Текст книги "Самоучитель татарского на каждый день"
Автор книги: Ф. Сафиуллина
Жанр:
Языкознание
сообщить о нарушении
Текущая страница: 9 (всего у книги 17 страниц)
Урок 26
Татарская кухня. Диалоги. Задания.
(Егерме алтынчы дəрес)
– Хəерле кич, дуслар!
– Исəнмесез!
Сегодня наш урок будет радостным и веселым. Наша тема – татарская кулинария.
Татарская кухня
Вспомним знакомые слова, познакомимся с новыми словами и запомним их.
Аша – ешь, кушай
эч – пей
тəмле – вкусный
тəмсез — невкусный
тозлы [тозло] — соленый
татлы – сладкий
ачы – горький
əче – кислый
аш – суп; блюдо
токмач [токъмач] — лапша
коймак [къоймакъ] — блины, оладьи
чҮпрə – дрожжи
ботка [боткъа] — каша
шулпа – бульон
кисəк – кусок
пилмəн – пельмени
бал – мед
каймак [къаймакъ] – сметана
катык [къатыкъ] — катык
əйрəн – айран
ширбəт — сладкий напиток
кабартма [къабартма] – лепешка, пышка
гӨбəдия – губадия
Өчпочмак [Өчпочмакъ] – треугольник
кыстыбый — кыстыбый
чəкчəк – чакчак
бəлеш – бялиш
вак бəлеш [– акъ бəлеш] — мелкий бялиш
пəрəмəч – перемяч
тутырган тавык [тутыр„ан та – ыкъ] – фаршированная курица
кош теле – хворост
бавырсак [ба – ырсакъ] – баурсак
кымыз [къымыз] — кумыс
кəлəвə кəлə—ə] – калява
калак [къалакъ] – ложечка
кашык [къашыкъ] – ложка
чəнечке — вилка
Өстəл — стол
тəлинкə [тəлиңкə] — тарелка
ашьяулык [ашйа – лыкъ] – скатерть
пычак [пычакъ] — нож
камыр [къамыр] – тесто
мəҖлес — прием гостей (торжество)
сыйла — угощай
хуҖа – хозяин
хуҖа хатын, хуҖабикə – хозяйка
Үзе – сам(а)
Үзең – ты сам(а)
Үзем — я сам(а).
Вот, кажется, пока все.
Используя эти слова, поговорим по-татарски:
1. — Син нəрсə яратасың?
– Мин Өчпочмак яратам. ə син?
– Мин гӨбəдия яратам.
– Син гӨбəдияне Үзең пешерəсеңме?
– əйе.
– Тəмлеме?
– Бик тəмле.
2. – БҮген нəрсə пешерəсең?
– Тавык.
– ə син?
– Мин пилмəн пешерəм.
3. – Чəкчəк яратасыңмы?
– Яратам.
– Үзең пешерəсеңме?
– Юк шул.
– Кем пешерə?
– Кулинариядəн сатып алам.
– Килосы ничə сум?
– Сиксəн сум.
– Ай-яй, кыйбат.
– Кыйбат шул, лəкин тəмле.
4. – əни, бҮген кыстыбый пешер əле.
– Ярар, улым…
– əни, кайчан пешə?
– Хəзер, улым.
5. — Кунаклар, утырыгыз!
– Рəхмəт.
– Рəйханə ханым, Сез монда (сюда) килегез.
– Рəхмəт.
– Камил əфəнде, монда утырыгыз.
– Рəхмəт.
6. – Фəридə, Өстəлгə эскəтер Җəй (накрой).
– Хəзер, əни.
– Фəридə, тəлинкəлəр дə кирəк.
– Хəзер, əни.
– Рəхмəт, кызым.
– Фəридə, пычаклар, чəнечкелəр дə кирəк.
– Хəзер, əни.
– Рəхмəт, кызым. Кызым, салфеткалар да бир əле.
– Хəзер, əни.
– Рəхмəт, кызым.
7. – Базарда бал бармы?
– Бар.
– Ничə сум?
– Килосы 50 сум.
– Ай-яй!
8. – Өрек алдыңмы?
– Алдым.
– əйбəтме?
– Бик əйбəт.
– Тəмлеме?
– Тəмле.
9. — Шулпа салдыңмы? (бульон поставила ли?)
– Салдым.
– Кайчан пешə?
– Өч сəгатьтəн.
10. — Рəйсə, катык бир əле.
– Мə. Тəмлеме?
– Бик тəмле. Рəхмəт.
11. – Токмач яратасыңмы?
– Яратам.
– Токмачны кем кисə (режет)?
– Үзем.
12. – əни кичə вак бəлеш пешерде, тəмле булды!
– Кемнəр килде?
– Апа, абый килделəр.
13. – Миңа бер кисəк бəлеш бир əле.
