Текст книги "Вока тайфуна. Апавяданні і аповесці"

Автор книги: Уладзімір Караткевіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 23 страниц)

– Ну, і калі да нас?

– Мабыць, ніколі.

– ?!

– Лепей ты да мяне прыязджай. А я матку ў горад днямі забіраю.

– А хата?

– Хату хай Наваграі сабе бяруць. Ім, мабыць, скора дзяльба спатрэбіцца.

– Дык ты што? Праз Аленку? Што гэта ў вас там?.. А, не мая справа! Але ж і ты свінтухайла! Столькі не пісаць! Звёў дзяўчыну і...

– Пісаў я гэтыя лісты!

– Не брашы, – ён відавочна не верыў. – Ясна – не.

Міколу раптам стала горка. І гэты не верыць.

– Няўжо ты думаеш, што праз уласную ляноту я захацеў бы страціць яе? Калі так, то глупства ты думаеш. Яна мне была.

Голас быў такі шорхлы і адчайдушны адначасова, што ў Петры раптам аж вусны задрыжалі. Паверыў.

– Дзе ж яны дзеліся? Дзе, да трох д'яблаў?

– Хацеў бы я й сам гэта ведаць.

– Дзядзька Астапа Васілеўчыка дырэктарам пошты ў Лоўні працуе, – уголас разважаў Петра. – Ды не, гэты на злачынства не пайшоў бы.

– На службовае злачынства, – з крывой усмешкай сказаў Ласевіч.

Рукі ягоныя дрыжалі.

Петра думаў. Потым раптам зрабіў здаровы лык піва, нібы ў яго ў глотцы перасохла.

– Ведаю. Ідыёт. Ёлуп. Здаецца, разумею, чаму так. Паштальён тады захварэў, і дзядзька Астапаў.Пошту цэлы месяц Іван Ступа насіў.

Мікола ўнутрана сціснуўся. Яму стала горача.

"Сябар Астапаў. Шырокая, вясёлая і бессаромная морда. Вечныя паскудствы. На вачах у іншых такія мілыя, з такой ладнай прыдумкай, што ўсе яму даравалі. За вочы, калі нават падазраваць не ўсе будуць, такія, за якія б'юць морду. Напрыклад, у спёку кінуць суседу некалькі пачак дражджэй у прыбіральню, каб разлілося на ўвесь двор. Ясна, зрабіў сябру паслугу. Хутчэй за ўсё, без ягонага ведама. Астап харошы, сумленны хлопец. Божа, хутчэй трэба ратаваць становішча. Растлумачыць. Сказаць".

– Петра, ты сёння ж назад? З машынай? Бяры мяне з сабой, – заспяшаўся Ласевіч.

Петра глядзеў на яго са спачуваннем і скрухай, як на цяжкахворага.

– Узяць та я цябе вазьму, – з уздыхам сказаў ён. – Але як ты з гэтай прычыны хочаш ехаць, то лепей не трэба, Міколка. Не вернеш нічога. Толькі душу наддзярэш.

– Што?

– Выйшла яна замуж тыдзень таму. Не піша, не вяртаецца, то са злосці хоць за Астапа, сказала, пайду.

Сцены сталоўкі закруціліся перад Міколавымі вачамі. Каб не ўпасці, ён учапіўся за сталешніцу. Апошнім пробліскам прытомнасці ўбачыў белыя з перапуду Петравы вочы, а потым цяжка ўпаў галавою на стол.

Павольна вярталася прытомнасць. Яго тармасіла за плячо буфетчыца:

– Надрызгаюцца тут, пасля на падлогу бляваць пачынаюць.

– Не на стойку ж яму бляваць, – груба сказаў Петра. – І ўвогуле, ведаеш што. Валі ты адсюль. Ты што, бутэлькі гарэлкі ад фунта ліха адрозніць не можаш. Гора ў чалавека.

Буфетчыца глянула на Міколаў твар і спалохалася:

– А бра-атачка. Дык што ж гэта з табою? Ды не бядуй, не бядуй ты так, даражэнькі.

...Пасля ён крыху прыйшоў да прытомнасці ўжо на вуліцы. Цьмяна памятаў, як праводзіў Петру і як

той сказаў:

– Ну, я цяпер Ступе! З морды квашаніну зраблю, падле. Дый тым мала не будзе.

– Не трэба.

На горад спускаўся прыцемак. Ласевіч ішоў, а сэрца нібы стаяла ў яго глотцы.

Ён спыніўся ля касцёла францысканаў. Змрочныя гмахі ўзносіліся ў нізкае неба. Брудна-шэрыя муры былі нібы пасыпаныя цукарнай пудрай, а вакол стаялі заснежаныя дрэвы. Невядома нашто ён зайшоў на цвінтар і сеў у нішу мура.

Калі нехта адчыняў дзверы, адкрывалася ўнутранасць касцёла, раскалена-чырвоная, як вусце печкі, і з гэтага агню даляталі трубныя гукі: мякка рыкаў арган.

І раптам чалавек заплакаў. Без слёз, адной глоткай, што аж разрывалася, калоцячыся ўсім целам, як усе людзі, якія не ўмеюць плакаць.

У нумары ён паставіў на стол бутэльку гарэлкі і стаў жлукціць поўнымі шклянкамі, як на апошнюю літасць, спадзеючыся на тое, што памрэ.

