Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 14 страниц)

Важак прадоўжыў сваё акуратна-маўклівае, важнае даяданне памідора, а мы, нават i вечна стрыманы містэр Шастры, перажывалі пэўнае ажыўленне. Відаць, не думаючы, што гэтае здарэнне будзе памятацца так доўга, ды так здалёк, з канца 1967-га, са штата Майсор у Паўднёвай Індыі.

А можа, помніцца яно толькі мне, часамі нават прымяркоўваючы да людзей?

Цяпер вось успомнілася над той Дарэлавай старонкай, дзе ён свабодна, ярка паказвае птушыны базар на раскошным поўдні Францыі, i мяне заразіўшы сваёй вясёласцю.

* * *

На вячэрнім тэлеэкране ўрачысты канцэрт. Вымуштраваныя сувораўцы i па-анёльску лёгенькія дзяўчаткі – у мазурцы. Пад мелодыю ўраз згадалася сваё – мой школьны «мазур» на заканчэнні чацвёртага класа. У пары з дачкой купца-«цялятніка» Фунта, непрыгожай, з уцягнутым падбародачкам Эляй Фунтуўнай. Не памятаю танцора другое пары, а толькі яго напарніцу Жэньку i маю адзінаццацігадовую рэўнасць...

Касцюмы ў нас былі «мазурскія», з рознакаляровай карбаванай паперы, з бесказырнымі «рагатыўкамі». Толькі боты ў хлопцаў свае, вядома ж, не хромавыя, да танца цяжкаватыя.

Такі артыстычны дэбют. А потым добра танцаваць i плаваць, як старэйшы брат Міхась, я i праз рэўнасць не навучыўся.

* * *

Застанецца тое, што запісаў. А не застанецца тое, што толькі здаецца мне запісаным. I цяжка разабрацца, што запісана, а што я толькі расказваў, ці маючы намеру потым запісаць яго, ці не задумваючыся над гэтым.

Яно, відаць, i суджана, запланавана так, з такімі неаплатнымі выдаткамі. Падумаць толькі, якая процьма бабулек ды дзядкоў не знойдзена па «глыбінках», не ахоплена фалькларыстамі. А тыя з простых таленавітых людзей, што думалі-прадумалі столькі свайго – аднаму самому сабе, у глухой адзіноце?..

Адзін зануда – яшчэ нічога, а вось уявім некалькі ix на доўгай лаве,– сядзяць, сапуць i паныла, важна маўчаць... Ажно табе няёмка стане быць, можа, крыху залішне балбатліва-вясёлым у кампаніі.

* * *

Квецень чарэшняў i алычы прымерзла тут без мяне. Густой, раскошнай беллю сустрэлі яблыні. Таксама, чаго добрага, асуджанай на глум, бо прымаразкі кожнай раніцы. Ці бядуй, ці хавайся за спрадвечную мудрасць: «Што людзям, тое й нам» – усё роўна.

А такая сухмень, бяздожджыца – чарговая ненармальнасць, як было з красавіцкім ненатуральна летнім цяплом?..

* * *

Наколькі лепшымі былі тыя вёсны, якімі захапляўся ў розныя гады, цяжка, а то i немагчыма сказаць, дый не так i патрэбна,– бо вось я, захоплены, зачараваны вясной, як быццам i безлічна даўняй, бясконца паўторанай, аднак i зноў непараўнана новай.

* * *

Уранні я ішоў з пасёлка з малаком, а дачны сусед толькі ехаў туды, насустрач мне. Прыцішыў ход, неяк правай рукою крутнуў, зняўшы яе з «баранкі», нешта сказаў, чаго я добра не пачуў, але зразумеў як «пачакай мяне тут!». Дарога, зноў з пыльнымі каляінамі, у гэтым месцы глыбокая, нібы бясконца доўгае карыта. Я прысеў на травяной узбочыне, як на нейкай знарокавай прызбе, i адразу прыгадалася не банальна-класічнае «спыніся, імгненне, ты цудоўнае», а раней епакойнае, еціплае ў Фёдара Янкоўскага: «Прыпыніся на часіну», такая назва яго не навуковай, a мастацкай кнігі.

Праходзячы тут кожнай раніцы, бачыў я гэта, але мімаходзь, а цяпер нібы зусім па-новаму смачна ды ўдзячна спыніўся зрокам на густой кляновай зеляніне. Цераз дарогу. Кантрастам прыгадалася i наша дэкаратыўная шыпшына пры дарозе, уздоўж драцяное сеткі агароджы, i маладыя, пяцідзесяцігадовыя дубы, якія да сцішнаты шэра-аголена, трохі загуста пасаджаныя, гаем стаяць над Нёманам у сваім Дубовым норце. Шыпшына паспяшалася даць лістоту ў красавіцкую ненармальную цеплыню, яе да карычневай ссохласці прыхапіла начнымі прымаразкамі, i цяпер зеляніна новай лістоты малапрыкметна прабіваецца праз жорсткую карычняватасць. А на маладыя дубы трэба пайсці зірнуць,– як яны, следам за дзедам, што магутна ўзвыша^цца бліжэй ад норта да нашых сядзібаў, трэба думаць, пачалі ўжо зелянець.

