Текст книги "Самоучитель татарского на каждый день"
Автор книги: Ф. Сафиуллина
Жанр:
Языкознание
сообщить о нарушении
Текущая страница: 15 (всего у книги 17 страниц)
Урок 48
Транспорт. Почта. Телефон. Телеграф. Диалоги.
Отдых. Диалоги.
Печать. Диалоги.
Здоровье. Диалоги.
(Кырык сигезенче дəрес)
Этот урок мы посвятим диалогам на темы: «Транспорт», «Почта, телефон, телеграф», «Отдых», «Печать», «Здоровье».
ТРАНСПОРТ
1. — Гафу итегез, 5-нче трамвай кайда туктый?
– Бакча янында.
2. – Гафу итегез, трамвай билеты ничə сум?
– 2 сум.
3. – Гафу итегез, алдагы тукталышта тӨшəсезме?
– Нинди була?
– Ирек мəйданы.
– əйе, тӨшəбез.
4. – Гафу итегез, миңа берəр талон бирмəссезме?
– Рəхим итегез.
5. – Гафу итегез, 1 пачка талон ничə сум?
– 20 сум.
6. – Гафу итегез, бу ничəнче автобус иде?
– Илле алтынчы.
– Ай, Өлгермəдек.
7. – Гафу итегез, автовокзалга ничек барырга?
– 2-нче троллейбус белəн.
– ə ул кайда туктый?
– əбҖəлилов тукталышында.
– Озак барасымы?
– 9-нчы тукталышта тӨшегез. Сул якта автовокзал булыр.
– Рəхмəт Сезгə.
– Берни тҮгел.
ПОЧТА. ТЕЛЕФОН. ТЕЛЕГРАФ.
1. – Кичə миңа əнидəн хат килде.
– Нəрсə яза?
– Тизрəк кайт, ди. Урманда Җилəк кҮп, ди.
– Кайтасыңмы соң?
– Ике кӨннəн.
2. – Сезнең адресыгыз нинди?
– Казан, Тукай урамы, 14 йорт, 2-нче квартира.
3. – Сез хат ташучымы?
– əйе.
– Миңа бҮген хат юкмы?
– Юк шул.
4. — Гафу итегез, почта кайда микəн?
– Бер квартал барасы бар.
5. – Телеграмма бланклары бирегез əле.
– Мəгез (возьмите).
– Рəхмəт.
6. – Сезгə телеграмма.
– Каян?
– МəскəҮдəн.
– Рəхмəт.
7. – Миңа 5 конверт бирегез əле.
– Мəгез. 10 сум бирегез.
– Рəхмəт.
8. – Миңа хат юкмы?
– Паспортыгызны бирегез.
– Мəгез.
– Хəзер карыйм. Бар. Хəтта ике.
– Рəхмəт Сезгə.
9. — Варшава белəн сӨйлəшергə заказ кабул итегез əле?
– Рəхим итегез.
ОТДЫХ (ЯЛ ИТҮ)
1. – Син ничек ял итəсең?
– Укыйм, кинога, театрга йӨрим.
– ə син?
– Мин урманга барырга, Җилəк, гӨмбə Җыярга яратам.
2. — Син музыка яратасыңмы?
– Яратам.
– Ниндине?
– Халык кӨйлəрен. ə син?
– ə мин заманча музыка яратам.
3. – Су коенырга барабызмы?
– Кая?
– Зəңгəр кҮлгə.
– Анда ничек барырга?
– Автобус белəн.
– Озакмы?
– Бер сəгать.
– Ой-ой, озак икəн. əллə Казансуга гына тӨшəбезме?
– Аның суы бик əйбəт тҮгел шул.
4. – Алсу, Сезне иртəгə театрга чакырам. Барасызмы?
– Бик рəхəтлəнеп. ə нəрсə карыйбыз?
– Аяз ГыйлəҖевнең «Өч аршын Җир» исемле спектаклен.
– Ярый. Кайда очрашабыз?
– Театр каршында, Җиде туларга унбиш минут кала.
– Ярый, мин килермен.
– Рəхмəт, мин сине кӨтəрмен.
5. – Син спорт белəн шӨгыльлəнəсеңме?
– əйе, мин теннис уйнарга яратам. ə син?
– Мин баскетбол уйныйм.
– Ярышларда катнашасыңмы?