Доўжыць гэта, нясцерпнае, не было ні сілы, ні жадання. Ён ляжаў, а ў вушах ягоных гучала, і гучала, і гучала, зноў, і зноў, і зноў, як сапсутая пласцінка:

Купіла я сукню

Белага шоўку,

Ды ж тую не знасіла.

Толькі я ў ёй красавалася,

Як я ў ёй вянчалася.

Гарэлі свечы

Дый яснюсенька,

Борздзенька пажахалі,

А мне, дзевіцы,

Маладзю сенькай,

Ды ўжо свет

Завязалі.

Ён не памёр. На жаль. Спачатку хацеў быў напісаць ёй, але раздумаў. Нашто разбіваць ім шчасце. Дый морду біць нікому не хацелася. Позна было нешта рабіць. Астап, ясна ж, нічога не ведаў. Не пайшоў бы на такое. Усё ж былы друг.

Пару месяцаў ён кожную хвіліну хацеў, каб на яго наляцела машына, упала з даху брыла лёду, абы толькі не тое, што адбывалася з ім. Потым стаў пакрысе адыходзіць, цяжка, павольна, пасля занатурыўся: ну, і чорт з імі!

...Цягнік, ірвучыся праз ноч і лясы, працягла заспяваў, загаласіў, скардзячыся на нешта. І чамусьці гэта нагадала

Ласевічу гукі тых даўжэзных труб на калядах. Пэўна, яны гучалі і на вяселлі.

...Хата аж гарыць святлом, сталы, знесеныя адусюль, аж ломяцца: студзіна, вялізныя пякучыя кавалкі свежыны, зялёныя бутэлькі, горы смажанай рыбы.

Яна сядзіць у вышыванай сарочцы. Вянок з кветак і васковых "божых слёзак" аблямоўвае яе залатыя валасы. А пад ім аблічча, крыху сумнае, але ўсё ж здаволенае сваёй пачэснаю роллю на гэтым свяце жыттгтя. Сінявокае, з празрыстым румянцам, з вішнёвымі вуснамі, што ўсміхаюцца сумнавата і адначасова расчулена.

– Горка!

Той схіляецца да яе, здаровы, чубаты, вясёлы, гаспадар. Вочы смяюцца. І вусны Аленчыны раскрываюцца насустрач ягоным прагным вуснам, як кветка. А вакол гудзе і гудзе:

Ды сядзіць зайка

Да пад ліпкаю,

Вочкі трэ,

Да прыйшоў к яму

Падмаршалачак,

Зайка б'е.

"А за што ж мяне,

Падмаршалачак,

Да ты б'еш?

Да ці ж я твае

Вараны коні

Напужаў?

Да ці ж я тваю

Красну дзевіцу

Адбіваў?

І... ды напужалі

Вараны коні

Вераб'і,

І... ды адбівалі

Красну дзевіцу

Малайцы".

"Божа, куды мне ўцячы ад усяго гэтага?"

...Таму праз некалькі там месяцаў ён і сядзеў ля ног

іншай.

– Кіньце, – пасля доўгага маўчання сказаў ён. – Яшчэ некалькі месяцаў назад і я думаў, што свет абурыўся. Даходзіў да такога вар'яцтва, да такога свінства, да такой нізасці, што, каб вярнуць былое, згадзіўся б, каб увесь свет ляснуў, а засталіся толькі яна і я. І вось – нічога. Нічога. Можна жыць. Можна і трэба жыць.

– Дзеля чаго трэба?

– Хаця б дзеля таго, што чалавек зрэдку вось так, як зараз, патрабуе другога.

– Калі вы гэта вырашылі?

– Тады, калі сказаў сабе: не, з гэтым глупствам, з гэтай мукай трэба канчаць.

Яна паклала далонь яму на галаву, пагладзіла валасы.

– Ламанула вас, небараку.

І тады ён абняў яе доўгія моцныя ногі і прынік абліччам да яе каленяў.

– Ну што, што?

– Нічога, проста мне ўпершыню за апошнія месяцы амаль зусім добра.

Маўчалі. Цікаў гадзіннік, і яна адчувала, як, амаль у такт яму, няўхільна адмяраючы час, калоціцца ягонае сэрца. Незваротны, хуткаплынны, няўмольны час яе і яго жыцця.

Яна схілілася і прыпала галавою да ягонай галавы:

– Пусціце мяне, калі ласка, мілы вы мой.

– Ды не пушчу, – з уздыхам сказаў ён.

І раптам яна сама адчула, што яе сэрца, спячае, нібы замарожанае, безжыццёвае, пачало калаціцца ў тым жа рытме, што й ягонае.

– Вы што ж, усю ноч так і праседзіце тут?

– Калі спатрэбіцца, то і ўсю ноч.

– Гэтага не трэба, – з цяжкім уздыхам, нібы скідаючы нешта, сказала яна.

І ўстала. Ён, нібы зразумеўшы нешта, бязважна гладзіў яе

ногі.

– Устаньце ж, – гудным голасам сказала яна.

У гэтым голасе гучала нешта такое рашучае, што ён падпарадкаваўся. Яна прыцягнула яго да сябе і халодна прыклала вусны да яго лба.

– Ну вось. Нікуды я вас не пушчу. Транспарт ужо не ходзіць. Вось ваша тахта. Кладзіцеся. Я зараз.