А тут, перада мной, у шчаслівым секундным пацікванні цудоўных імгненняў, густа ды сакавіта, у спакойнай няяркасці зелянела лістота маладых прысадных клёнаў, таксама загуста пасаджаных. Праўда, крыху збоку да іхняй цеснай грамадкі, нібы панавагодняму адна, стаіць вышэйшая за ўсіх, стройная ялінка, але ж святочная яна зялёнасцю іншай, круглагадавой, i шчасце спаткацца з гэтай зялёнай радасцю – невыказна іншае.

* * *

Да пяці дождж перастаў, i я, усё ж такі абуўшы гумовыя боты, пайшоў на праходку, на гэты раз у бок Лузінаўкі, карыстаючыся прамочанымі i прыкатанымі каляінамі, па якіх ідзецца лепш, чым па менш язджалай дарозе на Студзёнку.

Захацелася павярнуць у Дубовы норт, праверыць, як там тыя «сцішнавата голыя» дубы.

I такое мілае здзіўленне – на ix ужо густа-зелена, амаль паўнамерная лістота, што так «паперла» ад цеплыні i дажджоў. Што значыць маладая, разбуджаная сіла! Дый трава пад дубамі шчодра ўзнялася, пераклікаецца з верхняй зелянінай...

«Пераклікаецца» – гэта, відаць, зашмат, перабор. Пошум зверху бывае ад ветру ці ветрыку, а трава больш маўчыць, асабліва ў нізкім зацішку.

Няхай будзе хоць так.

* * *

Старому трэба не швэндацца па свеце, а трымацца роднага кута – i не таму толькі, што там i сцены дапамагаюць, але ж i дзеля годнага заканчэння свайго жыццёвага шляху, са сваім месцам у Зямлі.

* * *

Самагубства. Якія б значныя ні былі прычыны для яго, a крыўда, боль, абраза, ганьба, якія ён наносіць блізкім, калі яны ў яго блізкія, бачацца мне наймацнейшым аргументам супраць такога выхаду з тупіка.

* * *

Памёр апошні з тройкі Кукрыніксаў – «Нікс». Добрае слова пра яго ў «Литературной газете». Толькі адразу здзівіла: а чаму гэта на апошняй, гумарыстычнай старонцы? А потым прыйшлося i засмяяцца, дый з паўторамі. Аказваецца, мастак Мікалай Сакалоў i вершы пісаў, «дый нядрэнныя». А далей трэба працыгаваць: «Аднойчы ён рызыкнуў паказаць свае вершы Чукоўскаму. Той прачытаў i сказаў: «Вашы вершы, дарагі Кукрынікс, трэба не чытаць, а танцаваць!» I пайшоў упрысядкі, чым вельмі збянтэжыў i так нясмелага аўтара».

Карней Іванавіч, якога я бачыў i чуў неаднойчы, якога нямала чытаў,– дзіцячае, крытыку, публіцыстыку, дзённік,– жыва ўявіўся ў тым танцы: худаватавысозны, злёгку сутулы, з «нестарэючай» усмешкай пад лапцявата-доўгім носам.

* * *

I яшчэ Рэнан, «Жизнь Иисуса». Спыніўся там, дзе адна простая галілеянка, паслухаўшы маладога прапаведніка Ёсуа, у захапленні сказала:

«Блаженно чрево, носившее тебя, и сосцы, питавшие тебя!..»

Мне жыва, сонечна згадалася лясная вясна 1950 года ў Доме творчасці «Каралішчавічы», тое застолле, калі Танкі святкавалі пяцігоддзе нараджэння сваіх дачушак-блізнят.

Тамадзіў яшчэ не стары Міхась Лынькоў, з яго пацэтным, злёгку духоўна-семінарскім гумарам. Так ён звярнуўся да абаяльна сціплай, хораша ўсмешлівай Танчыхі, таксама ж яшчэ маладой:

– Любоў Андрэеўна, паколькі вы ўжо не корміце малютак бюстам, то, грэшным дзелам, можа, такі ўзялі б на радасць нам недастойным хоць адну, хоць найменшую чарчыну?..

Адгэтуль прыгадалася, як старэнькая Наталля Арсеньева ў сваім, нядаўна прачытаным мною, «Аўтабіяграфічным нарысе», надрукаваным у кнізе «Беларуская мемуарыстыка на эміграцыі», успамінае:

«Мы вельмі пасябравалі з Танкам i ягонай Любай».

Гэта – працуючы перад вайной у вілейскай «Сельскай газеце». А пазней, вярнуўшыся з казахстанскай ссылкі:

«У Беластоку я сустрэла Танка (ён, не ў прыклад іншым, быў мне нават напісаў ліст у Казахстан, не пабаяўся, за што я была вельмі ўдзячная), i той уладзіў мяне на кватэру i на працу ў рэдакцыю газеты».

Дзе тая Галілея, тая Беларусь, той Казахстан, тая Амерыка, дзе хто пра каго думаў, хто каму быў удзячны... А згадваючы такія «дробязі» – весялей на душы.

