаў.

Мне трэба было дапамагчы гэтай дзяўчыне, выпускніцы вясковай дзесяцігодкі i, як яе мама ў гэтым узросце, таксама сіраце, якая не так па ведах, як па нясмеласці не набрала летась патрэбных балаў. Я не любіў такіх дапамогаў, асцерагаўся ад ix, але мая старэнькая вясковая сястра, нібы з матчыным правам загадваць, сказала мне, што тут якраз трэба. I я зрабіў, што мог, у тым інстытуце, дзе працавалі мае знаёмыя. I прыемна было, нават з пэўнай удзячнасцю, што землякі мяне памятаюць, вераць мне, ды яшчэ ад думкі, што вось табе i нагода паспрыяць адной з сябровак маладосці.

Бо мне ж i песня тая прыгадалася з балючым «цяжко, мамо», i сама спявачка, якую доля не пашкадавала i замужжам пры хваравекім гаспадару, i ранне-ўдовіным цяжкалеццем. Праўда, тады я самую яе не пабачыў, бо яны жылі ў далейшай вёсцы.

Даўно ўсё гэта было. Не толькі даваеннае, але i тое ўжо, як незнаёмае дзяўчо нясмела пазваніла ў нашы гарадскія дзверы, нават i тое, як яна з дыпломам настаўніцы зноў зайшла, каб ад сябе i ад мамы засведчыць удзячнасць раскошным вясковым букетам. Ужо на пяць сталічных гадоў смялейшая, з выразнымі спробамі папрыгажэць, а то i сапраўды папрыгажэлая ў культурнай сталасці. Ці спявае дзяўчына, як маці спявала, так i не спытаўся, ні першы раз, ні пры другой i пакуль што апошняй сустрэчы.

Даўно ўсё прамінула...

А песня пра галку, што крача, i дзеўку, што плача,– сяды-тады вяртаецца да мяне сваім сірочым, дзіўнагалосым болем.

Тэма

Мы сустрэліся праз дваццаць з нечым гадоў пасля таго, як загінуў яе муж. Пяецца: «У чужым, далёкім полі...» А тут яшчэ, нібы знарок дзеля таго, каб ёй было крыўдней за ўсіх, пахаронка прыйшла пасля перамогі, калі другія мужчыны хто голас жывы падаў, а хто неўзабаве – няхай сабе i праз паўгода – вярнуўся ці пакалечаны, ці i зусім здаровенькі.

Ды тое, ваеннае, калі я трапіў на ix лясныя хутары, было ўжо найгарчэй аплакана. Слёзы ў яе был i ўжо іншыя, навейшыя, хоць таксама ж адтуль, дзе невычэрпна нясцерпная доля.

Пагаварыўшы ca мною – у хаце мы былі ўдваіх,– яна пайшла за перагародку, пашамолілася там i выйшла, аберуч трымаючы за краі павялічаны фотапартрэт у белым, пругкім паспарту. Углядалася ў яго i плакала, змогшы сказаць мне адно толькі: «Во...» Хлопец яе, адзіны сын – я чуў пра гэта ад людзей i толькі што выслухаў ад яе,– два гады таму назад, працуючы на балоце, дзе торфазаводскія распрацоўкі, быў уцягнуты ў машыну...

Бацька, калі па той песні, загінуў у чужым, далёкім пол i. А сын на сватм, недалёкім балоце. Той богведама як i забіты, i пахаваны. А гэты паміраў адзін-адзінюткі на ўсім цэлым свеце, як ні крычы... Так мне было адразу ўявілася, калі пачуў пра гэта раней. Ну, а што ўжо там было хаваць, што засталося ад яго – не пасмеў спытацца.

За ўвесь час, пакуль мы сядзелі, спачатку каля стала, а потым за сталом, успамінаючы i нашу маладосць, i потым перажытае, хто дзе i як сваё перажываў, яна адзін толькі раз усміхнулася.

У вайну i адразу пасля вайны на першае гора ў яе быў памочнікам тата. Па гадах ужо не змабілізаваны, але яшчэ ўсё дужы i ўвішны. Ён ці прыходзіў, ці возам або саньмі прыязджаў з іхняй вёскі, балазе i не так далека. Цяпер яго ўжо каторы год няма, не пабачыў, як тут яе другі раз ударыла.

Яна расказвала, за кампанію закусваючы крыху пачатую чарачку.