– Рəхим ит.
14. – Сездə дӨге (рис) боткасы бармы?
– Бар.
– Бирегез əле.
– Мəгез.
– Рəхмəт.
15. – Сездə каймак бармы?
– Бар.
– Бер стакан каймак, коймак, бер чəй, бер əфлисун бирегез əле.
– Мəгез.
– Рəхмəт.
16. — Компот баллымы?
– Баллы тҮгел, əче.
17. – Аш тозлымы?
– Юк, əйбəт.
– Тəмлеме?
– Тəмле.
18. – Син əйрəн эчəсеңме?
– Эчəм.
19. – Тəлинкəлəр чистамы?
– Чиста.
– СӨлге чистамы?
– Чиста.
– Миңа салфетка бир əле.
– Мə.
– Рəхмəт.
20. – Камырың бик яхшы булган.
– əйе шул.
– Нəрсə салган идең (положил)?
– Ак май, Үсемлек (растительный) мае, ике йомырка (яйца), каймак, шикəр, чҮпрə (дрожжи), сӨт (молоко).
21. – Бəлешне кем пешергəн?
– əби.
– Ай, тəмле!
– Нинди ит салган?
– Сарык (овца) ите (баранина).
– Тагын? (Еще?)
– Бəрəңге.
– Тагын?
– Суган.
– Тагын?
– Май.
– Тəмле булган!
22. – Минераль су кирəкме?
– Кирəк.
– Хəзер бирəм.
23. – əчегəн бал (медовуха) кирəкме?
– Кирəк.
– Кем ясаган (сделал)?
– Бабай.
– Ай, шəп! (отлично!)
24. – Чəй тəмлеме?
– Тəмле.
– Өрек салыйммы? (положить ли?)
– əйе.
– Лимон кирəкме?
– Кирəк.
– Шикəр кирəкме?
– Кирəк.
– Ничə кисəк?
– Ике. Рəхмəт.
25. – Кунаклар, рəхим итегез. Утырыгыз.
– Рəхмəт.
– БҮген бездə бəйрəм. БҮген Хафиз пенсиягə чыкты.
– əйдəгез, Җитешегез (приступайте).
– Рəхмəт.
26. – Рəхилə апа, Сезгə бик зур рəхмəт. Пирогларыгыз бик тəмле булды.
– Сезгə рəхмəт, ГҮзəл. Тагын килегез.
27. – Чəйлəрегез тəмле булды. Рəхмəт сезгə!
– Сау булыгыз. Тагын килегез!
28. — Бу салатны кем ясады?
– Кызым.
– Бик тəмле булган.
– Рəхмəт инде.
29. – Бу нинди чəй, бик тəмле?
– Цейлон чəе.
– Кайдан алдың?
– Мансур МəскəҮдəн алып кайтты.
– Кайчан?
– Кичə кайтты.
30. — Чəй кайнармы (горячий)?
– əйе, кайнар.
– СӨт кирəкме?
– Юк, рəхмəт.
31. – Кош теле биримме?
– Бир. Кем пешерде?
– əни.
– Бик тəмле булган.
32. – БҮген ашханəдə Өчпочмак бармы?
– Бар.
– Ничə сум?
– Би сум.
33. — Өстəлгə чəчəк куй (поставь), кызым.
– Ярар, əни.
– Кунаклар килдеме?
– əйе, əни.
34. — РӨстəм əфəнде, бҮген безгə килегез.
– Рəхмəт.
– Сəгать 7 гə килегез.
– Ярый.
– Сезне кӨтəбез (ждем).
– Рəхмəт.
35. – Иптəшлəр, хуҖага зур рəхмəт əйтик.
– əйе, əйе.
– Рəшит əфəнде, Сезгə зур рəхмəт. Бик тəмле ризыклар (блюда) пешергəнсез. Хатыныгыз ГҮзəлия ханымга да зур рəхмəт.
– Сау булыгыз!
Задание 1. Переделайте утвердительные предложения в отрицательные.
Сезнең чəй бик тəмле.
əби бəрəңге пешерде.
Миңа минераль су кирəк.
əби чəйгə Өрек сала.
Тəлинкəлəр бик чиста.
Иртəгə бу залда бəйрəм була.
БҮген Җəмилəнең туе була.
Бездə бик акыллы бер егет бар.
Сезнең укытучыгыз яхшы.
Безнең Өйдə алты кеше.
Авылда яңа мəчет бар.
Авылда иртəгə туй булачак.
Сезнең Өйдə бик рəхəт.
Авылда Сабантуй бик кҮңелле Үтə.
Сау булыгыз! Уныّлар сезгə!
Урок 27
Повторяемое прошедшее время. Диалоги. Задания. Дикие птицы.
(Егерме Җиденче дəрес)
– Исəнмесез!
– Хəерле кӨн! (Хəерле кич!)