* * *

Гараць тарфянішчы. Узняўся вецер, пыл тарфяны гарыць на ляту, у паветры. I гэта страшна – з-за лесу, вёскі, статка i людзей, якія на дарозе гэтага агню-падпалу.

Страшна – бачачы, чуючы збоку, на тэлеэкране.

* * *

Чытаючы ў «Нашай ніве» за далёкі 1910 год хроніку, апрацаваную з чытацкіх допісаў, прыемна ўяўляецца, як гэта ўспрымала веска, тыя людзі, што самі сабе чытаюць, i тыя, што слухаюць ды абмяркоўваюць чытанае ўголас...

* * *

Пасля стандартнага тупату салдацкіх кірзачоў i грукату ўбойнай тэхнікі цішэй тарабанілі камбайны i яшчэ цішэй тралейбусы. А ён стаяў на трыбуне, пастарабабску шчасліва, няспынна ўсміхаўся і, як Іван Іванавіч Перарэпенка, перакочваў пад спацелай лысінай буйны шрот думачак:

«Господи Боже мой, какой я хозяин! Чего только у меня нет?.. Хотел бы я знать, чего нет у меня?..»

* * *

Адрываючыся ад старонак серба Міларада Павіча, яго «Пейзажа, нарисованного чаем», думалася, што, чытаючы добрую кнігу, i сам, здаецца, робішся разумнейшым, таленавіцейшым.

А чытаючы рускага Юрыя Палякова, аповесці ў томе «Сто дней до приказа», думаў, як гэта добра – быць самому вясёлым i весяліць сваім словам другіх!..

* * *

Толькі што выдадзены па-нашаму том выбранага Элізы Ажэшка.

Пачаў знаёміцца з невядомага дагэтуль вялікага нарыса «Людзі i кветкі над Нёманам», цікавага i прыемнага сваёй свабоднай пабудовай: вобразы сялянак-лекарак, i назвы іхніх зёлак, i прыказкі, таксама ж кветкі нашай зямлі,– усё гэта i спалучана ў адно цэлае, i расцярушана на старонках у замілаваным паказе.

Учора за дзень амаль неадрыўна прачытаў нячытаныя па-польску «Нізіны», на ўсю душу прыняўшы моцны, яркі па маляўнічасці, глыбокі па пранікненні ў тэму чалавечнасці твор.

Перачытваць «Дзюрдзяў» i «Хама» не пацягнула, даволі празрыста памятаючы ix у арыгінальным гучанні. Не захацелася перачытваць i свой даўні гіераклад даўжэйшага – «Зімовым вечарам», а з карацейшым «Тадэвушам» не вытрываў яшчэ раз адчуўшы красу i сілу гэтага апавядання.

Наогул – добры, хораша выдадзены том.

I яшчэ раз – які малайчына са сваім «кнігазборам» наш Кастусь Цвірка!..

* * *

Валодзя Машкоў... Такая балючая нечаканасць...

Потым ён да мяне вяртаўся. Ціхі, спакойна-ўсмешлівы, удумліва працаваты пісьменнік, найбольш i найлепш дзіцячы, i перакладчык, які так нямала i добра зрабіў i для мяне, яшчэ i ў сёлетні першы нумар «Нёмана». «Хорошо он перевел Вас, уловил не только главное, но и оттенки»,– так пісала мне, падзяляючы жаль, масквічка Іна Сяргеева, знаўца абедзвюх моў, вядомая гіеракладчыца нашай прозы.

«Запаветнае» я падпісаў яму з падзякай «за плённае супрацоўніцтва», i думаецца цяпер, што гэта зроблена было надежна. I горка ад думак, як гэта ўсё-такі i крыўдна, i недарэчна – так молада памерці...

Апошні раз (як заўсёды – хто ж гэта думаў, што апошні?!) мы з ім бачыліся нешта ў палавіне ці пад канец красавіка, калі ён зусім адпаведна падобны да самога сябе i маладжавым, здараўчаным выглядам, i ўсмешлівым спакоем, пытаўся пра маю маскоўскую кнігу, для якое мы ўсю зіму шчыравалі, i мы пагаварылі даўгавата, спачатку толькі ўдвух у рэдакцыйным пакоі, а потым i з другімі, калі пачалі збірацца «нёманцы», у прыязным, утульным сяброўскім гурце...

* * *

Гляджу на старую, прывезеную з горада канапу i з тугою думаю, як на ёй ляжаў калісьці Валодзя Калеснік, а каля другое сцяны, на самаробнай дачнай «тахце» ляжаў я. Увосені гэта было, мы начавалі толькі ўдвух у доме, i можна было ў бязмежным вечары пагаварыць пра ўсё – літаратурнае, сяброўскае, мужчынскае...

* * *

Просценькае, з бабуліных вуснаў: «Коце-браце, ратуй мяне!..» А так жа люба ўявілася яно з абавязковай прысутнасцю i самога ката, які, на цёплай лагодзе печы, можа, i трохі слухаў разам з бабінай унучкай ці ўнучкам натуральную перадачу спрадвечна народнага, а можа, толькі соладка драмаў, заплюшчыўшыся i не варушачы вусамі.