– Іду я з бабамі i гавару: «Божа мой, Божа, а картопля мая яшчэ ж не абагнаная». А на свой двор ступіла, гляджу – a ўжо ж ён, наш Антось, мыецца каля калодзежа, сарочку зняўшы. Пакуль мы з поліва на абед, дык ён з маёй картопляй i справіўся! Не прошаны, не галошаны!..

Якраз тут яна i ўсміхнулася, хоць i праз слёзы, нібы святлейшыя.

– Кажуць: мужык любіць жонку здаровую, а брат сястру багатую. A ў мяне ж, сам бачыш, ні здароўя таго, ні багацця. А ён, браток, памагае. Усё памагае, хоць i ў самога ж сям'я ды работа. Праўда, i Зося яго – грэх што-небудзь сказаць...

Я памятаю бацьку яе, ведаю брата. Толькі сына вось бачу ўпершыню – з малога здымка не надта ўдала, цьмянавата перацягнутага на вялікі.

Пасля таго наведання я збіраўся пабачыць машину, што закатоўвала яго на балотнай пустэчы, зрэдку думаў пра тую страшную запаволеную смерць, не ведаючы, як да яе падступіцца...

Пакуль не пагаварыў ca знаёмым, які зблізку ведаў той выпадак. Я спецыяльна сустрэўся з ім, каб распытаць, як там было з тым бедным сынам маёй гарапашнай зямлячкі.

I ён адразу нібы абсек маю непрыступную тэму сваёй дакладнай абазнанасцю.

Як мала слоў, каб яно стала бачыцца інакш, чым доўга, прыблізна ўяўлялася:

«Машына ўборачна-фрэзерная... яго не ўцягвала. – яго схапіла i раструшчыла... ён быў... ну, ведаеце, выпіўшы». Апошняе – каб неяк далікатней, больш зразумела i даравальна па-сучаснаму. Бо ў гэтым мой знаёмы быў, на жаль, не бязгрэшны i сам...

Там, адкуль не вярнуўся бацька, было вельмі людна, смерць або калецтва – для ўсіх аднолькавай доляй.

I тут, дзе адбылося з сынам, таксама бяда або пошасць – амаль усялюдная.

А для маці ён быў i застаўся сыночкам.

Іскрынкі

ДЗЯДОК

Побач з нашым Загорам, уздоўж яго, з даліны на гару пяўся спрадвечны гасцінец. Цяпер ён ужо не пнецца, яго пакрылі асфальтам, i мноства машын снуе па ім цішэй i няпыльна. A ў дні майго маленства пяўся, глеіста-гразкі, i ніякія шараваркі не маглі яму памагчы стаць прыстойнай дарогай.

Пасля трох класаў Загорскай пачатковай школы я пайшоў у чацвёрты клас турэцкай сямігодкі. (Можна й спаткнуцца на гэтым «турэцкай», а яно ж ад мястэчка Турэц.) Нас, такіх «гімназістаў», як падкусвалі ў вёсцы, было трое, Толік, Ліда i я, наймалодшы. А наш Міхась хадзіў ужо ў пяты клас, на другую змену. Ніхто нас, вядома, спецыяльна не падвозіў, пра гэта i думак не было, ні ў нас, ні ў бацькоў, ні ў «панскай» дзяржавы. Чатыры кіламетры туды i столькі ж назад для быстрых пастушыных ножак, хоць i абутых у школу, гэта было не цяжка. Хоць часамі, узыходзячы на гару, калі мы вярталіся, мне зручней было апірацца далонямі на калені, папераменна, так памагаючы нагам. Ды гэта болей жартам. А яшчэ i rapa вінавата.

Гара – не rapa, але i ўзгоркам яе не назавеш. Зыходні канец нашай вёскі ўздымаўся высока, a калі яшчэ выйсці з яе на гасцінец, дык i адчуеш, як ты падняўся над наваколлем. Ва ўсе бакі, так далека, так хораша ўсё відно – i палі, i вёскі, i мястэчка з шасцю светла-салатавымі куналамі царквы, i лясы, меншы на поўдні, а на паўночным усходзе большы. У меншы мы, школьнікі, мінулай восенню хадзілі па бярозкі, якія саджалі абапал гасцінца, a ў большы лес, які далей на поўнач, за Нёманам, i называецца Налібокамі, пушчай, дарослыя зімой ездзілі па дровы i дзеравякі.