...Ён ляжаў і абыякава глядзеў у столь. Караблі, так бы мовіць, былі спаленыя. Чуў нейкія рухі ў кухні. Пасля даляцеў голас:

– Згасіце святло.

Ен працягнуў руку, націснуў выключальнік, і адразу пасвятлела чорнае дагэтуль акно. На яго фоне рухаўся сілуэт.

– Хадзіце сюды, – ціха сказаў ён.

– Я і іду..

Пачуўся электрычны нейлонавы трэск. Пасля нейкі лёгкі прывід слізнуў у цемры і крануўся яго.

Ляжала, уся сціснуўшыся, са зведзенымі плячамі, нібы кожны момант чакала ўдару аднекуль з цемры: жывое ўвасабленне краху і адчаю. І ён, прынікшы да яе, пачаў укрываць мяккімі бязважкімі пацалункамі яе плечы. Нібы суцяшаў. Ды так яно і было.

Ляжала з моцна заплюшчанымі вачамі, не адказвала ні на яго пяшчоту, ні на ласкавыя рухі ягоных рук, і вусны былі сціснутымі так горка і так неймаверна моцна, нібы яе катавалі.

– Бедная мая, што з табою ўчынілі . бедная мая. харошая мая. Ну, прачніся, адтань, не трэба. вось бачыш. Усё яшчэ можа быць добра.

Паступова, вельмі паступова яна адтавала; правяла рукою па яго валасах, уздыхнула, абняла яго, пачала прыціскаць мацней і мацней:

– Пашкадуйце мяне, слаўны мой, пашкадуйце мяне. Мне кепска, цяжка, вельмі нядобра. Халодна. Мне цяпер няма куды. няма. няма.

У яго і сапраўды было толькі шкадаванне, шчымлівае, нязноснае, страшнае шкадаванне, у чымсьці падобнае на любоў. Але яна, не ведаючы гэтага, не жадяючы ведаць, цалавала яму рукі:

– Мне страшна. Мне ўсе гэтыя дні было страшна, што я не вытрымаю.

І раптам заплакала. Спачатку з такім нясцерпным адчаем, што мужчына спалохаўся. Потым ўсё больш ціха і жаласна, як пакрыўджанае дзіця. Ён гладзіў яе па валасах, і яна ўжо толькі ўсхліпвала. І раптам, прыхліпваючы, сказала яму:

– Дзякуй табе. О, дзякуй табе! Я сёння не магла б адна. Ноч, песні. А тут халодны пакой, і думы, і нясцерпная абраза. І таму ўсё як з гуся вада ў гэтую ноч і ва ўсе ночы. Я не была з ім, але ён мне, але я яго.

– Кінь пра яго, – жорстка сказаў мужчына.

– Не буду болей. Не варта. Ты мяне навучыў гэтаму. Дзякуй табе, што ты не пакінуў мяне адну. Нават калі ніколі болей – дзякуй. За тое, што трапіў на шляху – дзякуй, што суцешыў і даў сілы – дзякуй, за тое, што ты ёсць – дзякуй.

– Дзякуй і табе. За ўсё.

Яна заснула, прыпаўшы галавою да яго пляча. Зрэдку сутаргава ўздрыгвала ў сне. А ён ляжаў бяссонна і думаў.

І зразумеў, што гэта ўварвалася ў яго жыццё не проста дарожная прыгода, і шкадаванне, і жаданне цішыні на адзін вечар, жаданне паратунку, да якога ён прыпаў, як атручаны да проціяддзя, а нешта куды большае, цяжкае, няўмольнае, але тое, ад чаго нікуды не пойдзеш, дый не трэба ісці.

...Крык цягніка, што ляціць у ноч.

"Так з ёю ніколі і потым не было таго, салодкага, магутнага, пагрозлівага, як смяротная часіна ў навальніцу. Каханая болей за ўсіх, а болей няма і не будзе... Ніколі не было таго, што прынеслі тады яму каляды... Але затое з ёю было іншае... Але затое тут была бязмежная адданасць, цеплыня, пяшчота і давер да яго.

І вяртання ўжо не магло быць. Якімі пасля гэтага сабачымі вачыма ён паглядзіць у гэтыя адданыя вочы, якія жывуць толькі дзеля яго, яшчэ раз жорстка, да смяротнай абразы, а можа, і да смерці падмануць яе, добрую, мілую, якая спачатку проста хацела адпомсціць, а пасля зразумела, што з гэтага атрымалася нешта зусім не тое, і прыпала да яго, як да апошняга мура, і даверылася яму ".

"Усё скончана".

А можа, паспрабаваць яшчэ раз. Прыйсці, уладна ўзяць за руку, вярнуць тое, чаго не было, няма і не будзе.

Вось ён ідзе па начной вуліцы. І каляднікі падыходзяць пад яе хату, і звініць песняй пад самае зорнае неба стракатая юрма.

Ходзіць-паходзіць месяц па небе,

Кліча-пакліча зоры з сабою.

Ускінутыя да зор абліччы, урачыстыя вочы.

Ой вы, зоранькі, сястрычкі мае,

Да хадзем жа мы пана шукаці,

Краснага пана, пана Астапа.