Верны «коце-браце» i майго маленства.

* * *

Такое важнае гучанне гістарычных датаў– 1905, 1917... А некаму ж i ў кожным з гэтых высокіх гадоў было па некалькі годзікаў маленства з належна вялікім, толькі сваім, законным, адзін раз дадзеным зместам штодзённага, штогадзіннага, штохвіліннага пазнавання свету...

* * *

Далёкае, ваеннапалоннае.

Спраўны хлапчына, не мой аднапалчанін i родам не з нашых мясцін, на «арбайтскамандзе» пры заводзе крыштальнага шкла, дзе я ў нашай замкнёнай на кожную ноч i назаўсёды закратаванай па вокнах «штубе» вечарамі вучыў ахвотных сяброў роднай грамаце, выказаў мне недавер, як «такому ўжо настаўніку». Сказаў: «Па-рускі i па-беларуекі, калі ўжо ты хочаш, буква «к» пішацца без доўгай верхняй ножкі. A ў цябе?..» I не хацеў паверыць, што гэта ў мяне – у сшытку, куды ён зверху зазірнуў, у слове адным – проста апіска ў польскі бок, па школьнай памяці, колішняй прывычцы.

* * *

Учора ў штотыднёвай радыёперадачы «Адпачынак на канапе» – непаўторная Ганна Герман, песні яе апошніх гадоў. Спакойна-інтэлігентная вядучая ў сваім захапленні, так зразумелым i мне, раптам назвала аўтара слоў не знаёмай мне песні: «...яе друг, паэт Станіслаў Рышард Дабравольскі». Думалася пасля пра гэтую цудоўную нечаканасць – хораша i сумна. Бо мог жа i я пазнаёміцца з паняй Ганнай – вельмі проста, цераз вясёлага, таварыскага Рыся, сябра i майго. А вось жа не ведаў пра іхнюю дружбу...

* * *

Новы асколак даўняй памяці – пачатак верша літоўскай паэткі Оўнэ Міцютэ, перакладзенага маладым, віленскім Танкам:

Ведаю, што не спіш ты начамі,

Боль вочы ссе ціха i слёзамі свежыць,

I птушкі цябе, як раней, гапасамі

Вясёлымі болей не цешаць.

О маці, маці мая! Твой сын цяжка хворы...

Больш памяць не захавала. Пазней, пасля вайны, даведаўся, што Міцютэ – жонка Янкі Шутовіча, рэдактара i мне знаёмага «Калосься». Максім пазнаёміў нас з Шутовічам, калі той у канцы 50-х вярнуўся з латера. Памятаю чамусьці найлепш, як Максіма раздражнялі Шутовічавы папрокі, што піша ён, Танк, горш, чым раней. З Міцютэ я ніколі не бачыўся, не помніцца, каб чытаў яе больш, як той верш, пачатак якога не-не дый згадваецца, вось i цяпер. I не таму, што гэта такі ўжо шэдэўр. Ну, а чаму? Хоць ты скажы дзіцячае: а таму! Хоць нейкая ж прычына ёсць, чаму сёе-тое так доўга трымаецца ў глыбейшых залежах памяці, час ад часу міжвольна выбліскваючы.

* * *

Неабдымна дзябёлы, безнадзейна гультаяваты, нават i дабрадушны, лагодны завала, целяпень, заўсёды ненацешна мокры, да вушэй у вадзе. Усё такое – пра бегемота. Такія ўспаміны ў мяне пра яго, з усіх заапаркаў, дзе я з ім весела сустракаўся, з усіх экранаў, на якіх яго ахвотна бачыў.

А вось чытаю ў дзіцячай пазнавальнай кнізе i смяюся, задаволены справядлівасцю. Ён, аказваецца, свабодна перакусвае напапалам найбольшага кракадзіла, а льва можа ўзяць за царскі каршэнь ці за каторую лапу i ўцягнуць у ваду, на глыбокае, каб ён пабулькаў i назаўсёды змоўк.

A справядлівасць смеху ў чым?

А вы – магутныя ды страшныя – не чапайце, не палохайце мяне, спакойнага, калі я вас не кратаю.

Ды яшчэ мне смешна па той прычыне, што я так доўга не ведаў гэтага, a даведаўся з кнігі дзіцячай.

* * *

На прынёманскім лузе – скрозь «купальскае зелле», вядомае з пастушынага маленства. То светлажоўценькія, то ў бела-салатавай драпястасці незлічоныя мяцёлачкі...

Адвячорак пасля дажджу. Іду па надрэчнай травяной сцяжыне. I так свабодна, легка ўспамінаецца светла-народнае, шчыра-купалаўскае:

На Купальле, на сьвятое

Рвій, матуля, зельле тое,

Што ў нас папараць завецца

I шчасьлівым быць здаецца!

