Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 14 страниц)

...Кніга «Осколки зеркала» напісана па талстоўскаму прынцыпу: «што ярчэй успамінаецца», не задумваючыся пра літаратурныя каноны, свабодна ў адступленнях i падрабязнасцях, a ў выніку – таленавіта, што можна назваць прыналежнасцю ўсёй гэтай слаўнай сям'і.

* * *

Дзве ночы ўзапар сніліся рукапісы, якія зноў жа, як i наяве нядаўна было, перад здачай у архіў, даводзіў да апошняга развітальнага ладу. Сплю апошнім часам напоўніцу, без паўзаў бяссонніцы, i абодва сны, у гэтую ноч i ў ранейшую, аднолькава сніў пад раніцу. Першы раз рукапіс быў хаатычны, так я i прачнуўся, не выблытаўшыся з такога безладу, а сёння былі дзве папкі добрых фрагментаў вобразнай прозы, ажно я, прачнуўшыся, пашкадаваў, што ў сапраўднасці такога чагосьці няма. I яшчэ адно дзіўна – сёння быў другі экземпляр машынапісу, а я так i не мог успомніць, куды здаў першы...

Без суму ды шкадавання думаецца, што ў тым сне, другім, намёк на тое, як мала i не на ўсю сілу мною зроблена, i лепш ды больш ужо не зробіцца...

* * *

– Гэта ж у майго дзеда быў такі конь!

Карычнева-іржавая падкова – пад стрэшкай ганка, на старэча-шэрай сцяне – укругаля як талерка велічынёю. Во дзе канішча было, што такія падковы насіла, зімою ажно чатыры! Чую сямейны гонар у словах старой жанчыны, якая, стоячы за парогам, у сенях, толькі што адказаўшы на прывітанне, заўважыла маю зацікаўленасць былой падковай.

– На шчасце людзі даўней прыбівалі,– кажу таксама па-маладому.

Сівенькая, з мыліцаю пад пахай i з кульбай на дапамогу мыліцы ў другой руцэ, яна стаіць у цёмнай пройме сенечных дзвярэй i шчыра, весела дзякуе за тое, што я не забыўся наведаць яе хутарок на ўзгорку над ракою. Зусім ужо ёй дрэнна ходзіцца, але ж i логма ляжаць абрыдзела.

Пакуль яна выйшла з кухні, я заўважыў на падворку зялёныя бульбяныя градўсікі ў зручных закутках, то за старою лаўкай каля старога плота, то побач з пустою сабачай будкай, то абапал крывой абамшэлай брамкі, што ўніз да ракі... Сказала пасля, усміхнуўшыся, што гэта ж яна сама настаралася столькі, бо з вялікай бульбай у агародзе ёй ужо не справіцца. Сын, які шоферам грузавіка ў суседнім раёне, святамі прыязджае.

I сёння ён ужо тут. Выйшаў з агарода на мае прывітанне, маму мне з кухні выклікаў, а сам зноў у агарод. Я толькі i паспеў, што ўголас падзівіцца з яго пасівеласці, а ён адказаць мне: «А што ж вы, Антонавіч, хочаце – праз паўтара года шэсцьдзесят!..»

Падумалася мне i такое: як бы ж яна жыла цяпер, каб не «саграшыла» маладою, каб не сынок-самасейка, нявестка ды ўнукі?..

На шчасце ў яе – не толькі спракаветная вялізная падкова на сцяне, але ж i свой бусел на сялібе. Навокал высокія дрэвы, а ён прыладзіўся на слупе электралініі. Што ж, зручна i ўзлятаць, i садзіцца. Шырокі, нізенька круглы букет святочна бялеецца ў гняздзе над зялёнай палянкай – гэта адно з дзюбатых бацькоў i моладзь.

– Нешта ж ix многа сёлета! – здзіўляюся. I чую небывалае – буслянят ажно пяцёра.

I мы гаворым пра тое народнае, што абое чулі змалку: год будзе з хлебам, буслы гэта ведаюць, лішніх, звыш двойкі, дзяцей з гнязда не выкідаюць.

* * *

Адна – у мамы на канікулах. З учарашняга вечара. Ранішні варыянт маладзенькай красы, паміж салодкім хатнім сном i злёгку дрыготкім купанием у роднай рэчаньцы. Куды яна ідзе ria роснай сцежцы босая.