Продолжаем изучение прошедших времен.
Повторяемое прошедшее время.
Повторяемое прошедшее время обозначает неоднократно повторявшиеся действия, происшедшие в прошлом. Формы его выражения: – а/-ə торган иде, – ый/-и торган иде. Спрягается только вспомогательный глагол.
Единственное число
Мин ∙ бар-а торган иде-м ∙ Я, бывало, хаживал
Син ∙ бар-а торган иде-ң ∙ Ты, бывало, хаживал
Ул ∙ бар-а торган иде ∙ Он, бывало, хаживал
Мин ∙ пешер-ə торган иде-м ∙ Я, бывало, пек
Син ∙ пешер-ə торган иде-ң ∙ Ты, бывало, пек
Ул ∙ пешер-ə торган иде ∙ Он, бывало, пек
Мин ∙ ук(ы) – ый торган иде-м ∙ Я, бывало, читал
Син ∙ ук(ы) – ый торган иде-ң ∙ Ты, бывало, читал
Ул ∙ ук(ы) – ый торган иде ∙ Он, бывало, читал
Мин ∙ сӨйл(ə) – и торган иде-м ∙ Я, бывало, рассказывал
Син ∙ сӨйл(ə) – и торган иде-ң ∙ Ты, бывало, рассказывал
Ул ∙ сӨйл(ə) – и торган иде ∙ Он, бывало, рассказывал
Множественное число
Без ∙ бар-а торган иде-к ∙ Мы, бывало, хаживали
Сез ∙ бар-а торган иде-гез ∙ Вы, бывало, хаживали
Алар ∙ бар-а торган-нар иде ∙ Они, бывало, хаживали
Без ∙ пешер-ə торган иде-к ∙ Мы, бывало, пекли
Сез ∙ пешер-ə торган иде-гез ∙ Вы, бывало, пекли
Алар ∙ пешер-ə торган-нар иде ∙ Они, бывало, пекли
Без ∙ ук(ы) – ый торган иде-к ∙ Мы, бывало, читали
Сез ∙ ук(ы) – ый торган иде-гез ∙ Вы, бывало, читали
Алар ∙ ук(ы) – ый торган-нар иде ∙ Они, бывало, читали
Без ∙ сӨйл(ə) – и торган иде-к ∙ Мы, бывало, рассказывали
Сез ∙ сӨйл(ə) – и торган иде-гез ∙ Вы, бывало, рассказывали
Алар ∙ сӨйл(ə) – и торган-нар иде ∙ Они, бывало, рассказывали
Переводят эти формы примерно так:
Мин яза торган идем. – Я, бывало, писал.
Син əйтə торган идең. – Ты, бывало, говаривал.
Син пешерə торган идең. – Ты, бывало, (неоднократно) варил.
Ул килə торган иде. – Он, бывало, приходил.
Без ашый торган идек. – Мы, бывало, ели.
Сез концерт куя торган идегез. – Вы, бывало, показывали концерт.
Хотя это довольно громоздкая форма, попробуем поговорить:
1. — Хəтерлисеңме (помнишь), без Җырлый торган идек?
– əйе, хəтерлим.
2. — Хəтерлисеңме, без урамда йӨри торган идек?
– Хəтерлим.
– Хəтерлисеңме, син миңа чəчəклəр алып килə торган идең?
– Хəтерлим.
– Хəтерлисеңме, син кич белəн шигырьлəр укый торган идең!
– Хəтерлим.
3. — Рəшидə, син безгə китаплар алып килə торган идең?
– əйеме?
– əйе. Балалар бик ярата торган иде.
– əйе.
4. – РӨстəм, син шигырь яза торган идең. Хəзер дə язасыңмы?
– Юк, хəзер язмыйм.
– Ник?
– Вакыт юк.
5. – əби, син безгə əкият сӨйли торган идең. СӨйлə əле.
– Оныттым (забыла) бит, улым.
6. – Университетта матур концертлар була торган иде. Хəтерлисеңме?
– Бик яхшы хəтерлим. Хəзер юк менə.
– əйе шул.
7. – əни безгə коймак пешерə торган иде.
– ГӨбəдия дə.
– Өчпочмак та.
– Бик тəмле була иде.
– əйе.
Задание 1. В следующих предложениях измените лицо и число подлежащего и сказуемого.
Син аны яхшы белəсең.
Алар авылга кайта торган иде.
Сез безгə əйтəсезме?
Мин дусларымны яратам.
Ул МəскəҮгə конференциягə китте.
Без кичə Франциядəн кайттык.
Сез аны белəсезме?
Алар абый белəн танышлармы?
Сез иртəгə олимпиадага барасызмы?
Син иртəгə имтихан бирəсеңме?
Сез аны яхшы белəсезме?
Мин Тукай шигырьлəрен яратам.