І вось ён і яна кідаюць у мяшок каляднікам сала. Яе рукі, такія белыя, так плаўна і мякка загнутыя на локціках, з ямачкамі ля гэтых локцікаў, кладуць у мех каўбасу.

Ён скрыгнуў зубамі ад пакутлівай рэўнасці.

Не, сысці, узяць за руку, павесці за агністай чырвонай зоркай пад урачыстыя гукі доўгіх труб.

.Але ж, магчыма, нічога гэтага няма, няма.

Ёсць! Ёсць! Яны топчуць снег, і яе рука ў ягонай руцэ, моцная, цёплая, рука каханай болей за ўсіх, а болей няма і не будзе. І весела, радасна скачуць вакол воўк, мядзведзь і каза.

.А Марына ляжыць на тахце, утаропіўшыся ў цемру пустымі вачамі, з якіх знік назаўсёды ён, з якіх знікла назаўсёды ўсё.

Цягнік запавольваў хаду. Радзей і радзей стукалі колы. Праплыў адзін агеньчык. другі.

Мікола схапіў чамадан і кінуўся ў тамбур.

Паўстанак. Будыначак, што дзівам збярогся ў вайну. Слабае святло з акон. Таўшчэзныя таполі ў кветніку.

"Як я мог без гэтага?"

Пазелянелы звон. За будынкам, пад скупым ліхтаром, сялянскія сані. Рыпіць пад нагамі ў людзей снег! І яна! Яна!

Брэнкнуў звон. Цягнік паволі рушыў у ноч.

Кінуць чамадан, каб усё, каб так ці інакш скочыць.

"Так. так. так.", – адбівалі колы.

Ён прымерыўся.

"Не так. не так. не так.", – змяніў рытм цягнік.

Праплыло дзесяць агнёў. два. адзін. Потым цемра. І толькі дужа-дужа слабыя агні хутароў рэдка-рэдка міргаюць у снягах.

.Ён стаяў у тамбуры, прыціснуўшы лоб да ледзянога шкла, і даўкі яблык паступова таяў, таяў, таяў.

"Я ўсё ж страшэнна шкадую, вельмі кахаю яе".

Ён курыў, а ў вушах чамусьці стаялі радкі з нейкага польскага верша. Чые, ён забыў:

Отвужце, отвужце окна в гломб кшычонцэго огроду,

Топельцем в песнь поплынэн, кіпелён похлоненты

Лець, укоханы доме, зэрвій сен з земі окрентем!

О, жоно! О, пшыяцеле! Доправды: нема повроту.

Цягнік набіраў хаду, вырываючыся ў палі, у якіх рэдка-рэдка трапляліся агні і па якіх слаба гуляла дуйка. Пасля зноў пагружаўся ў лес, у нетры, і тады квадраты акон імкліва вырывалі з цемры заснежаныя яліны, каб разбудзіць іх на хвіліну, а пасля зноў пакінуць зімовым снам.

Чалавек стаяў, курыў і глядзеў у начныя снягі.

Лісце каштанаў

I

Чалавек можа сказаць, што ён не любіць мора, сіняга мора, ласкавага, цёплага – і яму не павераць. Чалавек можа сказаць, што ён не любіць светлай-светлай срэбнай поўні над цвітучым садам, у якім вішні купаюцца ў зеленаватым месячным святле, стаяць, як хмары, як белыя прывіды – і з яго толькі пасмяюцца, падумаюць, што ён арыгінальнічае, асабліва калі ў кампаніі ёсць прыгожыя дзяўчаты. А я веру, калі такое здараецца, таму што...

...Нехта можа не паверыць мне, але я і сам не люблю адной з самых прыгожых з'яў на зямлі. Не люблю лістоты каштанаў. Жоўтай, асенняй, залацістай пад сонцам, лапчастай (а за ёй сіняе-сіняе неба залатой восені).

Прыгажэй за яе няма на зямлі. Вулкі ў залатых каштанах ныраюць то ўгору, то ўніз. Наводдаль цьмяна, як праз ваду, плавяцца ў няяркім сонцы залатыя купалы цэркваў. Лістота звініць, калі яе зграбаюць у купы, у якіх так добра куляцца дзецям і закаханым юнакам. Замілаванне такое, што глянь на ўсё гэта – і памры, бо сэрца разрываецца ад прыгажосці ўвядання.

I адначасова ад балеснай тугі, ад незваротнасці ўспамінаў, ад спозненых шкадаванняў, ад непапраўнасці... ад нянавісці.

I няхай з гэтай прычыны ніхто не лічыць мяне дурнем. Не, не дурнем, а вар'ятам.

Пах, фарба, прадмет, пейзаж, успамін накладаюць часам на наша жыццё такі цень, такую пячаць, наносяць нашай душы такі ўдар, што, напэўна, успамінаюцца пасля нават у хвіліну смерці.

Я насцярожана стаўлюся да татарнікаў. Здаецца, што можа быць прыгажэй: гордая, моцная расліна ў малінавай шапцы, уся натапыраная дзідамі, калісьці сімвал нашай зямлі. Але я памятаю, як раслі яны на чыгуначным насыпе і як пасля налёту на эшалон чырванелі на іх кроплі крыві.