Я i сёння яшчэ люблю сяды-тады, чым далей, то ўсё больш зрэдку, апынуцца на нашай гары. Калі адзін, дык моўчкі пастаю, паазіраюся, a калі з якімнебудзь госцем, бывае i з замежным, дык i спытаюся: «Што, прыгожа?» A ў маленстве я ўмеў радасць ад вышыні яшчэ выказваць i крыкам – тонкім, пранозлівым, доўгім,– лепш за ўсіх сябрукоў i сябровак. Гэта тады, калі мы пасля заняткаў выбягалі з сумачкамі на школьны двор, адкуль таксама было далека відно, i крычалі ад радасці, а я – наймацней, «як паравозны гудок».

Стоўбцы былі тады павятовым горадам, Наваградак ваяводскім, i паміж імі хадзіў аўтобус, самаход. Для 1927 года гэта было дасягненнем, а для нас, «гімназістаў», радасцю. Некалькі дзён.

Аўтобус той быў падобны на таварны вагон, з дошак, толькі значна меншы, карацейшы i цёмна-шэры, а не брудна-белы, як той, у якім мы, наша сям'я, пяць гадоў перад гэтым вярталіся з Адэсы. З абодвух бакоў у яго было па акне, а дзверы ззаду, калі пагода, дык i адчыненыя ўсярэдзіну. А ад парожка ўніз – дзве жалезныя прыступкі.

Калі аўтобус, натужна гудучы ды крэхчучы, паволі пяўся на нашу гару, мы проста беглі за ім, не спадзеючыся, што ён нас возьме, падвязе. Вераснёвая раніца, у якую стаўся цуд, пачалася сонечна, i дзверы таго крахтуна былі адчыненыя. Усярэдзіне – людзі, паны, якіх ён вёз, а злева каля дзвярэй дзядок. У паліце, пад кепачкай, глядзеў, як мы весела трухаем, а пасля... Гэта нават i падкрэсліць хочацца: пасля ён узяў сваю кульбу за канец i дужку выставіў нам!.. Не прыпомню, хто з нас ухапіўся першы, хто другі, хто апошні. Мы ўсе паспелі, адно за адным, пакарыстацца кульбай, дзвюма прыступкамі, i вось – Бог ты наш добры! – ужо сядзім на падлозе самахода, а ён нарэшце адкрахтаўся, узабраўся на гару, лягчэй пайшоў па роўным, а потым i пакаціўся зверху ў даліну.

Не памятаю, вядома, што гаварылі паны i пані ў аўтобусе. Але i сёння бачыцца, што той дзядок зноў апіраецца на кульбіну дужку i ўсё маўчыць, нават нібы ўсміхаецца. I нам ён, я мяркую па сабе, бачыўся таксама пасажырам, хоць слова гэтае, не ўпэўнены, што ўсе мы ведалі. Прасцей было думаць, што i ён таксама едзе, як i ўсе.

Цуд паўтарыўся некалькі разоў. Не памятаю, ці ўзапар, ці з паўзамі на непагадзь, калі дзверы над дзвюма прыступкамі былі зачынены. У адчыненых дзядок сядзеў на тым самым месцы, таксама з далоньмі на дужцы, таксама выстаўляў сваю кульбу, а потым маўчаў i ўсміхаўся зрэдку ў сівыя вусы над сівой бародкай. I мы ўжо думалі, i гаварылі, ідучы, паміж сабой, што ён або грошы бярэ з усіх за праезд, або i самаход – ягоны.

За апошнім разам ca мною здарылася бяда.

Так жа ёмка сядзеў, ускочыўшы пасля ўсіх, i ногі мае на прыступцы, адной рукой трымаюся за вушачок дзвярэй, другая рука свабодная, сумка вісіць на тым плячы. Гляджу сабе, як гасцінец пад намі ўцякае назад. А пасля... Пасля мая сумка з кніжкамі ды сшыткамі ціха шуснула ўніз, на дарогу!.. Я, не паспеўшы нічога іншага падумаць, сігануў за ёю. Аўтобус тым часам ужо скаціўся з гары i ветрам імчаўся па цвёрдай жвіраванай роўнядзі. А я ж ніколі не скакаў на хаду. Што грукнуўся аб цвёрдае, дык гэта, можа, i не адчуў так страшна, а жорстка перакуліцца ў калючым пыле давялося некалькі разоў.

A ўсё ж мне бачыцца... калі не помніцца, дык чамусьці дагэтуль, праз процьму перажытага, бачыцца, што дзядок наш – смяяўся. Нават i рукі прыўзняў, адна з кульбай, другая так сабе. I смяяўся, я думаў, разам з усімі, хто бачыў маю ганьбу...