– əйе, безнең команда шəҺəрдə беренче урында.
6. – Бу команданың тренеры кем микəн?
– Гайнуллин Рəхим Булатович.
– Ул спорт мастерымы?
– əйе.
7. — Гафу итегез, уен кайчан башланды?
– Ун минут элек.
– Кем Җиңə?
– əле беркем дə Җиңми.
8. — Татарларда нинди милли спорт тӨрлəре бар?
– Иң яхшысы – татарча кӨрəш.
– Тагын?
– Ат чабышлары.
– Тагын?
– Мин бик Үк белеп Җиткермим шул.
9. — Сездə сабантуй ничек була?
– Бик кызыклы була.
– СӨйлə əле.
– Берничə кӨн кала Өйдəн Өйгə йӨреп, яшь киленнəрдəн чиккəн сӨлгелəр, бҮлəклəр Җыеп йӨрилəр. Сабан туе су буендагы болында була. Анда башта балалар, аннан соң Үсмерлəр кӨрəшə. Соңыннан чират иң кӨчлелəргə Җитə. Сабантуйның иң кӨчле батырына я сарык, я келəм, я мотоцикл бирəлəр.
– Ат чабышлары буламы?
– Була. Бик кҮңелле була.
– Капчык белəн бҮрəнə Өстендə дə сугышалармы?
– əйе.
– Кашыкка йомырка утыртып та йӨгерəлəрме?
– əйе. Сездə дə шулаймыни?
– əйе. Бездə əле колгага (столб) да менəлəр.
– Бездə дə шулай. Колга башында я əтəч, я итеклəр, я башка бер əйбер була.
– Җырлыйлармы?
– Җырлыйлар да, биилəр дə, гармун да уйныйлар.
– Сабантуйга кунаклар кайтамы?
– Бик кҮп кайталар. Бик ерак Җирлəрдəн кайталар. Алар читтə тальян моңына, халык кӨйлəренə, авыл ашларына сусап (скучая) яшилəр дə, кҮңеллəренə рухи лəззəт алып китəлəр.
– Синең Казан сабантуйларында булганың бармы?
– Бар. Лəкин авылныкы кҮбрəк ошый миңа.
– Миңа да.
ПЕЧАТЬ (МАТБУГАТ)
1. – Миңа «Салават кҮпере» журналы кирəк иде.
– Бездə бетте шул. Икенче киоскыдан сорап карагыз.
– Рəхмəт.
2. – Син нинди газеталарга язылдың?
– «Ватаным Татарстан», «Татарстан яшьлəре», «Вечерняя Казань».
– Журналлар аласыңмы?
– əйе. Безгə «Казан утлары», «СӨембикə», «Идел» журналлары килə.
3. – Син кичəге «Ватаным Татарстан» гəзитен укыдыңмы?
– Юк əле. Нəрсə бар?
– Президентның бер бик кызыклы мəкалəсе басылган.
– Укырмын. əйтҮеңə рəхмəт.
4. — Татар теленең ҮзӨйрəткечен кайда саталар микəн?
– Бауман урамындагы китап кибетендə.
– Син алдыңмы?
– Алдым.
5. – Син кайсы шагыйрьлəрнең иҖатын яратасың?
– Миңа Габдулла Тукай, Сəгыйть Рəмиев, Дəрдемəнд, Һади Такташ, Муса Җəлил, Хəсəн Туфан, Сибгат Хəким шигырьлəре ошый.
– ə сиңа?
– Мин яшьрəк шагыйрьлəрне яратам.
– Кемнəрне?
– Р.Фəйзуллинны, Х.əюповны, Рəшит əхмəтҖановны, ЗӨлфəтне, М.ə»лəмовны.
– Синдə аларның китаплары бармы?
– Бар.
– Миңа да биреп торырсың əле.
– Ярый. Бирермен.
ЗДОРОВЬЕ (СəЛАМəТЛЕК)
1. — Нигəдер башым авырта.
– Баш даруы биримме соң?
– Бармы?
– Бар.
– Бир əле. Су да бир.
– Мə.
– Рəхмəт сиңа.
2. — Ай! Кулым киселде!
– Кая, нəрсə бирим?
– Йод белəн мамык (вата) бир əле.
– Менə. Хəзер каны туктар.
– Рəхмəт сиңа.
3. — Безнең апа больницада ята бит əле.