I я ніколі ў жыцці не завяду ў хаце вавёрку. Я люблю сядзець у загарадным доме і сачыць праз акно, як яны бегаюць у заснежаных дрэвах – зыркі, жывы язычок агню, – люблю, калі яны раніцай цакочуць і стукаюць у шыбу (просяць арэхаў або проста хлеба), але – не завяду.

Калі я быў у "ястрабках", то ў нашым напаўдзіцячым атрадзе быў хлопец, і ў яго была ручная вавёрка. Вечна ездзіла ў яго на плячы, забіралася спаць у кішэнь гімнасцёркі, харошая была. Мы ўсе яе дужа любілі, падгадоўвалі.

А потым даведаліся, што рэшткі банды Боўбута прарываюцца на паўдзённы захад, і нас паставілі ў самае бяспечнае месца, ледзь не ў тылу, на ахову хлебных складаў – і хто ведаў, што Боўбут пойдзе гэтым, самым нязручным шляхам. Самым, здавалася, складаным для яго.

Некалькі гадзін страляніны. З усяго майго "аддзялення" засталося два чалавекі.

Дык вось, то й ляжаў дагары, і трава пад галавою намокла і пацямнела, і вавёрка цакатала ў яго на грудзях. Куля трапіла яму ў рот (відаць, крычаў нешта) і разнесла патыліцу. Калі хлопцаў хавалі, яна, вавёрка, таксама ўсё сакатала на краі ямы.

Не, я ніколі не завяду сабе вавёрку.

Але гэта было годам-двума пазней, на паўночнай мяжы Палесся.

А тады, калі было лісце – тады мы былі проста хлопцы, якія часам яшчэ гулялі ў вайну. Нам было яшчэ мала! А мы ж сербанулі яе, вайны, вышэй глоткі, усе гэтыя напалову падлеткі, напалову юнакі, у характары якіх часам прарываліся нават дзіцячыя рысы.

Нам было па чатырнаццаць – пятнаццаць – шаснаццаць год. I мы проста не дагулялі ў галодным нашым дзяцінстве. Пра іншых з нашай "банды" я раскажу пазней. Што ж датычыцца мяне, то мой лёс склаўся – у двух словах – так.

Эвакуіравацца не здолелі. Пайшлі ў пушчу. Бацька -партызанскі разведчык, я – партызанскі сувязны. Пазней, калі прыляцеў з Вялікай зямлі першы самалёт – чатырох дзяцей з нашага атрада вырашылі адправіць з ім, далей ад небяспекі. Я хацеў пераседзець у лесе – выдала, зараза, сучка нашага "баці". Адправілі сілком. Адзінае было суцяшэнне, вельмі дурацкае, што ніхто з гэтых дарослых боўдураў, нават "баця", не бачыў, як прыгожа выглядае зверху лінія фронту, асабліва калі б'юць зеніткі.

Інтэрнат на Урале, некалькі беспаспяховых уцёкаў. Урэшце, уцёк зусім і некалькі месяцаў беспрытульнічаў. Краў, што праўда, толькі ў чужых гародах. Даходзіла да таго, што пасвіў у паўночным Казахстане вярблюдаў – хочаце верце, хочаце не. Дзівам адшукаў бацькоў (бацька быў дужа патрэбны спецыяліст, і яго перакінулі "на мацярык" адным з наступных рэйсаў).

Пасля былі вызвалены два невялічкія лапікі Беларусі, і "продка" майго паслалі на вызваленую тэрыторыю, некуды пад Лёзна. Браць мяне з сабою ён не хацеў, і мы разумелі чаму, па эзопаўскіх намёках у лістах: "Матылі лётаюць, ды толькі высока..."

Якраз у гэты момант праязджаў праз наш горад мой дзядзька, якога перавялі з Далёкага Усходу на фронт, і ўзяў нас з сабою ў вялікі паўдзённы горад, ад якога немцы адкаціліся куды далей, чым ад Лёзна.

Там у вялізным прасторным двары знайшлася кінутая хата, флігель, што ўвесь тануў у зараслях бэзу. Было цвёрда вядома, што гаспадары загінулі. I мы занялі флігель. I сталі жыць.

Вялікі паўдзённы горад... Уласна, чаму менавіта так? Чаму наша літаратура поўная гарадамі Энскамі, Ліпскамі? Смешна. Мы сядзелі ў Адэсе, на беразе Энскага мора.

Дык вось, гэты вялікі паўдзённы горад быў Кіеў.

Не той, што зараз, багаты, людны, звонкі ад галасоў і смеху, ад шолаху фантанаў і гулу машын, а ціхі, нібы прыглушаны, нібы ледзь ачухаўся ад страшнага сну, зразумеў, што ўсё мінула, і пацягнуўся насустрач сонцу, але яшчэ не смяецца, бо не можа да канца паверыць у радасць, і толькі нясмелай, харошай усмешкай сустракае неба, і сінь Дняпра, і цвіценне белай акацыі.

Рэдка-рэдка сустракаліся на вуліцах людзі: можна было прайсці вулачку і не сустрэць ніводнага прахожага. Тры разы на дзень праходзіў былым Бібікаўскім, а цяпер Шаўчэнкаўскім бульварам трамвай. Дацвітаў язмін, і перад трамваем узляталі белыя матылі.

Разбурэнні віднеліся галоўным чынам на Крашчаціку і на тых частках іншых вуліц, што прылягалі да яго. Нібы вялікая рака ў страшэнным разліве панішчыла не толькі свае берагі, але і берагі ў вусцях тых рэк, што ўпадалі ў яе.