А другая – у спрытных, моцных руках вясёлага хлопца, крута адкінуўшыся плечыкамі назад, падбіваючы каленкамі вышываны падол не лішне кароткай сукенкі, раскашуецца на свежапагабляванай сцэне ў самадзейнай польцы.

Яны мне ўцешна мільганулі ў памяці, унучкі i нейчыя, i нібы мае.

* * *

Малады «бізнесовец», або «новы рускі», які купіў у нашага суседа дамок з садам i лазенкай, відаць, каб па-моднаму «ўлажыць грошы», ніколі на тую дачу не з'яўляецца. Ды вось прыехаў на дарагой замежнай машыне, з залатавалосай дзеўкай ці маладзіцай побач, адны ў машыне, павітаўся ca мною праз апушчанае акно i прапанаваў: «Может, отхлебнете?» З тое замурзанае бутэлькі, мусіць, таксама замежнага віна, якое яны шчасліва «отхлебывали» на палявой ды лясной дарозе, далей ад міліцыі. Маёй адмове з падзякай ён не здзівіўся – от, не хочаш, дзед, i не трэба.

* * *

Благочестивый старэйшына расійскага сената, выступаючы ў беларускай тэлеперадачы «Падзея», гаварыў пра тое, як гэта будзе добра, калі мы аб'яднаемся, калі зноў будзе наверсе той самы любімец, i спакойна, роўненька изрек: «...мы ведь один народ, один язык...»

А перад гэтым у «Народнай волі» з'явілася выступленне беларускага i расійскага акадэміка Радзіма Гарэцкага, якое я чуў на III з'ездзе «Бацькаўшчыны», але ж выразку пакінуць захацелася іменна цяпер. Выпісваю:

«Гэта ўжо не світанне,

Гэта наша настала змярканне,

Гэта з мовай маёй,

Гэта з песняй маёй

Развітанне.

Ад крыўды плачу, ад болю крычу, чытаючы гэтыя Панчанкавы радкі».

Сын вучонага i пляменнік пісьменніка – братоў Гаўрылы i Максіма Гарэцкіх, вялікіх сыноў Беларусі, i сам яе годны сын.

* * *

Усе нашы дабрадзеі старанна абыходзяць дадзеныя ўсенароднага перапісу, спасылаючыся на ранейшую рэферэндаўскую i штодзённую хлусню пра нашу любоў найперш, а то i толькі да мовы рускай.

* * *

Не «боскі памазаннік», як рускі цар, i не сам бог, як японскі мікада, а проста нібы нармальны чалавек, выпадкова апынуўшыся на самым вільчыку ўлады, лічыць, што ён мае поўнае права змагацца за яе i надалей, як быццам не для самога сябе, а для народа.

* * *

У нас па радыё i на тэлеэкране паведамленні з нядаўняга часу ідуць патроху, меншымі порцыямі, але значна часцей, каб слухач ды глядач лепш засвойвалі «ваймяца».

А з Масквы – такое надакучлівае ўражанне, што як не выбух які, не новае зладзейства, не забойства кілерскае або чачэнскае, дык пра жыццё многамільённага народа не было б чаго i сказаць.

* * *

«На Бога спадзявайся, але i сам...»

Адзін на ўрадавым чорнавокна-браніраваным лімузіне, другі ў спецпразрыстым акварыуме на колах, яны трыумфальна пабывалі абапал беларускай i ўкраінскай мяжы, i тая чорная i празрыстая браня – галоўнае, што гаворйць пра палітычны змест ix набожных місіяў...

* * *

Атрыманнем незалежнасці справа не закончыцца. Яшчэ так далека да незалежнасці сапраўднай, a ўжо ж i заўважаюцца прычыны для нацыянальнай варажнечы. Так ужо то патроху, то больш намякаецца i гаворыцца пра забраную ў нас Вільню, не хочучы слухаць пра такое ж ці падобнае права на той самы горад у літоўцаў ці ў палякаў, а тым больш не хочучы думаць, што лепш бы той Вільні стаць вольным горадам, своеасаблівым сімвалам дружбы паміж суседнімі народамі. Такіх балючых «вузлоў» бліжэй i далей, на ўсім свеце нямала, i пакуль людзі, народы не навучацца ix разумна развязваць – дабра не чакай.