– Ни булган?
– Ашказаны (желудок) авырта ди.
– КҮптəн ятамы?
– 2 атна инде.
– Хəле ничек соң?
– Бераз Җиңелəя инде.
4. – Миңа ютəл (кашель) даруы кирəк иде. Рецепт язып бирегез əле.
– Хəзер.
– Рəхмəт сезгə.
5. — Иптəшегезгə операция ясадылармы?
– əйе. Кичə ясадылар.
– Хəле ничек?
– Бик Үк Җиңел тҮгел əле.
– Сезгə берəр ярдəм кирəкмиме?
– Юк, рəхмəт Сезгə.
6. – Мин быел бер дə авырмадым.
– Ничек алай?
– Кыш буе чаңгыда шудым, урамда кҮп ҖəяҮ йӨрдем, бассейнга йӨзəргə йӨрдем, кӨн саен зарядка ясадым.
– Вакытың кҮп булган икəн!
– Вакыт кҮп тҮгел, авырыйсы килми. Сине дə Үзем белəн алып бара алам.
– Ай, рəхмəт əйтҮеңə. Мин дə синең белəн йӨрим əле.
– əйдə.
7. — Сез кайсы табибка (врачка) чират алдыгыз?
– Мин – Венера Хафизовнага.
– Мин дə шуңа. И, əйбəт тə врач инде ул, əйеме?
– əйе. Ул шундый и» тибарлы, ачык йӨзле, ярдəмчел, ихлас кҮңелдəн ярдəм итəргə тели. Аны яратмаган кеше юктыр безнең авырулар арасында.
– əйе шул.
8. – Врач Хəкимова кайда кабул итə?
– 41-нче бҮлмəдə.
– Чиратта кем соңгы?
– Мин.
– Мин сезнең арттан.
– Ярый.
9. — ФəйрҮзə, безнең оныгыбыз бар бит.
– Кайчан туды?
– БҮген генə. Иртəн.
– əнисенең хəле ничек?
– əйбəт. СӨте дə бар.
– Бала сəламəтме?
– əйе, зур ди. 4 кило да 800.
– Ай-яй, зур! Сəламəт булып Үссен.
– əйе, шулай булсын инде. Ярый, минем алар янына барасым бар. Ашарга илтəм. Сау бул.
– Сəлам əйт. Мин дə барырмын əле. Кайсы хастаханəдə (больницада)?
– Тимер юлчылар больницасында.
– Рəхмəт. Сау бул.
Задание 1. Поставьте к данным словам антонимы:
бар —
бир —
кайт —
кит —
ят —
төш —
əти —
ана —
аз —
дус —
якын —
монда —
зур —
сəламəт —
Задание 2. С этими словами составьте диалоги.
Дəрес бетте. Сау булыгыз. Сезгə уңышлар телим.
Урок 49
Повторение и обобщение пройденного. Работа по текстам
(Кырык тугызынчы дəрес)
– Исəнмесез!
– Хəерле кич, кадерле дуслар!
Сегодняшний урок мы проведем несколько своеобразно. Это будет некоторым обобщением того, что вам уже знакомо и известно. Попробуем прочитать и понимать отдельные маленькие монологические тексты.
Давайте начнем с самого простого.
БҮген, 27 февральдə, явымсыз, алмашынучан болытлы Һава. Казанда 7–9, Татарстанда 6-11 градус салкын. Алдагы ике кӨндə болытлы Һава. Температура тӨнлə 14–19 (урыны белəн 25 градуска кадəр), кӨндез 6-11 градус салкын булачак.
В этом отрывке многие слова вам понятны. Но есть, наверное, и новые: явымсыз – без осадков; алмашынучан болытлы Һава – переменная облачность; алдагы – предстоящий; урыны белəн – местами.
Попробуем текст посложнее.
«ИнҖил» Үзбəк телендə
Моннан бер ел элек изге Коръəн Үзбəк теленə тəрҖемə итеп бастырылган иде. əле кҮптəн тҮгел «ИнҖил» (Библия) Үзбəкчə басылып чыкты. Тиражы – 50 мең данə. Аны Стокгольмның «ИнҖил» не ТəрҖемə итҮ институты əзерлəгəн.
Институтның бҮлек мӨдире белдергəнчə, бу китап Өстендə тəрҖемəчелəр 20 ел эшлəгəн
(«Татарстан хəбəрлəре», 27 февраль, 1993).