Памятаецца са школьнай чытанкі «Родны край». Прыемна было нядаўна сустрэцца з яго першадрукам у факсімільным выданні «Нашай нівы» за 1910 год, адкуль, дарэчы, i выпісваю. А як яно легка... не скажу: завучвалася, бо дакладней будзе: запаміналася – так мы яго любілі. Жыва ўспомніўся прадаўгаваты, пад гладкай цёмна-русай прычоскай, крыху шыракароты, чарнабровы тварык аднакласніцы, імя i прозвішча якое цяпер буду ўпарта намагацца прыпомніць. А бачу i чую, як яна прыўзнята, хораша расказала верш, стоячы каля дошкі, a ў канцы ўсміхнулася міла на двух апошніх радках:

Будзеш, маці, меці ў хаце

Долю, згоду i багацьце!..

...Такі пастскрыптум:

Верш, вядома, на той час з усімі патрэбнымі мяккімі знакамі, але ж i з польскім «рвій». У газеце падобнае маецца: джўма – замест чума, згладзіць – замест забіць, сафандўла – няўдаліца... Не памятаю, ці ў чытанцы было тое «рвій». Школа польская, настаўніца полька, магло так i лічыцца за належнае...

* * *

A ўсё ж такі небывалае – дзяцел на градзе клубніцаў. Побач з высокім падмуркам белацаглянага . дома, паміж кустом даўно ацвіцелага бэзу i сценкакі дэкаратыўнай шыпшыны, кветачкі на якой ужо духмяна ружавеюцца. Той дзяцел, на якога звычайна глядзіш угару, спынены яго працавітым пастукваннем, цяпер прызямліўся на градзе, патупаў сярод клубнічнай лістоты i малатком сваім ці долатам не дзёўб, a гулліва хапаў – адну за адною – першыя спелыя ягады. Калі я весела прыкрыкнуў на яго з-пад ліпы, з-за стала, пярэсты зладзяйчук не адразу ўцяміў, што да чаго. Прыйшлося грукнуць кулаком па стальніцы. А потым – i пашкадаваць, кал i ён успырхнуў i знік... Будзеш ізноў цікаваць на яго толькі знізу, яшчэ i галаву задзёршы, як блазнюк?..

* * *

Такое хочацца дэкламаваць. З гэтым я сёння прачнуўся:

Оружия любимейшего род,

Готовая рвануться в гике,

Застыла кавалерия острот,

Поднявши рифм отточенные пики...

Або такое, i сёння сучаснае:

Мне ни рубля не накопили строчки,

Краснодеревщики не слали мебель на дом,

И кроме свежевымытой сорочки,

Сказав по совести, мне ничего не надо.

Цытую, вядома, з памяці, i з яго «лесенкой» тут у мяне можа быць непарадак. Яна мяне, гэтая «лесенка», раздражняла ў яго трынаццацітомніку. Столькі лішніх прабелаў! Пасля, скарачаючы бібліятэку, якой i ў чатырохпакаёвай кватэры стала зацесна, i гэты збор твораў здаў букіністу, сабе набыўшы аднатомнік.

З усёй іншай, яшчэ большай шматтомнасці засталіся ў трыццацітомніках Чэхаў i Дастаеўскі, якіх ніколі не зашмат. A пазбавіўся я, ці здаючы ў антыкварыят, ці дорачы каму-нсбудзь або куды-небудзь, i Маркса з Энгельсам, i Леніна, i Горкага, i Герцэна... Трыццацітомнік Аляксандра Іванавіча, у палавіне падпіснога тыражу апамятаўшыся, я абмяняў з суседам на дзевяцітомнік, а потым i пашкадаваў, што паспяшаўся, i цяпер шкадую – з-за «Колокола»...

Талстога не зашмат у першую чаргу, але яго дваццацітомнік я, адцзяляючыся з жонкай у асобную двухпакаёўку, пакінуў сынавай сям'i, забраўшы толькі выпадкова набытыя апошнія тамы дзевяностатомнага Поўнага збору, з перапіскай i дзённікам, а таксама ўсе мемуары вакол Льва Мікалаевіча. I не хапае часамі дома таго ці іншага мастацкага твора, прыходзіцца прасіць прынесці. Ахвотна набыў бы які «сярэдні» збор твораў. Тым часам у друку было ўжо, што выйшаў першы том стотомніка, але тут, з падпіскай на яго – штосьці касмічнае па часе: i малады не кожны дачакаецца ўсяго выдання.

* * *

У «Нашай ніве», зноў за 1910 год, апавяданне нейкага Н., «Праўда – не праўда, казна – не казка». Хлопец пытаецца ў дзяўчыны, навошта яна жыве, у еэнее найвышэйшым, а яна адказвае: «Я? Я жыву, каб праўды дажыцца». Як проста i як нязвычна хораша. А яшчэ i фотаілюстрацыя да гэтага, «Дзяўчына з-пад Слуцка» – сціпла-просценькая краса прынядзеленай работніцы,– здымак, удала знойдзены рэдакцыяй, а можа, i присланы тым засакрэчаным аўтарам, не так сабе, а з адпаведнай думкай. Якую мне падкрэсліць захацелася.