Гэта было лета поўнай, нічым не закаламучанай волі. Такога не здаралася ў мяне ні дагэтуль, ні пасля і, відаць, ніколі ўжо не будзе. Гароду мы не мелі – позна прыехалі і позна было заводзіць. Дзядзька паехаў на фронт. Хатнім было не да мяне. Няма чаго было нават рыхтавацца да вучобы: Беларусь вызвалялася і восенню мы меліся ехаць туды.

Заставалася толькі біць лынды, што я і пачаў рабіць з пераменным поспехам, падлетак, якому быў аддадзены на гэта лета свабоды амаль увесь пусты горад.

Вулка над вулкай – можна з тратуара ступіць на дах дома, – і вузкія жалезныя сходы вядуць з верхняй на ніжнюю, а ў дворыках цвіце акацыя, надзімаецца на ветры латаная бялізна, варыцца на цаглінах убогі абед.

Паўсюль сляды нядаўняга страшнага сну. Вось на доме, адзін над адным, шэсць масіўных тоўстых квадратаў шакаладнага колеру. На кожным літара, таксама масіўная, белая:

"Ка-М-е-е".

Пазней лацінскія літары збілі, тым болей што і кавы ў горадзе днём з агнём было не знайсці. I цяпер шыльда гаварыла па-ўкраінску "Хліб", а два шакаладныя квадраты віселі дарэмна, так сабе.

Дужа хацелася хлеба. Урэттпте і яго ў горадзе было не на шмат болей за каву.

За горад я не дужа хадзіў. Там было яшчэ шмат мін. Амаль кожны дзень можна было чуць: "У Галасіеўскім лесе, у Бучы, у Пушчы-Вадзіцы, на Цялічцы падарваліся адзін... два... пяць... сем чалавек".

Хапала і горада. Я адчуваў сябе шчаслівым. I толькі зрэдку – хаця я і не асабліва пакутаваў гэтым – рабілася сумна, што няма ў мяне таварыства. Але равеснікаў не было. Падлеткаў увогуле было дужа, дужа мала ў толькі што вызваленым горадзе.

Наш двор быў вялізны – цяпер на яго месцы два шматпавярховыя будынкі з садкамі вакол іх, – досыць шчыльна абкружаны чатырох– пяці– і двухпавярховымі дамамі, каменнымі і драўлянымі флігелямі. Але гэта толькі здавалася, што вакол – муры. Садкамі, памыйкамі, сям-там цераз платы можна было выйсці на кожную з навакольных вуліц.

Адна палова двара – уздоўж – была значна вышэйшая за другую. Узгорак, што яднаў адну з другой – то стромы, то спадзісты, – зарос дзікай вішняй, рэдкай абламанай акацыяй, нейкімі іншымі хмызамі, і травамі, і паслёнам, які на Паволжы і ў Арэнбургу, з якога я прыехаў, вельмі недасціпна называюць бзнікай.

I вось, калі аднойчы я ішоў пад адхонам, аднекуль зверху, з-за стромы, вылецела страла і, слабая пры канцы лёту, упала ў пыл ля маіх ног. Я падняў яе. Страла была хоць куды: пярэстая, крыж-накрыж апераная, перацягнутая ў гэтым месцы жылкай... Амаль адразу наверсе зашапацеў бур'ян.

– Гэй, аддай стралу.

Я ўзняў галаву. Над урвішчам на кукішках сядзелі тры -аж цэлых тры! – хлопцы майго ўзросту. Гаварыў адзін, моцны, досыць высокі, з правільна круглай галавой. Усмешка ў яго была

– дзіва якая белазубая і прыгожая, вочы – пераспелыя чорныя вішні. Калі яны мокрыя, у іх іскрачкамі адбіваюцца то акно, то лямпа, то проста прамень.

– На, – кінуў я яму стралу. – Толькі ж вочы трэба мець, хлопцы. Куды пуляеце?

Другі, танклявы і цыбаты, дужа ладны тонкім інтэлігентным абліччам, з сінімі доўгімі вачамі і тонкім, са згорбінкай, носам, сказаў круглагаловаму:

– Я ж казаў, Ролік, каб глядзелі. А раптам даросламу ў галаву? Міліцыянеру?

Трэці, цельпукаваты і каржакаваты, з тых, каго нават у дзяцінстве завуць "мужыкамі", "дзядзькамі" і "старымі" – ён-та і трымаў у руках доўгі, з яго велічынею, лук, – паглядзеў на мяне невялікімі дрымучымі вочкамі. Сказаў басам:

– Міліцыянеру? – і паціснуў плячамі. – У галаву?

– Калі, скажам, дзіцёнку, – сказаў я, – дык, значыць, можна ў галаву, галовы яловыя?

– Ну, занадта разумны, – прабасіў "мужычок". – Лезь

сюды.

Я палез на строму, з каранямі выдзіраючы бур'ян.

Калі ўрэшце, увесь абсыпаны пылам і калючкамі, я ўскараскаўся наверх, сеў і, зняўшы тапачкі, пачаў высыпаць з іх зямлю, круглагаловы Ролік спытаў:

– Адкуль такі? Нешта мы цябе не бачылі.