Попробуем сами перевести этот текст. Он содержит слова, которые мы уже проходили. Дадим перевод нескольких слов: изге — священный, бастырылган иде – был издан, данə – экземпляр, əзерлəгəн – подготовил, бҮлек мӨдире — заведующий отделом, белдергəнчə – как заявил.
Еще одна проверка. Прочтите текст. Все ли слова понятны?
Җəй кӨне
Җəй кӨне без урманда ял итəбез. Иртə белəн су коенабыз. КӨндез урманда йӨрибез. Алмаз балык тота. Лəйлə шифалы Үлəннəр Җыя. Абый Үлəннəрдəн гербарий əзерли. əни белəн мин Җилəк Җыям. əти – урман каравылчысы. Ул кӨне буе урманда йӨри. Кич белəн без бергə Җыелып, ашыйбыз, чəй эчəбез, кош сайраганын тыңлыйбыз.
Поняли ли текст? Наверное, вам непонятны были следующие слова: су коенабыз – купаемся; шифалы Үлəн – лекарственное растение; каравылчы – сторож; сайраганын – как поет.
Теперь задание будет посложнее. Прочтите знаменитое стихотворение Г.Тукая «Родной язык» (1910). Это – и прекрасная песня, которая превратилась в гимн татарского народа. И нет человека, который бы не знал её.
Туган тел
И туган тел, и матур тел, əткəм-əнкəмнең теле!
ДӨньяда кҮп нəрсə белдем син туган тел аркылы.
Иң элек бу тел белəн əнкəм бишектə кӨйлəгəн,
Аннары тӨннəр буе əбкəм хикəят сӨйлəгəн.
И туган тел! Һəрвакытта ярдəмең берлəн синең,
Кечкенəдəн аңлашылган шатлыгым, кайгым минем.
И туган тел! Синдə булган иң элек кылган догам.
Ярлыкагыл дип Үземне, əткəм-əнкəмне, ходам!
(Г.Тукай)
Прочитали? Давайте вместе постараемся перевести непонятные слова: туган тел — родной язык; əткəм-əнкəм – отец мой – мать моя (родители); дӨньяда — на свете; аркылы – через; иң элек – прежде всего; бишектə – в колыбели; кӨйлəгəн — напевала; аннары – затем; тӨннəр буе – ночами; əбкəм – бабушка моя; хикəят — рассказы (сказки); сӨйлəгəн — рассказывала; Һəрвакытта — всегда; ярдəмең бе(р)лəн – с помощью твоей; аңлашылган – ставший понятным; шатлыгым – радость моя; кайгым – горе мое; кылган догам – прочитанная молитва моя; ярлыкагыл — прости; дип — говоря; ходам — аллах мой.
А теперь приведем литературный перевод этого стихотворения, выполненный Р.Бухаревым.
Родной язык
О язык, родной, певучий! О родительская речь!
Что еще на свете знал я, что сумел я уберечь?
Колыбель мою качая, тихо-тихо пела мать,
Подрастая, сказки бабушки, я начал понимать…
О язык мой, мы навечно неразлучные друзья, —
С детства стала мне понятна радость и печаль твоя.
О язык мой! Как сердечно я молился в первый раз:
Помоги, – шептал, – помилуй мать с отцом, помилуй
нас…
Давайте посмотрим другое стихотворение. Там, наверное, почти и не будет незнакомых вам слов. Это стихотворение Х.Аюпова, на слова которого Луиза Батыр-Булгари написала музыку. Называется оно «Сиңа гына язган хатлар» («Только тебе написанные письма»)
əгəр еракларга китеп барсам,
Сагынудан синдə янса утлар —
Бəхет тамчылары булып тамар
Сиңа гына язган назлы хатлар.
Чəчлəреңə инде чал керсə дə,
Искə тӨшəр бергə булган чаклар.
Яшьлек тургайлары булып килер
Сиңа гына язган назлы хатлар.
ЙӨрəклəрдə янган сӨю утын
СҮрелдерми мəңге шулай сакла —
Син кӨт кенə, килер сагынганда
Сиңа гына язган назлы хатлар…
Задание 1. Постарайтесь понять и перевести это стихотворение с помощью татарско-русского словаря.
* * *
Еще один текст о выпускниках одной школы.