* * *

Уладкоўваць сваіх дзяцей ці ўнукаў на лягчэйшае жыццё ў замежжы – гэта пасылаць ix на патрыятычнае ўздыханне па мілай Радзіме здалёк, пажадана з самой Амерыкі. Адны з «адраджэнцаў» заняліся гэтым адразу, адкрыта, a другія пазней стараюцца, спакваля ды спадцішка, самі застаючыся актыўнымі патрыётамі!

* * *

Адзін у сваім бойкім артыкуле пра халуйскія асаблівасці беларусаў сам сябе, трэба думаць, у халуі не залічвае.

Як i другі, што i гаворыць па замежным радыё, i піша таксама, што ў нас «няма сапраўднай інтэлігенцыі», сябе таксама ж абмінаючы.

Такое лірычнае міжрадкоўе...

* * *

Страх прыйшоў потым... Спачатку стары мужчына паволі, асцярожна дыбаў па сходках крутога спуску з вуліцы на вуліцу, а потым не стрываў – заступіўся, хоць словам, за дзяўчыну, якую каля парэнчы біў кавалер. Дабіраўся аберуч да горла, тоўк нагою па ножках, а яна маўчала, толькі плачучы з хрыпам... На другім баку сходкаў, трохі наўскасяк, на парэнчы сядзелі яшчэ два дзецюкі, відаць, з той самай кампаніі. Адна з трох жанчын, што спускаліся перад старым, спыніўшыся ніжэй, пачала сарамаціць грамілу, а тады стары далучыўся, зачапіўшы нават i тых «прысяжных засядацеляў», што прыглядаліся да зверскай расправы...

I толькі назаўтра, без пары прачнуўшыся, старому з жахам уявілася, як легка было б яго таўхануць i як ён паляцеў бы назад, уніз галавою...

* * *

Разнастайныя варыянты страшных i яшчэ страшнейшых сітуацыяў, успомненых, узніклых ва ўяўленні – з франтавога, падакупацыйнага ды партызанскага жыцця,– як часта апошнім часам яны тасуюцца, вар'іруюцца ў старэчай памяці, у жывым уяўленні, i як ад гэтага бывае балюча... Нялюдскія зверствы, якія рабіліся другімі пры табе i да якіх, па законах вайны, i цябе маглі б прымусіць, што было б яшчэ страшней...

* * *

Пагодлівы досвітак у польскім букавым лесе, высока над морам, з-за далягляду якога павінна з'явіцца сонца. Глядзім туды, першы i другі нумары станковага кулямёта. Жахліва-трывожны найпершы дзень, а то й найпершы момант другой сусветнай вайны...

На родным надвушанскім лузе – адбіванне «броду», пратоптванне сцежкі-граніцы ад палькі да палькі. Паставіў каля кожнай з тых палькаў тычку з накручанай, як зімовая калматая шапка, травой, і, гледзячы, прыгнуўшыся, на тыя «шапкі», адна цераз адну, ідзеш задам, кладучы сцяжыну, «брод» у роснай траве.

A ў сонца свой час на ўзыход, яно ўжо загараецца над рысай зямнога далягляду. Павітаем яго першым, уступным звонам мянташаных косаў.

Ад гістарычнага – у будзённае, ад чыстай радасці – нейкая скруха, нешта такое, пра што не расказаць, хоць яно час ад часу прыкра вяртаецца...

I так многа тых раніцаў, тых дзён, з якіх яно складаецца – жыццё. Можа быць i гульня такая на старасць – перабіраць у памяці дні, тым больш калі яны самі прыходзяць, вяртаюцца...

* * *

Мастак Рыгор Сітніца нечакана выступіў з нізкай вершаў. Спелая, культурная паэзія. Чытаючы, успамінаў адну яго карціну – сцяна вясковай хаты, глыбокая, шчырая прастата. Ужо даўнавата, на нейкай выстаўцы, я пастаяў каля той сцяны, а яна вось i сёння бачыцца...

* * *

Апавяданні Борхеса. Ужываюся ў ягонае бачанне свету, можна сказаць, з нечаканай цікавасцю. Нават i выпісаць захацелася (з апавядання «Фюнес памятливый»):

«Вот уж действительно, мы живем, откладывая на потом все, что только можно отложить; возможно, в глубине души мы уверены, что бессмертны и рано или поздно успеем все сделать и все познать».