– Не з Чкалава? Не з яўбаза? – спытаў гожы,

– Што такое?

– Яўбаз. Яўрэйскі базар... Ясна, не адтуль, – сказаў "мужычок".

– Не з Падвальнай? – пытаў Круглая Галава. – Не з Фундукле еўскай?

Я гэтыя конікі ведаў, але што зробіш:

– Што такое Фундуклееўская?

– Ну, цяпер вуліца Леніна.

Ведаў я гэтыя конікі: спецыяльна называць вуліцы іхнімі старымі назвамі, каб зведаць, карэнны ты, вышэйшай ты пароды чалавек або так, збоку прыпёку – з дзесятага ветру. Сам колькі разоў так рабіў.

А яны, відаць, хацелі выпытаць яшчэ, ці не з другога я канца горада, ці быў тут, калі...

– Не з Банкаўскай? А што, на Адольфгітлерштрассе таблічкі паўсюль ужо збілі?

– Кіньце, хлопцы, – сказаў Ролік, – ясна, нетутэйшы. Адкуль?

– Я з гэтага двара.

Хлопцы пераглянуліся. Гэта ўжо была як бы іншая справа. Я нібыта рабіўся прыналежным да іхняга двара, сваім, дваровым.

– А-а, новенькі, – сказаў "інтэлігент". Гэта не таго палкоўніка, які тыдзень таму назад прыехаў?

– Угм. Пляменнік.

– А ён куды адразу з'ехаў? Ён хто?

– На фронт. Ён начштаба аднаго з франтэў.

У вачах новых знаёмых нарадзіўся цень павагі,

– Фф-ю-у. Якога? – спытаў Ролік.

– Зашмат ведаць хочаш. Гэтага казаць нельга.

– Ваенная тайна? Задавака, – сказаў прыгожы.

– А я вось табе дам, – устаў я.

– Кінь яго, Жэнька, – сказаў "гожаму інтэлігенту" Ролік. -Кінь яго, Багдане. Не хоча – не трэба.

I тут, цалкам раптоўна для мяне, затаранцеў, засакатаў з бур'яноў паўдзённай гаворачкай галасок дзяўчаняці:

– А я вось і ведаю. Я ката іхнім суседзям прыносіла. "Мышы, кажуць, заелі". То гэты кот, якраз, стаў у апракінутую табурэтку і лапкамі – на перакладзінкі. Яны мілуюцца: "ах-ах", а ён узяў і наваліў туды...

– Дык ты адно гэта і ведаеш? – з пагардай спытаў "мужычок" Багдан. – Як кот...

– Не, – азваўся галасок з бур'яну, – я, як прыносіла, чула. Веставы ягонага дзядзькі – татарын, ці бурат, ці алтаец... Патракоў прозвішча...

– Не таранці, – сказаў Ролік. – Дзела кажы.

– Казаў... Першага Беларускага фронту. Хлопцы зарагаталі.

– Ну вось, – адсмяяўшыся, сказаў Ролік, – ...ваенная тайна. Адкуль?

– Бе ларус.

– Браты ёсць?

– Былі. Многа. I родных, і траюрадных, і ўсякіх. Па чутках, мала хто застаўся.

– Немцаў ненавідзіш?

– Пытаеш яшчэ.

– На фронт уцякаў?

– Два разы. Адзін раз, у сорак другім яшчэ, вярнулі аж з-пад самага Мажайска.

– Я таксама, – уздыхнуў Ролік, – тожа мне яшчэ, выабражалы, лішнія рукі ім непатрэбныя. Як быццам горшыя. Ідуць – хвігай носа не дастанеш. А ў нас толькі ўсяго і няшчасця, што гадоў не дабралі.

Ён у час выказаў свае пачуцці і выліў горкую сваю крыўду. Таму што мне пачалі ўжо абрыдаць гэтыя пытанні і адказы. Як на допыце ў міліцыі. А я гэтых допытаў за гады беспрытульных бадзянняў бачыў болей, чым ён галавамыек ад бацькоў.

– Цябе як клікаць? – спытаў круглагаловы.

– Васілько Стасевіч, – адказаў я.

– Ну вось. А я Раланд Дзмітрэнка. Па-ўкраінску хаця разумееш?

– А чаго тут разумець?

– Гарно. А оцэ мая гвардыя. Гэты, з лукам, палтаўскі. Та хіба ў Полтаві людэ – у Полтаві ж галушкі.

– Багдан Цар, – адрэкамендяваўся "мужычок".

– А гэта наш ідэолаг. Бацька мой за Махном ганяўся, то казаў, што ў таго ціла тачанка була з ідэолагамі. Вось і мы яму завядзём. Жэнька, адрэкамендавацца паслу дружняй дзяржавы.

– Яўген Кульба, – ляснуў босымі пяткамі прыгожы.

Пяткі былі хаця і босыя, але не парэпаныя, белыя. Відаць,

хадзіць босым – гэта было нешта накшталт уніформы на час гульні.

I тут я здзівіўся яшчэ больш. З зарасцяў выбралася, нават скочыла, як тыгра, бо джунглі на добрую чвэрць складаліся з крапівы, дзяўчо год пятнаццаці. Схілілася, пачэсваючы вельмі доўгія, падрапаныя ногі шакаладнага колеру, пасля пацерла каленкам аб каленка, ускінула галаву – чорна-бурыя валасы цяжкай хваляй шыбанулі назад – і ўсміхнулася мне, і я ўбачыў цёмна-сінія вочы з ненатуральна велічэзнымі, па-вар'яцку вясёлымі чорнымі зрэнкамі.