Бер класстан сигез медальче
Нижгар. Үткəн ел Уразавыл мəктəбен 41 укучы тəмамлаган, шуларның сигезе укуларын алтын Һəм кӨмеш медальлəргə бетергəннəр. Бу хəл мəктəп тарихында беренче мəртəбə булган. Мəктəпне алтын медальгə тəмамлаучылардан ГӨлнара əхмəтбаева хəзер МəскəҮ экология-политология университетында, ГҮзəл МӨхəммəтҖанова Россия дəҮлəт медицина институтында, Лəйлə Мостафина Казан дəҮлəт университетының журналистика факультетында, ГҮзəл Шəймарданова Нижгар промышленность Һəм экономика техникумында укыйлар. əлбəттə, укучыларның шулай яхшы укуында мӨгаллимнəрнең дə Өлеше зур. Хəзер Уразавыл мəктəбендə 50 укытучы 550 балага сабак бирə. Унике укытучы «Халык мəгарифе отличнигы» исеменə лаек булганнар, ə математика укытучысы Е.Аляутдиновага «РСФСРның атказанган укытучысы» дигəн мактаулы исем бирелгəн.
(К.Фəйзуллин. – «Татарстан хəбəрлəре», 25 февраль 1993 ел).
В этом тексте, вероятно, незнакомыми вам словами окажутся: Нижгар – Нижний Новгород, мəртəбə – раз, мӨгаллимнəрнең – учителей, Өлеш – доля, сабак бирə – дает уроки, мəгариф — образование, лаек булганнар – удостоились, атказанган – заслуженный, мактаулы — почетный.
Еще раз прочтите текст. Теперь текст станет более понятным для вас.
Ознакомимся еще с одной информацией из газеты.
Татар ашын тансыклаганнар
Саба. Шəмəрдəн урта мəктəбенең 6 сыйныф укучысы Зилə Зарипова, 7 сыйныфтан Мəдинə əпсəлəмова Һəм 10 сыйныфтан АйгӨл Нурисламова быелгы уку елында ТӨркиядə белем алалар.
Алар кҮптəн тҮгел Шəмəрдəнгə кайтып киттелəр.
ТӨркиядə белем алучы элеккеге укучыларыбыз мəктəптə укытучылар Һəм иптəшлəре белəн очраштылар.
Үткəн ел август ахырында Казаннан киткəч, алар əҮвəл Истанбулга килеп тӨштелəр. Аннан əнкарага юл тоттылар.
Шунда бер ай тӨрек телен Өйрəнəлəр. Шуннан соң Истанбулга кайтып укый башлыйлар, тӨрек, гарəп Һəм инглиз теллəрен Өйрəнəлəр.
КҮптəн тҮгел кызлар ТӨркиягə киттелəр. Алар хəзер укуларын, яшь Үзенчəлеклəренə карап, инглиз телендə тӨрле лицейларда дəвам итəчəклəр.
Иптəшлəре белəн хушлашканда, кызлар əти-əнилəрен, туганнарын, иптəшлəрен, укытучыларын, туган Шəмəрдəн тӨбəген сагынуларын, татар милли ашларын тансыклауларын тагын бер кат искə алдылар.
(Р.Кашапов «Татарстан хəбəрлəре», 26 февраль, 1993 ел).
В этом тексте много слов, знакомых вам. Текст вы поняли, но отдельные слова, наверное, остались непонятными. Возможно, вот эти: тансыклаганнар — соскучились, захотелось кушать, быелгы – нынешний, белем алалар – получают знания, элекке – бывшие, Үткəн — прошлый, ахырында — в конце, əҮвəл – вначале, юл тоталар – держат путь, шуннан соң – после этого, кҮптəн тҮгел – недавно, яшь Үзенчəлеклəре – возрастные особенности, карап – (букв. глядя, смотря), дəвам итəчəклəр – будут продолжать, хушлашканда – когда прощались, тӨбəген – местность (в вин. падеже с аффиксом принадлежности), сагынуларын – как они тоскуют, милли – национальный, тагын – еще, искə алдылар – вспоминали.
Вот, кажется, все трудные слова позади. Еще раз прочтите текст, проверьте свои знания. Вспомните времена глаголов – они имеются в тексте, переведите их правильно.
На этом завершаем наш урок.
Сау булыгыз! Сезгə исəнлек-иминлек (здоровья и благополучия) телим. Зур уңышлар сезгə!