Задание 2. Правильно прочитайте предложения и переведите. Эти слова и формы вам уже знакомы.
Мин əтигə əйттем.
əнигə əйттеңме?
Син май алдыңмы?
Сез кайчан кайттыгыз?
Без кичə кайттык.
Безгə ак эскəтер бирегез.
Тəрəзəне ачтыңмы?
Абыем университетта укый.
Башың авыртамы?
БҮген бармагымны кистем.
БҮген син китəсеңме?
əни бҮген пилмəн пешергəн.
Иртəгə апам кайта.
Син Зояны белəсеңме?
Сез ипи кисегез.
Ул безгə кермəгəн.
Өстəлне ю əле!
Син Өйгə кайтасыңмы?
Син кайсы квартирада торасың?
Апа кайткан иде.
Абый əйтə торган иде.
Мин белə идем.
Син əйтə идең.
Без яза торган идек.
Задание 3. Проспрягайте в настоящем времени глаголы бар, яз, əйт, ал, кайт, аша, кит.
Задание 4. Поставьте эти же глаголы в прошедшем категорическом и прошедшем неопределенном временах в единственном числе.
Образец. Мин тыңладым. Мин тыңлаганмын.
Задание 5. Употребите эти глаголы в прошедшем незаконченном и давнопрошедшем временах во множественном числе в предложении.
Образец. Без сӨйли идек. Без сӨйлəгəн идек.
Переходим к изучени птицِ
Домашние птицы:
каз [къаз] — гусь
тавык [та – ык] – курица
əтəч – петух
ана Үрдəк – утка
ата Үрдəк – селезень
Үрдəк бəбкəсе — утенок
чеби, чебеш — цыпленок
кҮркə – индюк
Дикие птицы:
чыпчык – воробей
карга [карга] – ворона
чəҮкə [чə—кə] – галка
кҮгəрчен — голубь
торна – журавль
тилгəн — коршун
кҮке, кəккҮк – кукушка
карчыга [къарчы„а] – ястреб
карлыгач [къарлы„ач] – ласточка
сандугач [санду„ач] – соловей
аккош [акъкъош] – лебедь
тутый кош — попугай
песнəк – синица
саескан [сайыскъан] — сорока
ябалак – филин
и т. д.
Мы знаем теперь прошедшие времена глагола и названия птиц. Чтобы запомнить эти формы, предлагаем вам татарскую игру «Очты-очты» («Летели-летели»). В эту игру обычно играют дети. Они стоят, собравшись в круг. В центре круга ведущий произносит почти одни и те же фразы: «Очты, очты – каргалар очты [Очто, очто – къар„алар очто]» («Летели-летели, вороны полетели») и при этом постоянно поднимает руки кверху. Когда призносятся названия птиц, стоящие должны поднимать руки и, наоборот, когда произносятся названия нелетающих предметов, не должны поднимать руки. Кто ошибочно или нечаянно поднимет, того наказывают тем, что он становится ведущим.
Примеры:
Очты, очты – каргалар очты.
Очты, очты – торналар очты.
Очты, очты – чыпчыклар очты.
Очты, очты – сыерлар (коровы) очты.
Очты, очты – сандугачлар очты.
Очты, очты – карлыгачлар очты.
Очты, очты – казлар очты.
Очты, очты – таллар (ивы) очты.
Очты, очты – песнəклəр очты и т. д.
Вот вы и запомнили прошедшее очевидное время глагола, которое часто путают с прошедшим неочевидным.
* * *
Продолжаем знакомство с устойчивыми оборотами и крылатыми словами татарского языка – настоящими жемчужинами народной мудрости. На этот раз – сочетания со словом тел (язык):
Теленə шайтан тӨкергəн – язык хорошо подвешен (букв.: на его язык черт плюнул).
Тел очында гына тора — вертится на языке (букв.: стоит на кончике языка).
СӨяксез тел ни əйтмəс – язык без костей (букв.: язык без костей – чего не скажет).
Телеңне тый – держи язык за зубами (букв.: придержи язык).
Тел бармый – язык не поворачивается.
Тел бистəсе — болтун (букв.: языковая слобода).
Телен йоткан — язык проглотил.
Телдəн тӨшми – не сходит с языка.
Тел кӨрмəлə – язык заплетается.
Телдəн калган – язык отнялся.
Тел очында безе бар — злой язык (на кончике языка есть шило).
Теле тышау тотмый — распускать язык (язык не держится за оковы).
На прощание вам пословицы.
Үзенең əйрəне юк, кешенең кымызын эзли. – У самого нет айрана (кислого молока), у других ищет кумыс.
Кеше ашы тəмле була. – В гостях и пища вкуснее.
Сыйлаганда су эч. – Когда угощают – пей воду.
Май ботканы бозмас. – Кашу маслом не испортишь.