* * *

Здаравенныя, наедзеныя зады, доўгія размашыстаквяцістыя спадніцы i безаглядна, гучна-вясёлая гамана цыганак у сталічным тралейбусе. А яшчэ ж i няўрымсліва-шчабятлівая чарнамазая малеча. I ўвайшлі ўсім гамузам на прыпынку, i выйшлі потым, на прывакзальнай плошчы, з тым самым бесклапотным гоманам.

А наша сухая, паджарыста-загарэлая вясковая цётка, стоячы побач са мной каля вагоннага акна, уздыхнула:

– Во як! А нам толькі ведай – пашы ды пашы!..

I слова не сваё пра ворыва – цяжкую ды бясконцую працу.

* * *

Яна вельмі баялася паміраць, адчувала набліжэнне канца ў няўмольнай хваробе. Прыгожая ў сваёй бялявай статнасці, амаль дзявочай пасля двойкі дзяцей, i, як дзіця, гатовая вось-вось расплакацца. Расказвае мне пра свой страх, а я i сёння, ужо больш чым праз дваццаць гадоў, не магу прыдумаць, а што тут сказаць?..

У надвячэрне-сонечным парку нас было тады некалькі добра знаёмых жонак i мужыкоў, i неяк атрымалася, што мы з ёю апынуліся, ішлі ззаду за ўсімі адны. I яна пачала пра сваё...

Прадчуванні яе збыліся. Я не быў у горадзе, калі яе хавалі, пачуў пра гэта пазней. Дружба мая з яе мужам працягвалася, бо й не магло быць інакш, прычыны для нейкай рэўнасці ніколі не было, хоць у той паркавы адвячорак мы з ёю далучыліся да кампаніі тады, калі яна яшчэ не выйшла з суму, блізкага да плачу...

Ды вось не стала i яго. Я зноў жа не быў, не мог быць на развітанні. Гляджу на ягонае фота ў некралогу ды ўспамінаю i яе...

* * *

Жахлівыя кадры з разгромленага Грознага. Бездапаможная старасць i маленства, пахаванні i перазахаванні, слёзы i адно, галоўнае пытанне: «Навошта?!»

Муж катуе жонку, бацька здзекуецца з дзяцей, дзеці з бацькоў, брат ідзе на брата... I гэта – ix «сямейная», «унутраная» справа?! Такая ж логіка i ў крывава-вогненным вырашэнні лёсаў міжнародных...

Адчуў гэта ўчора позна вечарам, гледзячы i паглядзеўшы тэлеперадачу «Чачэнскі дзённік». Толькі пэўная аб'ектыўнасць грозненскіх кадраў, праз адчайны крык ды гвалт натоўпу розных узростаў падтэкстава гаворыць штосьці агульналюдское, чалавечнае...

* * *

Калісьці недзе чытаў, як на Сахаліне саўгасны бык i акіянскі васьміног доўга змагаліся на беразе, цягалі адзін аднаго то з вады, то ў ваду... Там хоць нова гэта было, незвычайна. А кожны вечар слухаць пра цяганіну з Чачнёй – Божа мой, як гэта сумна, цяжка!.. Асабліва калі на тэлеэкране чарнявая руская красуня дыктарка, якой толькі б радавацца i радаваць каханнем ды мацярынствам, а яна ўсё лічыць ды лічыць з вечара ў вечар мілым дзявочым голаеам забітых i параненых, паўтарае ды паўтарае афіцыйна аднабокую «праўду»...

* * *

Калі маўчанне – золата, дык замоўчваць недахопы блізкіх нават i проста выгадна: не патрацішся дарма найдаражэйшым.

* * *

У мностве старых часопісаў «Крестьянка», прывезеных сюды ўжо... зноў некалькі гадоў таму назад, знойдзена ў нумары за сакавік 199З года высакароднае апавяданне Булата Акуджавы «Девушка моей мечты». Не пра каханне – пра вяртанне яго мамы з казахстанскай ссылкі. Прачытаўшы раненька, перад выхадам у пасёлак па малако, адчуў малітвенначысты настрой. Потым, вярнуўшыся, зірнуў, які тыраж – каля трох мільёнаў. Колькі людзей усхвалявала гэтая рэч, колькі ix адчула ўдзячнасць, пакуль таксама параіць твор камусьці блізкаму, як мне параіла дачка!.. I як гэта добра – такая знаходка поблізу, на гарышчы!..

* * *

Сон. Даў згоду быць намеснікам Лынькова, старшыні Саюза пісьменнікаў адразу пасля вайны. А потым, дома, ніяк не мог заснуць – усё думаў, як жа ад гэтага прыстойна выкруціцца?.. Прыдумваў, прадумваў розныя варыянты, i ніводзін з ix не падыходзіў. Ажно прачнуўся ад такога прыкрага тупіка. Разабраўшыся, што гэта быў толькі сон, рады, сказаў сам сабе: «Спі далей, намеснікам ужо не будзеш». I неўзабаве зноў заснуў.

* * *

Вясковае, народнае: «разбрыджаная баба», «разбрыджаная дзеўка»

A такія нават i кнігі пішуць. Таксама разбрыджаныя. Сам чытаў.