* * *

Мова ў даволі папупярнага «сюжэтніка» такая, як быццам ён не нагамі ідзе па зямлі, а на сваіх нейкіх дыбах дробненька дыбае, ледзь дакранаючыся да грунту.

А ёсць i так: рыпіць, скрыгоча, як сухая драўляная вось, таксама ж старанная проза ў сваёй нецікава-бясконцай дарозе.

* * *

Пажылая цётка гаварыла мне, што закончыла толькі чатыры класы. I вучылася добра, i хацела вучыцца, але мачаха далей не пусціла, трэба было глядзець малых, новых брацікаў ды сястрычак. I слова адно пачуў ад яе, не вычытанае, а з сялянскай памяці. Хораша, i ніколі, здаецца, не чуў: – Няхай Бог абносіць! Абмінае нечым благім.

* * *

Маладая, адукаваная гараджанка дарэчы згадала ў гутарцы таксама вясковае:

– У нас казалі: «Каб зацяжарыць, трэба глядзець на пуню».

Ніколі гэтага вясёлага не сустракаў. Так i не ведаеш, адкуль прыйдзе неспадзяванка.

* * *

На рэдакцыйным калідоры выпадкова сустрэў Георгія Юрчанку, i добра было сказаць яму, што ў «Полымі» з цікавасцю прачытаў яго «Паэзію народнай моватворчасці», асабліва такое – журботнае:

«Асталася адна, не прыдумае, куды кінуцца, ёй хоць з жураўлямі ляці».

* * *

Можа, пара ўжо было б замяніць нечым іншым шматварыянтна-банальны камок у горле, які ўжо нават i раздражняе?..

Муляе мне таксама i «ад няма чаго рабіць», прымітыўная калька з рускага «от нечего делать».

* * *

«Мала мелі – прэндка з'елі». Чаму не хутка, а prędko? Няўжо гэта ў палякаў узята, i даўно, калі яны былі ў нас панамі, нямала мелі i сёрбаць не спяшаліся?

* * *

Распранаўся спаць, i ўспомнілася: «Во жыццё – як устаў, дык i за ныццё!» Варыянт мой, ад гнілога настрою. А трэба: «і за выццё». Не памятаю, ці вычытаў дзе, ці гэта па людзях хадзіла.

* * *

«I бядота такая, i дзецьмі абкідаўся!..» «Твар абкідаўся болькамі, струпамі». Блізка?

«Танцуй, Грышка, карчма блізка!» З маленства, матчына.

«Каму руку, каму нагу!» Так развітваўся ў кампаніі, рельмі спяшаўся.

«Тыцкала – тое з яды, што на скаварадзе, што можна тыцкащь. аладкай ці бульбінай.

«Свая свайня». Радня, сваяцтва.

* * *

Недзе яшчэ ў 50-х, у Маскве, туфлі мае пачысціў на вуліцы не стары, але з сівізною ў раскошнай барадзе, нечым незвычайны касмач без шапкі, у якога захацелася спытацца, хто ён па нацыянальнасці. Спытаўся, а ён спакойна, зусім па-сучаснаму адказаў: «Асірыец»... Адтуль, дзе Асірыя, Вавілон, Егіпет – яшчэ са свежымі пірамідамі?!

* * *

I цяпер, чытаючы Борхеса, i раней, над старонкамі Картасара, Зюскінда, адкрываючы іншыя імёны, замежныя i свае, думалася, якое мноства людзей на ўсім свеце пісала i піша, i гэта маючы на ўвазе толькі таленавітых. I не страшна яно, калі ў цябе ёсць душэўная, унутраная патрэба сказаць i сваё. Хоць i ў нашым моўным закутку, з абмежаванасцю выхаду ў людзі ў надежным, непасрэдным перакладзе.

* * *

«Но всё же, всё же, всё же...» Пра Твардоўскага ўспомнілася, калі падумаў пра большасць сяброў, якіх я чамусьці, на нешта ці й так сабе, без пэўнага сэнсу, перажыў i яшчэ ўсё жыву, далей перажываю іншых, новых... I не таму, што мне трэба ix замяніць, што я змагу зрабіць нешта i за кагосьці, у той час калі i за самога сябе ўсяго патрэбнага не зробіш.