Кунак килсə, ит пешə – ит пешмəсə, бит пешə. – Когда приходит гость, варится мясо; если мясо не варится – краснеет лицо.
Сау булыгыз!
Сезгə уңышлар телим.
Урок 28
Образование. Профессии. Диалоги. Задания.
(Егерме сигезенче дəрес)
– Исəнмесез!
– Хəерле кӨн!
Образование. Профессии
На этом уроке мы поговорим об образовании, о профессиях.
1. — Син кайсы мəктəптə укыйсың?
– 131 мəктəптə.
– Ул нинди мəктəп?
– Анда математика кҮбрəк укытыла. ə син кайда укыйсың?
– Мин татар гимназиясендə укыйм.
– Сиңа ошыймы?
– Бик ошый.
– Нинди фəннəрне яратасың?
– Татар телен, тарихны.
– Кемнəр укыта?
– Татар телен – МӨнирə апа, тарихны – Сабит ага укыта.
2. – БҮген ничə дəрес булды?
– Алты.
– Ничəле алдың?
– Бер бишле, ике дҮртле.
– Бишлесе – нинди дəрестə?
– Тарих дəресендə. ə син ничəле алдың?
– Ике бишле.
– Нəрсəдəн?
– Математикадан, физикадан.
3. – Сезнең мəктəп зурмы?
– Зур.
– КҮпме бала укый?
– 1200. ə сездə?
– 960.
– Кичəлəр буламы?
– Була.
– Син йӨрисеңме?
– əлбəттə.
4. – Син телчеме?
– Юк, мин тарихчы.
5. – Син укытучымы?
– əйе, мин укытучы.
– ə Сез кем?
– Мин экономист.
6. – Ул табибмы (врачмы)?
– Юк, ул врач тҮгел.
– Кем соң?
– Бухгалтер.
7. — Алар студентлармы?
– Белмим шул.
8. – Син кайда укыйсың?
– Педагогика университетында. ə син?
– Мин университетта.
– Кайсы факультетта?
– Филология факультетында. ə син?
– Мин геология факультетында.
9. – Мəктəпне тəмамлагач, син кая барасың?
– Институтка керергə уйлыйм.
– Кайсы институтка?
– Финанс-экономика институтына.
– Ник алай уйладың?
– Хəзер бит бар нəрсə экономикага бəйле.
– əйе шул. Мин чит теллəр факультетына керергə уйлыйм.
– Ул кайсы университетта?
– Педагогика университетында.
– Нинди тел Өйрəнəсең?
– Инглиз телен.
10. – Быел нинди имтиханнар тапшырасыз (сдаете)?
– Тарих, чит тел, политология, политэкономия. ə сез?
– Без югары математика, политология бирəчəкбез.
– Куркасыңмы?
– Бераз куркам.
12. – Иртəгə безнең имтихан!
– Нинди фəннəн?
– Татар халык авыз иҖаты (татарский фольклор).
– Авырмы?
– Юк, əллəни авыр тҮгел. Бик кызыклы фəн.
– Кем укыта?
– Марат Гафурович.
13. – Сезнең институтта ничə факультет бар?
– Биш.
– Ниндилəр?
– Тарих, филология, математика, табигать белеме, чит теллəр факультетлары. ə син кайда укыйсың?
– Университетта.
– Сездə нинди факультетлар бар?
– Юридик, биология, геология, экология, механика-математика, физика, химия, исəплəҮ математикасы Һəм кибернетика, филология, журналистика, тарих, татар филологиясе, тарихы Һəм шəрык теллəре факультетлары бар.
14. — Исəнмесез!
– Исəнмесез!
– Миңа деканны кҮрергə кирəк иде.
– Ул сəгать 11 дə була. КӨтегез.
15. – Ярыймы? Исəнмесез!
– Исəнмесез!
– Данияр Галимович, сез чакырдыгызмы?
– əйе. Сезнең чит телдəн имтиханыгыз тапшырылмаган.
– əйе шул, мин ул вакытта авырган идем.
– Белешмəгез (справкагыз) бармы соң?
– Бар. Менə.
– Ярый, мин сезгə рӨхсəт кəгазе бирермен.
16. — Сез нинди теллəр белəсез?
– Рус телен, инглиз телен.
– ə татарча яхшы белəсезме?
– Бик Үк яхшы тҮгел шул. Бəлəкəй чакта минем белəн кҮбрəк русча сӨйлəшкəннəр. Балалар бакчасында да русча гына сөйлə тем. Хəзер менə ныклап Өйрəнəм. ə сез нинди теллəр белəсез?
– Мин русча, немецчə, фарсыча сӨйлəшə белəм.
– Фарсы телен каян белəсез?
– Университетта Өйрəндем.
– Авырмы ул тел?
– Алай авыр тҮгел. Ул безнең таҖик теленə кардəш.