Урок 50
Вводные слова. Диалоги.
(Илленче дəрес)
– Исəнмесез!
– Хəерле кӨн, хӨрмəтле дуслар!
Сегодня мы познакомимся с вводными словами и сочетаниями.
Вводные слова
В татарском языке широко употребляются многочисленные вводные слова, выражающие отношение говорящего к высказываемой мысли и к действительности. Они являются исконными или заимствованы из арабского и персидского языков, скалькированы с русского языка. Ознакомимся с наиболее широко употребительными из них.
əлбəттə (конечно) – выражает достоверность, согласие, утверждение.
1. – Син барасыңмы?
– əлбəттə, барам.
2. — Гариф абый бу турыда белəме?
– əлбəттə.
3. — Син, əлбəттə, оныттың инде?
– Гафу итегез, оныттым шул.
Ахрысы, ахры (видимо), бəлки (может быть), никтер (почему-то), кҮрəсең (видно), шəт (вероятно), ихтимал (возможно) – выражают неуверенность, недостоверность:
1. – Без сезне кӨттек, кӨттек. Сез, ахрысы, килмəдегез.
– Без трамвай тукталышында озак басып тордык. Трамвай килмəде. ҖəяҮ бардык. Сез киткəн идегез инде.
2. — КҮрəсең, бҮген концерт булмый. Клубта бер кеше дə юк бит.
– Концерт була. əле сəгать 5 кенə бит. Бераз кӨтеп торыйк.
– Ярар.
3. — Ихтимал, Рəис Солтанович белмəгəндер.
– Белсə, ул чыгыш ясаган булыр иде.
– Сез аңа əйтмəдегезмени?
– Мин аны кҮрмəдем шул.
4. — БҮген, никтер, башым авырта.
– БҮген атмосфера басымы бик тҮбəн.
– Белмим шул. Синең баш даруы юкмы?
– Бар. Менə.
– Рəхмəт сиңа.
5. – Иптəшлəр, кем сӨйли?
– СӨйлəҮчелəр юк.
– Бəлки, Сания апа, сез сӨйлəрсез?
– Ярар, бер-ике сҮз əйтим.
– Рəхим итегез. СҮз Сания ханым Галиуллинага бирелə.
Вводное слово зинҺар (пожалуйста) выражает убедительную просьбу:
1. — ЗинҺар, таралышмагыз. Хəзер Җыелыш була.
– Нинди Җыелыш?
– Акционерлар Җыелышы.
– Озак буламы?
– Ярты сəгать.
– Ярар, алайса, калабыз.
2. – Рəзинə, зинҺар, миңа бҮген булыш əле. Безгə кунаклар килə.
– Кайчан килим, апа?
– Бер сəгатьтəн килə аласыңмы?
– Килə алам.
– Мин сине кӨтəм. ЗинҺар, кил, яме.
– Ярар, апа.
Вводные слова минемчə (по-моему), синеңчə (по-твоему), безнеңчə (по-нашему) выражают источник данного сообщения и отношение говорящего к происходящему:
1. —Минемчə, концерт бик матур булды.
– ə минемчə, нəрсəдер Җитмəде.
– Минемчə, концертны алып баручы оста тҮгел иде.
2. —Синеңчə, Рəиф нишлəргə тиеш?
– Гафу Үтенергə тиеш.
– Ул гаепле тҮгел бит!
– Минемчə, ул гаепле.
3. – Минемчə, сез ялгышасыз.
– Минме? Гафу итегез, мин ул кешене бик яхшы белəм. Мин аның белəн 20 ел эшлəдем бит.
Вводное слово ниҺаять (наконец) употребляется для выражения процесса, который наконец совершился.
1. – НиҺаять, бу китапны язып бетердем.
– Озак яздыңмы?
– Озак, 2 ел.
2. —НиҺаять, мин виза алдым. Иртəгə ТӨркиягə очабыз.
– Ничə кӨнгə?
– Ике атнага.
3. — Улым, ниҺаять, университетны тəмамлады.
– Ник «ниҺаять» дисең?
– Озак укыды. Беренче курстан соң армиягə китте. Анда ике ел хезмəт итте. Кайткач, икенче курска керде. Менə быел гына бетерде.
– Тəбрик итəм.
– Рəхмəт.