* * *

У партызанах сядло мне рабіў у наднёманскай Вобрыне знаёмы майго старэйшага брата, Коля Марцюкоў. Гэта не прозвішча i не мянушка, а так «павулічнаму». I толькі нядаўна пачуў ад аднаго вобрынца, што гэта ў Колі дзед быў Марцін, а змалку, ласкавей – Марцюк, так яно i пайшло ад дзеда да дзяцей, унукаў, праўнукаў – да сённяшніх дзён Марцюковы.

Майстар ён быў, Мікалай, i сядло рабіў не мне першаму, не мне апошняму. I гэга без нейкай пахвальбы ці, тым больш, пахвалы або ўзнагароды за ўдзел у народным змаганні.

Пасля вайны ён вёў у мясцовай школе ўрокі працы, майстравання. Прыемна было сустрэць яго над нашым Нёманам хоць зрэдку. Спінінг – свае работы, a шчупакоў ды жэрахаў браў нядрэнна, зноў жа без пахвальбы. I так нам добра гаварылася – над ракой або сустрэўшыся на лугавой дарозе. Такі гэта спакойны, светлы чалавек.

* * *

Культурны рост Міра. Замак на ўліку ў ЮНЕСКА, рэстаўрацыя ідзе, турысты таксама. А газетны кіёск на плошчы знеслі. Прэсы якое i на пошце не купіш. Рэдка бываю тут апошнім часам, дык яно i дзіўна ўсё. Скажам, пайшоў у кнігарню каля касцёла, а там ужо не кнігі, a магазін рытуальных прадметаў – усё для нябожчыкаў. A кнігі дзе? Мне ветліва адказалі, што яны цяпер у «прамтаварах», у спецыяльным аддзеле. Падаўся туды, хоць далекавата. I праўда – крыху дзіцячых, больш дэтэктываў, а найбольш – дзве доўгія паліцы стройненька застаўлены —катушак туалетнай паперы.

А так жа нядаўна за мяжой зласліва хіхікалі, што ў нас яе няма!..

* * *

«Даведалася я, што мая братавуха, ужо каторы год удава, жыве адна, бо дзеці таксама ж па гарадах, нешта расхварэлася. У адведкі трэба пайсці. З пустым! рукамі не пойдзеш,– узяла чысценькі цэлафанавы мяшэчак шакаладных цукерак, з тых, што нявестка на Новы год з Баранавіч прывезла.

Хоць можна было б, добра падумаўшы, i не пайсці – за іхнюю з яе суседачкай дурную брахню, што я– ведзьма... Трэба ж дадумацца!..

Прыйшла, а яны сядзяць якраз абедзве, грубакахлянка гарыць, па тэлевізары кіно глядзяць. Павіталася, пакуначак аддала, «дзякуй» пачула, i пасядзелі мы, пагаварылі, як людзі, як сваякі.

А потым – чую – зноў тое самае: ведзьма!.. Яна – адной нашай бабе, а тая – мне, слова ў слова: «Не пачалі мы тых яе цукерак, ні з ёю разам, ні пасля. Пайшла яна, дык мы ix у печку, у агонь! Ну ж i трашчалі, мая ты мілая, ну ж i трашчалі!.. Каб ты, ведзьма зіркатая, сама з'ела тое, чаго ты мне начаравала!..»

* * *

Вялікі, тоўсты, у цёмным пераплёце слоўнік, узяты выкладчыцай на дачу, для работы, суседкі тое жанчыны, у якое яна стала жыць, палічылі «чорнай кнігай». Адна другой бажылася, што яе Анжэлачка, пойдзе ўжо ў чацвёрты клас, «дальбог жа, сама на свае вочы бачыла, што тая чорная кніга, лежачы на канапцы, падскаквала, як жывая!..».

* * *

Універсітэцкі вахцёр, i строгі, i важны таварыш з загадкавых адстаўнікоў, калі наведвальнікі звярнуліся да яго па-беларуску, не прыпадняўся з-за свайго службовага, прыўваходнага століка, толькі сказаў: «А вы по-человечески спросить не можете?..»

Гэта – у Мінску. A ў Беластоку,– чытаю ў газеце «Ніва»,– маці прыехала з вёскі да гарадскога сына ў бальніцу, сядзяць, гамоняць па-свойму, па-роднаму, а пані докгар падышла да ix i кажа: «No, może byście chociaż w szpitalu gadali po ludzku!»

Якая блізкасць моў! I як аднолькава – «по-человечески» i «ро ludzku» адносяцца да нас браты i сестры славяне!..

* * *

Позна ўвечары вялікі ліхтар жнівеньскай поўні глядзіць скрозь верхавіну... думаецца, што яліны, завостранай па-кіпарыснаму. Захацелася пастаяць, паглядзець...

A ўранні, запісваючы гэта, выйшаў на ганак праверыць сябе. Не яліна ўчора была ў гушчары за агародам i дарогай, a бярэзіна такая вастраверхая, a ў ёй прагалле такое ў лістоце – якраз акенца для поўні. Цяпер трохі ветрана, каб так было ўвечары, ліхтар зусім кругла ды чыста не глядзеў бы.