17. – Сезнең гаилəгездə нинди ҺӨнəр кешелəре бар?
– Безнең əни – укытучы, əти – заводта эшче, əби – бухгалтер, бабай – хəрби хезмəт кешесе, абый – химик, апа
– юрист.
– Үзегез кем?
– Үзем аспирант. Татар халкы телен Өйрəнəм. ə сез?
– Мин археолог. Болгар тарихын Өйрəнəм. əтием – инженер, əнием – тегҮче. ДəҮ əти белəн дəҮ əни авылда яшилəр. ДəҮ əти колхозда хисапчы булган, дəҮ əни – терлекче. Абыем хəзер газетада сəркатип (секретарь) булып эшли. Апам – фəнни-тикшеренҮ институтында гыйльми хезмəткəр.
18. – Сəлам, Морат!
– Исəнме, Гариф!
– Син ничек бу якларга килеп чыктың?
– Командировкага килдем.
– Кайда эшлисең?
– КамАЗда.
– КҮптəнме?
– 3 ел инде.
– Кем булып?
– Баш технолог булып. ə син, институтны тəмамлагач, кая киттең?
– ТҮбəн Камага.
– Кайда урнаштың?
– Химия комбинатына.
– Кем булып эшлисең?
– Смена начальнигы.
– Акчасы кҮпме соң?
– Шактый. 2100 сум булыр.
– əйбəт икəн…
19. – Исəнмесез!
– Исəнмесез! Утырыгыз.
– Рəхмəт. Сезгə сҮзем бар иде.
– Рəхим итегез!
– Минем белəсем килə: сезгə физиклар кирəкмиме?
– Сез кайсы югары уку йортын тəмамладыгыз?
– Университетны.
– Ничəнче елда?
– Мең тугыз йӨз сиксəненче елда.
– Ярый, безгə бер физик кирəк. Уйлашырбыз. Бер атнадан килегез.
– Рəхмəт Сезгə, сау булыгыз!
– Сау булыгыз!
Задание 1. Добавьте ответы.
– Сезнең исемегез ничек?
– …
– ə фамилиягез?
– …
– əтиегезнең исеме ничек?
– …
– Димəк, мин Сезгə Фəридə Кəримовна дип əйтə алам. Сез ризамы?
– …
– Сезгə ничə яшь?
– …
– Сез нинди институт бетердегез?
– …
– Кайсы факультетны?
– …
– Хəзер кайда эшлисез?
– …
– Кайсы мəктəптə?
– …
– Эшегез ошыймы?
– …
Задание 2. Переведите на татарский язык.
Минем исемем – Фəридə. Миа 23 яّь. Мин казан университетында укыдым. Мин – математик. Мин хəзер казанда яّим. Казанны 18 нче мəктəбендə математика укытам.
Бу мəктəптə инглиз телен яхّы өйрəтəлəр. Мин үзем дə бу мəктəптə укыдым.
Сау булыгыз! Сезгə зур уңышлар телим.
Урок 29
· Одежда. Обувь. Украшения. Диалоги.
· Указательные местоимения. Диалоги.
(Егерме тугызынчы дəрес)
– Исəнмесез!
Одежда. Обувь
Сегодня мы будем знакомиться с названиями одежды, обуви.
Вам будет интересно узнать, что в названиях одежды (более древней) много общего в русском и татарском языках. Многие русские слова, выражающие эти понятия, заимствованы из тюркских (татарского), восточных языков. Это такие слова, как: армяк, тулуп, штаны, шаровары, бурка, шаль, каракуль, бархат, парча, зипун, башлык, ичиги, сарафан, чапан, чувяк, серьги, жемчуг, хна, басма, сурьма, бисер, тушь, епанча, бишмет, тесьма, тафта, башмак, каблук, кафтан, кушак, халат, чадра, шагрень, карман, чеботы, тюбетейка и т. п.
Если вас интересуют тюркские заимствования в русском языке, советуем прочитать книгу группы ученых Казанского университета «Заимствования русского языка в историко-функциональном аспекте» (Казань: изд-во КГУ, 1991; 190с.).
Совсем недавно появилась книга К.А. Каналеевой «Саркизмы русского языка» (Казань, 2000), где исследуется и татарские заимствования в русском языке. Кроме того имеется очень много этимологических словарей русского языка, в которых раскрывается происхождение многих тюркских и восточных слов.
Для разговоров на эту тему нам необходимо выучить следующие слова:
тек – шей
кием – одежда
Өс киеме – верхняя одежда
аяк киеме – обувь
Үлчəм — размер
ситсы — ситцевый, ситец
кҮн – кожаный, кожа
бəрхет – бархатный, бархат
йон — шерстяной
ефəк – шелковый
мамык – хлопчатобумажный
сатин – сатиновый, сатин
киез – войлочный, войлок
Кроме того, очень много названий тканей, заимствованных через русский и общих с русским языком: батист, бостон, вельвет, велюр, вискоза, габардин, драп, замша, капрон, ацетат, крепдешин, кримплен, поплин, нейлон, трикотаж, фланель и т. д.