Вводные слова беренчедəн (во-первых), икенчедəн (во-вторых), Өченчедəн (в-третьих) выражают порядок перечисления фактов:
1. – Сания, син ничек уйлыйсың?
– Беренчедəн, мин ул кешене белмим.
– Икенчедəн?
– Икенчедəн, мин бит Үзем дə пенсиядə.
– Өченчедəн?
– Өченчедəн, минем дə балаларым бар.
2. — Балалар, əйдəгез əле, бу малайның тəртибен тикшерик. əйдə, Рəсим, син əйт.
– Беренчедəн, РӨстəм безне алдаган. Икенчедəн, РӨстəм Өй эшен эшлəмəгəн. Өченчедəн, ул дəфтəрендəге «икеле» билгесен бетергəн…
Вводное слово димəк (значит) выражает умозаключение, обобщение:
1. — Равия, син безгə юбилейга килмəдең. Димəк, син безне яратмыйсың.
– Юк инде, Солтания апа. Мин сезне бик яратам. Мин икенче сменада эштə идем шул. Гафу итегез инде.
2. – Монда ике мең ярым гына акча бар.
– Кая киткəн соң аның биш йӨзе?
– Белмим шул. Димəк, мин ялгышканмын…
3. — Бакчада колорадо коңгызы кҮренə башлады.
– Димəк, быел бəрəңге булмый инде.
4. — РӨстəм, син яхшы укыйсыңмы?
– əйе, минем барлык фəннəрдəн бишле генə.
– Димəк, син алтын медаль алачаксың.
– Белмим əле. Алда имтиханнар бик кҮп.
– Сиңа уңышлар телим.
Вводное слово гадəттə (обычно) выражает известность, общепринятость данного сообщения:
1. – Равил абый, гадəттə, халык Җырларын Җырлый.
– Каян белəсең?
– Мин аларда бик кҮп кунакта булдым. Ул Үзе баянда уйный, Үзе Җырлый.
– Матур Җырлыймы?
– Бик моңлы Җырлый.
2. – Театрга барганда, мин, гадəттə, кара кҮлмəк, кара тҮфли киям.
– Мин, гадəттə, Үземнең теге кҮк костюмымны киям.
– Нинди костюм, яңамы?
– Яңа тҮгел инде. Син белəсең аны.
– ə-ə-ə, син аны Петербургтан алып кайткан идең.
– əйе шул!
3. — Сабантуйга, гадəттə, без барыбыз бергə Җыелып авылга кайтабыз.
– ə без, гадəттə, ял паркына барабыз. Анда да сабантуй була.
– ə без, гадəттə, Арча поездына утырып, Арчага кайтабыз. Анда сабантуй бик кҮңелле була.
– Икенче елга мине дə алыгыз əле. Минем кҮптəн авыл сабантуе кҮргəнем юк.
– Ярар. əйтербез.
Вводное слово киресенчə (наоборот) выражает противопоставление:
1. – Болай ярамый, иптəшлəр!
– Киресенчə, нəкъ шулай кирəк.
2. – Мин моны əйтмəскə тиеш!
– Киресенчə, син əйтергə тиеш!
– Юк, юк, əйтмим!
3. — Җитте, бҮген мин анда бармыйм!
– Юк, киресенчə, син анда барырга тиеш. Син аңа аңлатырга тиеш. Ул сине аңлар. Мин ышанам.
– Рəхмəт киңəшеңə.
Вводное слово гомумəн (вообще) выражает обобщение:
1. —Гомумəн, бу мəсьəлə əзер тҮгел.
– Минемчə, уйларга кирəк.
2. – Мин сине, гомумəн, аңламыйм.
– Ничек аңламыйсың?
– Аңламыйм шул. Кичə син болай сӨйлəдең. БҮген – тегелəй (по-другому).
3. — Сез, гомумəн, бу проблеманы хəл итəргə мӨмкин дип уйлыйсызмы?
– Минемчə, мӨмкин.
Вводное слово мəсəлəн (например) особенно часто употребляется при перечислении, в учебниках:
1. — Мин, мəсəлəн, болай уйлыйм: сез безгə килəсез, аннан соң бергəлəп вокзалга тӨшəбез дə поезд кӨтəбез.
– Ярар, мин риза.