Было балюча i крыўдна. Я ўстаў, трохі асцепаўся, даклыпаў да сумкі, падняў, тады вярнуўся да шапкі, абабіў яе аб калена, надзеў на стрыжаную галаву i падаўся ў недалёкае мястэчка. Не плачучы.

...Колькі разоў за два апошнія гады аўтобус той не-не ды зноў загудзе, закрэхча ў маёй старэчай дальназоркай памяці. I ва ўспаміне гэтым бачу, адчуваю – як галоўнае – не тую крыўду i злосць за сваё кулянне падбітым зайцам услед за сумкай, не той, можа, i ўяўны смех, а перш за ўсё – працягнутую дужкай кульбу, а тады маўчанне дзядка, яго таямнічую, дабрадушную ўсмешку...

ПЯСТОТА

На тры гады раней, зімою, здарылася такое, што наша маці паехала ў госці адна, а мяне не ўзяла, колькі я ні малёкаў.

Госці былі далека, за семнаццаць вёрст, да Ганны, маёй найстарэйшай сястры, i не так сабе, а на хрэсьбіны – у нас гаварылася: на радзіны – мамінай унучкі, маёй пляменніцы.

Толькі вароты нашы зачыніліся, а я яшчэ не зусім адрумзаўся, калі з мяне пачалі пакепліваць браты. Няхай сабе той, што старэйшы на тры гады, а то ж i той яшчэ, што на сем, вялікі!.. Яны смяяліся: «А не ўзяла, не ўзяла!», я агрызаўся: «А я паеду, паеду!», i дайшло да таго, што я зноў надзеў зношана-сіні, з чорным каракулевым каўняром гарадскі палітончык, які па праве даношвання пасля старэйшых быў маім, i выбег на двор. З двара – на вуліцу. Ніхто мяне не даганяў, бо ніхто не падумаў, што я гэта напраўду, i я пачаў даганяць сваю маму.

Наша хата ў ніжэйшым канцы вёскі, i мне спачатку трэба было бегчы па вуліцы ўгару. Я спадзяваўся, што за першым узгоркам, дзе жыла Віліта, другая з нашых замужніх сясцёр, мама спыніцца, бо i яны, Віліціны, таксама ж паедуць на радзіны. Але саней, i нашых, i іхніх, на вуліцы ўжо не было. I я далей варухнуўся подбегам, яшчэ не крычучы.

Крычаць пачаў за вёскай, на самай гары, калі здалёк убачыў, як абодва «вазкі», святочныя сані, следам за чорнай i сівой кабыламі, пабеглі з гары ў далінку, каб потым зноў на ўзгорак... Я бег, крычаў адно толькі слова, мой палітончык быў не зашпілены, адліжны снег паміж каляінамі рассоўваўся на бакі, боты чапляліся адзін за адзін, a ўсё ж я ні разу не паваліўся!.. Пратрухаўшы рыссю з узгорка на роўнае, коні пайшлі ступой. I я закрычаў часцей і, мне здавалася, мацней. А яны ўсё не чулі – нават i мама, хоць ехала ззаду, хоць гэта ж i яна!.. Потым коні зноў пайшлі бегма. I я ўсё бег. Да мястэчка было ўсё бліжэй ды бліжэй. А зацятасць мая яшчэ ўсё мяне падганяла, яшчэ ўсё не думаў: а што, а як жа далей?..

Я ўжо бываў у Ганны, ведаў, што вельмі далека, але цяпер пра гэта як быццам не памятаў.

Коні i сані ўбеглі ў нашу, ад нашага боку, вуліцу мястэчка i пайшлі памалу. Яны былі далека, аднак надзея мая зноў пачала крычаць, як i раней, вядома, з прыплачам. Вуліца здалёку ўздымалася ўгару, пасля быў паварот управа. I нашы туды схаваліся. А я ўсё бег, неўзабаве – сярод першых двароў. Кагосьці бачыў я, хтосьці мяне, i гэта было незвычайна – як я то клыпаю, то зноў бягу, тут ужо гукаючы зрэдку...

I радасць – нарэшце – прыйшла!..

За адным, пасля за другім паваротам вуліцы распасцерлася рыначная плошча. I там нашы коні i сані стаялі, спыніўшыся каля крамы. Потым на ганак выйшлі мама, Віліта, Юстын. А я падбягаў да ix ужо з усмешкай. Мокры, незашпілены.