Поговорим по-татарски:
1. – Лена, əйдə кҮлмəккə ефəк алабыз.
– Бик кыйбат бит.
– Шулай да (так-то так), лəкин (но) ефəк кҮлмəк бик матур бит. əйдə, алыйк инде.
– Ярар, əйдə, кибеткə барыйк. Карарбыз.
– əйдə…
– Бу кҮлмəк нинди?
– Йон.
– Ничə сум?
– Алты мең сум.
2. — Сездə ситсы бармы?
– Бар.
– Нинди?
– Ак.
– Ничə сум?
– Утыз ике сум.
3. — Рəйсə, мин сатин халат алдым. Менə, кара. Матурмы?
– Бик матур. Кайдан алдың?
– Кибеттəн.
– Кайсы кибеттəн?
– Бауман урамында «Хатын-кызлар киемнəре» кибетеннəн.
– Тагын бармы?
– Юк, бетте шул.
4. – əйтегез əле, сездə вельвет бармы?
– Бар. Сезгə кҮпме (сколько) кирəк?
– Өч метр.
– Кассага йӨз илле сум тҮлəгез.
– Хəзер.
5. – Сездə кҮн пальтолар бармы?
– Бар.
– Кайсы илнеке?
– ТӨркиянеке.
– Ничə сум?
– Сигез мең сум.
– Ай-яй, бик кыйбат.
– Кыйбат, лəкин матур.
– əйе шул.
6. – Бу сатин тагын бармы?
– Бар.
– Миңа Өч метр Үлчəгез əле.
– Рəхим итегез. Кассага Җитмеш сигез сум тҮлəгез.
– Хəзер.
7. – Рəйхан, бу кара драп сиңа ошыймы?
– Ошый.
– Ничə сум?
– ДҮрт йӨз.
– əйдə, алыйк.
– Ярар.
8. — Рəшидə, синең крепдешин кҮлмəгең бармы?
– Бар.
– Яңамы? Кайдан алдың?
– Тектердем.
– Кайда?
– Ательеда.
– Ничə сум алдылар?
– Өч йӨз сум.
– Ай-яй, кыйбат!
9. — Хəзер нинди тукыма модада?
– Мамык, ефəк, кҮн.
– Алар бик кыйбат бит.
– əйе шул. Лəкин матур, уңай (удобно), рəхəт.
10. – Сиңа кримплен кирəкме, Рəшидə?
– Кирəк. Кайда бар?
– Безнең эштə бер ханым сата.
– Сиңа ничə метр кирəк?
– Ике метр да утыз сантиметр.
– Ярый, мин аңа əйтермен.
– Рəхмəт, Сəлимə.
Задание 1. Поставьте предложения в вопросительной форме.
Сездə ситсы бар.
Кибеттə пальто юк.
Бу магазинда китап кҮп.
Теге кибеттə яңа сатучы эшли.
Бу кафеда Илдар эшли.
Сезнең кибеткə сатучы кирəк.
Бу кибеттə алма бар.
Теге кибеттə минераль су юк.
Сезнең кибеттə яшелчə саталар.
Безнең кибет бай.
Обувь
аяк киеме – обувь
милли аяк киеме – национальная обувь
итек — сапоги; валенки
кҮн итек – кожаные сапоги
киез итек – валенки
резин итек – резиновые сапоги
кирза итек – кирзовые сапоги
Үлчəм – размер
ки – надень
сал – снимай
читек — ичиги
бизəк – узор
чҮəк – тапочки, чувяки
чигҮле читек — вышитые сапожки
табан — подошва
олтан сал – подшивай
Үкчə — каблук
А теперь поговорим.
1. – Рəшит, син ничəнче Үлчəм аяк киеме киясең?
– Кырык беренче.
2. – Гафу итегез, бу читекне кайда тегəлəр?
– Арчада. Анда милли аяк киемнəре фабрикасы бар.
– Бик матур читеклəр! Аларны кибеттə саталармы?
– Бик сирəк (редко).
– Кыйбатмы?
– Кыйбат!
3. — Хəзер кыш Җитə (наступает). Итек кирəк.
– Синең итеклəрең юкмыни?
– Юк шул. Яңа итек кирəк.
– Хəзер бик кыйбат инде.
– əйе, яхшы итеклəр 3 мең инде.
– Аласыңмы?
– Акча Җитми шул əле (не хватает пока).
4. — əни, сиңа матур чҮəклəр алдым.
– Рəхмəт, кызым, рəхмəт.
– əни, ки əле, ярыймы?