* * *

Я яго справядліва ляпнуў па мяккім, а ён расплакаўся ад найвялікшай крыўды i... прытуліўся да дзеда, у мяне добрага шукаючы абароны ад мяне дрэннага.

Тыя яго краплістыя слёзы не даюць мне спакою гадоў ужо з пятнаццаць, час ад часу вяртаюцца – як боль i вобраз...

I запіс пра гэта, здаецца, не першы.

* * *

Летась, яшчэ пазалетась пачаўшы, хварэў наш ельнік, яго спускалі ды вывозілі, масава. Адну яліну, старую ды вялікую, неяк прапусцілі ў санітарным пляжанні, яна засталася стаяць пры дарозе, ужо без ігліцы, з рэшткамі кары, толькі з тонкімі, голымі галінамі ды галінкамі, сілуэтам такая плоская, празрыстая піраміда, як на дзіцячым старанным малюнку.

Уранні я так бы i прайшоў міма яе, як штодня, але зверху нечакана пачулася буслінае клекатанне. Не проста вясёлае, а з дзіцячай гарэзнасцю: «А во дзе я!..» На самым-саменькім вільчыку. Адразу ўспомнілася слова накольнік, з матчыным клапатлівым гуканнем: «Куды ты ўзбіўся, накольнік, злазь, а то я!..» Падумалася, што бусел сёлетні, маладзён, у першых радасцях палётаў, вучэбных перад выраем i свавольных, як сёння, над аўсяным полем ад роднай буслянкі на слупе электралініі каля наднёманскага хутара. Падумалася таксама, што яго, навабранца, чакае яшчэ i нялёгкае шчасце далёкай дарогі, а пасля i глядзенне, стоячы, ужо ў большим пасталенні, з непараўнана вышэйшага верху ды ў зразумелай задуме... Як гэта ў Сыракомлі, што мы ў школьнай чытанцы любілі ў родным Лучынавым гучанні:

... I думаць думкі пра край тутэйшы

На піраміды вяршыне...

* * *

Як няпроста, як жудасна пайшоў з жыцця Мікола Ермаловіч!..

Перачытваю ў «Нашай ніве»:

«...Ішоў снег, пад нагамі хлюпала. Пераходзіў магістраль. Таксіст не паспеў затармазіць. Машына цягнула збітага яшчэ дваццаць пяць метраў... Галавою прабіў лабавое шкло... скальпаваная рана галавы... дыслакацыя галаўнога мозга... падвойны пералом таза... пералом дзвюх скабаў... пералом лыткі... трынаццаць гадзін быццам захоўваў свядомасць...»

Такая ўзнагарода за працавітае, разумнае, натхнёнае, пакутнае жыццё!..

...Праз тыдзень.

Да таго, што здарылася на мокрым асфальце, пад снежна-туманным дажджом, я зноў іду адчуваннем, думкамі, уяўленнем – ад старанна, чыста, наогул цудоўна выдадзенай кнігі, якое ён не пабачыў, а я другі дзень чытаю.

Страшная емерць. I светлая даўгавечнасць.

* * *

Інвалід вайны, з партызанаў ды з фронту, i працы, на торфазаводзе i дома, на гаспадарцы, ён спакваля зусім аслабеў. Але змоладу спраўныя рукі яшчэ ўсё служылі ў лятчэйшым. Гэта ўжо толькі дома. Пачаў вось у садзе, на самым краечку неадгароджанага панадворка, першы сёлета пракос, ды на ім i знямогся. Паклыпаў, абязножаны, у хату, зноў паляжаць. Толькі касу павесіў на сцяне, як звычайна, дзе ў яго адмысловы гвозд.

А я, пакуль зайсці да яго, палюбаваўся пачатай работай. Роўненькая, чысценькая пакоша сама сказала, як па-майстэрску асаджана, накляпана яго каса. Ажно пагладзіць хочацца тую пакошу, правесці па ёй рукою, не раўнуючы як па галоўцы малога сына, сёння гладка пастрыжанай машынкай i чысценька памытай з матчынай любатой.

* * *

Чытач хоча мець i мае гатовы тэкст. А тое, як гэты тэкст узнікаў i дапрацоўваўся, колькі было выкрэсліванняў i знаходак, зноў выкрэсліванняў, ужо ў знаходках,– гэта мой клопат, мае радасці... Так, радасці, асабліва калi не працуецца i адна нейкая правачка, зробленая дарэчы, дапаможа горка ці нудна беспрацоўнаму перадыхнуць, ураўнаважыцца.

* * *

За чатыры дачныя месяцы ўбачыў нарэшце першага сёлета вужа. Затое якога! Па чыстых цэментаваных плітках ходніка, пярэстага ад сонечных плямаў i кветкавых, ад ветрыку рухавых ценяў, ён, пачуўшы мяне ад металічнай зялёнай брамкі, шпарка вільнуў па ходніку наўскасяк, паміж ружовага i аранжавага, а яшчэ i зялёнага багацця кветак. Аднак, пакуль нырнуў у траву, я паспеў заўважыць, які ён упасвены, доўгі, акулярысты. Ажно падумалася наўздагон пра казачную карону – на яго прыўзнятую галоўку.