2. — Укучылар, мин сҮзлəр əйтəм. Сез ул сҮзлəрне тəрҖемə итегез. Мəсəлəн, су – вода, Җир – земля, кҮк – небо. Аңладыгызмы?
– Аңладык, ГҮзəлия апа.
3. — Балалар, əйдəгез, саныйбыз. Лəкин болай саныйбыз: 1, 3, 5, 7… Мəсəлəн, Лена 1 ди, Саша 3 ди. АйгӨл 5 ди. Айдар 7 ди. Аңладыгызмы? əйдə, Лена, башла.
– Мин русча əйтимме?
– Юк, Лена, татарча саныйбыз.
Вводное слово дӨрес (правда) выражает подтверждение факта, некоторую уступку, признание:
1. – ДӨрес, мин укымадым. Лəкин мин лекциялəргə йӨрдем.
– Сез бит материалны белмисез. Тагын бер тапкыр укып килегез.
– Кайчан килим?
– Өч кӨннəн.
– Ярый. Сау булыгыз.
2. – Мин кичə вокзалга бардым бит. ДӨрес, мин унбиш минутка соңга калдым. Транспорт юк иде.
– Мин сезне кӨттем дə таксига утырып, кунакханəгə (гостиницага) киттем.
– Кызганыч, гафу итегез.
3. – Сез, дӨрес, яхшы спортчы. Лəкин лекциялəргə йӨрмəдегез. Практик дəреслəрдə булмадыгыз. КҮп нəрсəлəрне белмисез. Сез бит математика укытучысы булачаксыз, физкультура укытучысы тҮгел. Мин сезгə Өчле куя алмыйм.
– Куегыз инде!
– Юк, тагын килегез.
4. – ДӨрес, ул соңыннан килде. Гафу Үтенде.
– Син гафу иттеңме соң?
– Юк, гафу итмəдем.
Вводные слова тукта əле (постой-ка), кара əле (смотри-ка), белəсең килсə (если хочешь знать) и другие служат для привлечения внимания собеседника.
1. —Кара əле, ишеттеңме: Данияр Өйлəнгəн.
– Кайсы Данияр?
– Безнең белəн икенче цехта эшлəгəн иде.
– əйе, белəм. Кемгə Өйлəнгəн?
– Бер студент кызга.
2. – Тукта əле, Гайния апа, син нəрсə сӨйлисең?
– Миңа бу сҮзне МиңнегӨл əби əйтте.
– ə ул каян ишеткəн?
– Кызлары əйткəн.
– Алай икəн!
3. – Алмаз безнең авылда туган.
– Белəсең килсə, Алмаз безнең авылда туган.
– Шулаймыни?
– əйе шул.
4. – Кара инде, нинди зур Үскəн бу малай!
– əйе шул. Айдарга Өч яшь инде.
– Тукта əле, ул, чыннан да, без Казанда чакта туган иде.
– Шулай шул.
Вводные слова имеш (дескать), янəсе (будто), ичмасам (даже), валлаҺи, биллəҺи (ей-богу) – более разговорного характера:
1. – Быел сабантуйда, валлаҺи, батыр калам.
– Алла боерса диген (Скажи, если бог даст).
2. – Ичмасам, син дə килмəдең.
– Мин белмəдем бит.
3. – Безнең əни тӨш кҮргəн. Мин, имеш, кияҮгə чыкканмын…
– Мин дə бҮген тӨш кҮрдем. Янəсе, авылга кайтканмын. Су буенда йӨрим икəн. Нəрсə булыр икəн?
– əбидəн сорарга кирəк.
Задание. Поставьте подходящие вводные слова, приведенные в конِе задания.
1. Мин…, анда барачакмын.
2. …, мин сезне күрмəдем.
3. …, бүген ягыр булмады.
4. Миа…, ике билет бирегез, əле.
5. Кызлар дəрескə килмəделəр,…
6. …, ул килергə тиеّ.
7. Ул,…, шкə сəгать тугызга килə.
8. Мин сезне…, аламыйм.
9. …, бу проблема бик катлаулы.
10. Без…, бу турыда күп уйладык.
11. Минем…, бер гаебем дə к.
Слова для выбора: валлаҺи, гомумəн, мəсəлəн, гафу итегез, гадəттə, минемчə, күрəсе, əлбəттə, киресенчə, зинҺар, ахрысы.
Вот и все на сегодня. Сау булыгыз! Уңышлар телим!