– Ярый, кызым. Рəхмəт сиңа.
– Сау бул, əни. Җылы аягыңда тузсын (буквально: пусть износится на твоих теплых ногах).
5. – Киез итегемнең табаны тузган. Олтан салдырыргакирəк (надо под ить).
– Бир, мин мастерскойга барам.
– Рəхмəт сиңа. Мə. Ничə сум акча кирəк?
– Кырык сум бир.
– Мə.
6. — Аягың туңдымы? (Замерзли ноги?)
– Туңды.
– Мə, Җылы чҮəк ки.
– Рəхмəт.
Кроме татарских названий обуви, много других, русских слов: галоши, кеды, босоножки, ботинки, кроссовки, боты и т. д.
Указательные местоимения
Мы уже умеем употреблять некоторые указательные местоимения.
Бу – этот
шул – этот, тот
теге – тот
андый – таковой
мондый – такой
шундый – такой
менə — вот (не склоняется)
əнə — вон (не склоняется)
Некоторые из этих местоимений принимают аффиксы падежей, числа, иногда – и принадлежности.
Бу (этот) ∙ болар (эти)
шул (тот, этот) ∙ шулар (те)
теге (тот) ∙ тегелəр (те)
андый (такой) ∙ андыйлар (такие)
мондыйлар (такой) ∙ мондыйлар (такие)
шундый (такой) ∙ шундыйлар (такие)
Падежное склонение
И.п. болар (эти); шулар (они); тегелəр (те)
Р.п. боларның (этих); шуларның (их, у них); тегелəрнең (у тех)
Напр.п. боларга (этим); шуларга (им); тегелəргə (тем)
Вин.п. боларны (этих); шуларны (их); тегелəрне (тех)
Исх.п. болардан (от этих); шулардан (их, у них); тегелəрдəн (от тех)
Местн. вр.п. боларда (у этих); шуларда (у них); тегелəрдə (у тех)
Иногда к указательным местоимениям добавляются аффиксы принадлежности III лица:
бу – бусы (этот из тех)
теге – тегесе (тот из тех)
болар – болары (эти из тех)
шул – шунысы (этот из тех)
тегелəр – тегелəре (те из тех)
Теперь поговорим по-татарски, употребляя указательные местоимения:
1. — Бу абыйны белəсеңме?
– Юк шул (здесь ул в значении части утверждения).
– Таныш булыгыз: бу – Рəшит абый, бу – Галим.
– Рəхмəт.
2. — Теге студент ничəнче курста укый ул?
– Өченче курста.
– Фамилиясе ничек?
– Арсланов.
3. – Шул сҮзне əйт əле.
– Хəзер: салкын.
– ТəрҖемə ит.
– Холодно.
4. — Теге кҮлмəкне кҮрсəтегез əле.
– Мəгез.
– Рəхмəт.
5. – Бу чҮəк ничə сум?
– Ике йӨз ун сум.
– Рəхмəт.
6. – Камил, мондый пластинка кайда бар?
– Бауман урамында «Музыкаль товарлар» кибетендə бар.
– Рəхмəт.
7. — Гафу итегез, бишенче йорт кайда?
– ə-əнə!
– Мансур, менə бу апага əйт əле: театр кайда?
– Хəзер əйтəм. Трамвайга утырыгыз. Киров тукталышында тӨшегез. Шунда кҮрерсез.
– Рəхмəт.
8. — Рəшидə, моны Галия апага бир əле.
– Нəрсə ул?
– Балык.
– Ярар.
9. – əхмəт, тегенең акчасы бармы?
– Юк.
– Ничə сум кирəк?
– Илле сум.
Задание 1. Переведите предложения.
Моны сиңа кем əйтте?
Моңа син ризамы?
Монда кем утыра?
Моның нинди файдасы бар?
Бу – кем портфеле?
Бу китапны моннан кем алды?
Теге кешене белəсеңме?
Тегенең акчасы бармы?
Тегеңə əйттегезме?
Тегене кҮрдеңме?
Тегелəр кая киттелəр?
Тегелəрнең машиналары ватылган.
Шул кызны биергə чакыр əле.
Шуның ничə сумы сезнеке?
Шуңа барып əйтегез əле.
Шуны китап шкафыннан алып бир əле.
Шуннан без ҖəяҮ кайттык.
Шуларга ник и» тибар итмисез?
Шуларның машиналары бишəҮ.
Шуларга телеграмма Җибəрдегезме?
На прощание вам 2 пословицы.
Энə кая, Җеп шунда [энə къайа, Җэп шунда]. — Где иголка, там и нитка.
Биялəй эченнəн йодрык кҮрсəтмə [бийəлəй эчэннəн йодрокъ кҮрсəтмə]. — Не показывай кулак из варежки.
Сау булыгыз! Сезгə уыّлар телим.