– Здароў, хлопцы, здароў, новенькі. А божа ж мой, белы які. Ну, белы які.

– Зноў ты тут, – з прыхаванай пагрозай сказаў Багдан. -Зноў вяжашся.

– I не да цябе. I зусім-зусім не да цябе. Мне унь на гэтага, пляменніка, зблізу паглядзець хочацца. А месца тут ты не купіў, не купіў, кажу.

Багдан цяжка ўздыхнуў. Хлопцы паціснулі плячамі, нібы пакарыліся лёсу. А яна села насупраць мяне, абхапіла падрапанымі рукамі падрапаныя каленкі і стала бессаромна разглядаць, схіляючы галаву то на адзін, то на другі бок. Засталася, відаць, збольшага задаволеная.

– Я Нонка Юніцкая.

Калі Ролік і Багдан гаварылі на гарадской украінскай, а Жэнька – на рускай мове, хаця і са значным украінскім акцэнтам, то ў гэтай была ўвогуле не мова, а чорт ведае што. Гэта быў той паўдзённы жаргон, на якім гамоняць вялікія чарнаморскія партовыя гарады. Я не маю ні сілы, ні ўмення, ні, шчыра кажучы, жадання перадаваць усе гэтыя тропы, ідыёмы, усю безліч жывых інтанацый. Ды гэта і немагчыма, таму што больш за словы гралі тут паўдзённыя жэсты, міміка, рухі ўсяго цела. Гэта было – жах як "па-малдаванску" і дзіўна, жах як прыгожа.

Дый тып яе, калі разабрацца, быў дзіўны. Тут табе і ўкраінская і малдаўская, а можа, і кропля цыганскай крыві (я пераканаўся ў гэтым, калі пазней убачыў, як яна танцавала).

– Гэты самы, замучыў ён цябе пытаннямі. – I з чыста дзявочай логікай адразу ж спытала: – Біцца ўмееш?

– Нонка, – пагрозліва ўзвысіў голас Раланд. – Глядзі-і. Хто тут атаман?

– Хе. Тэж мне, Раланд – атаманд.

– Цыц, – Ролік ліхаманкава стараўся ўтрымаць у руках свой скіпетр. – Тут я пытаю. Страляць, бегаць умееш?

– Угм.

– Плаваць?

– Збольшага.

– То ходзімо на Дніпро. – Ролік устаў, пакінуўшы, такім чынам, апошняе слова за сабой.

II

Мы ішлі вуліцамі пустога горада, і рэдкія прахожыя здзіўлена глядзелі на нас: цуд боскі, такая вялікая група падлеткаў. Мусіць, так, са здзіўленнем і лёгкім пабойваннем глядзелі мірныя жыхары Парыжа на вясёлых мушкецёраў, якія вярталіся з начной папойкі.

Усю гэтую мушкецёрскую баладу псавала толькі Нонка. Ніхто, вядома, і не падумаў узяць яе з сабою, але ніхто і не падумаў забараніць цягацца за намі. Гонару зашмат – звяртаць увагу на дзяўчо. I вось яна цягнулася за намі кроках у дзесяці і насвіствала нешта "старарэжымнае", накшталт: "Алёша, ша! Возьми полтоном ниже, к чему Одессу-маму вспоминать?"

Мяне заўсёды здзіўляла, адкуль Чарлі Чаплін узяў гэты матыў, каб на яго аснове стварыць музыку для сваіх "Агнёў вялікага горада"? Можа, ад нейкага п'янага марачка-адэсіта ў партовым шынку?

Мы не звярталі на Нонку ўвагі. Ролік усё яшчэ быў ва ўладзе сваіх цяжкіх думак:

– На фронт цяпер трапіць – і думаць няма чаго. Бацькі падымуць хай. Зловяць, адправяць назад пад цёплы радзінны дах. Гэта яны ўмеюць.

– То што?

– А вось, кажуць, банды ў Заходняй Украіне ходзяць. Вось уцячы б, ды ў "ястрабкі".

– Табе "ўцячы", а мне, відаць, так і так гэтым займацца давядзецца. У сябе. Там, – сказаў я.

– Дый тут не дужа ўцячэш, – уздыхнуў Дзмітрэнка. -Вернуць і адтуль, як з фронту.

– Так, – сказаў я, – абклалі, як мядзведзяў. Выхаду, бадай што, і няма.

– Чаму няма? – загадкава ўсміхнуўся Ролік. – Як пашукаць, то заўсёды яго знойдзеш, выхад.

I раптам кінуў:

– Варочай, хлопцы, на Уладзімірскую. Пройдзем паўз універсітэт. – I толькі тут "звярнуў увагу" на Нонку. – Чаго ты цягнешся? Чаго цягнешся, кажу?

– А я не за вамі, сокіл ты мій, – Нонка ўсміхнулася краёчкам рота, паказаўшы некалькі снежных зубоў. – Я гуляю. Вуліца не твая. Куды хачу – туды іду.

Багдан шумна ўздыхнуў:

– Такая ўрэдная, зараза. Вось спаймаю неяк.