* * *

Бывае ў маіх паводзінах трохі, а то i больш за трохі ранейшай, прысавецкай боязі ды асцярожнасці, у тым ліку i ў запісах. Лаўлю сябе на гэтым, дакараю, а потым бачу, што i яшчэ не выжыў гэтага з сябе, каб цапкам.

* * *

Ліпеньскае, ужо i здалёк:

Ha ўзгорку праз лабавое шкло машыны адкрыўся шырозны абсяг уробленых палёў, паўсвету хлебнай прасторы, шчодра асветленай i прыгрэтай познеранішнім сонцам.

Калі нудна дажджыла – трэба было верыць, што яшчэ ж i распагодзіцца.

* * *

«Прыйшоў Пятрок – апаў лісток». A ўжо быў i Спас, на сем дзён больш за месяц ад Пятра. I калі я прысеў пад ліпай за сталом, у пажаданым цяньку, першы жоўты лісток апаў на мае калені зусім нячутна, a другі, упаўшы на белы, ужо й даўно пафарбаваны стол перада мною, нават ціхенька шархануўся, пад'ехаў, нібы ад подыху ветрыку, па гладкай стальніцы. Два з іншых, даволі многіх лішніх лістоў, якія з густой i моцнай, сакавітай лістоты спакваля цярушацца долу ў прадчуванні верасня. Два ў набліжэнні такія цікавыя, як жывыя ў сваёй просценькай красе.

* * *

На шыферны дах нашага белацаглянага дома паміж лесам i ракою, на востры хрыбет старога, ужо i прымшэлага даху з неба апусціўся бусел. Упершыню за васемнаццаць гадоў нашага тут летавання. Апусціўся i пастаяў, чамусьці не заклекатаўшы.

Сам я гэтага, на жаль, не пабачыў, a, выйшаўшы на двор, пачуў ад дачкі, якая, спыніўшыся з вядром вады, толькі што адвяла весела здзіўлены позірк ад бела-чорна-чырвонага госця, які пастаяў, паазіраўся i лапануў цяжкім крыллем у новы перадвырайны палёт.

Не пачуўшы наўздагон майго не сказанага «дзякую» – за пашану да нашага месца на любай зямлі.

* * *

Прачнуўся з пачаткам верша «И скучно, и грустно...», паступова аднавіўшы яго ў памяці, нават i паўтарыў увесь уголас, яшчэ ў пасцелі.

Лермантавым я зачытваўся, можна сказаць, змалку, аднак не памятаю якога-небудзь ранняга ўражання, зробленага іменна гэтым вершам. Яго для мяне нібы i не было да старога талстоўскага томіка філасофскіх «статей», з якіх асабліва выразна запомнілася адна, з нроста-выразнай назвай «О жизни». Нават нязграбная друкарская памылка помніцца ў радку «Любить... но кого же?..» замест «кого же» – «како же»...

Сосны на маласельскіх могілках, пад якімі я апынуўся, коней пакінуўшы з плугам у баразне. Страх смерці, хуткаплыннасць i недарэчнасць жыцця мне, дзецюку на семнаццатым годзе, адчуліся... так i хочацца сказаць: глыбока. «Такая пустая и глупая шутка...» Рэдка калі пасля думалася таксама балюча ды безвыходна.

Сёння ж падумаў i так: тут, далека ад сваей бібліятэкі, не магу праверыць, у якім узросце Ён пісаў гэта. Калі ж i пад самы канец жыцця, дык усё ж маладым чалавекам, i колькі б у яго ні было глыбінных прычынаў для такога трагічнага расчаравання ў разумным сэнсе чалавечага лёсу, у яго не было i такой расцягнутасці існавання, як у мяне, такога нагрувашчання памылак, такое стомы ад перажытага, такое натуральнай блізкасці да заканчэння...

* * *

Два тоўстыя тамы Зігфрыда Ленца, збор апавяданняў з цяжкаватай па-даўняму назвай «Эйнштейн пересекает Эльбу близ Гамбурга» i раман «Краеведческий музей». Не помніцца, што я мог чытаць у гэтага заходняга немца, ва ўсякім разе не «Урок немецкого», ды вось яно – адкрыццё, па словах Нэру, яшчэ аднаго «вартага прачытання» – гэта бясспрэчна. Пачаў з апавяданняў. A ўчора папоўдні, застаўшыся тут, на дачы, адзін, прысеў на ганку насупраць ласкавага сонца над блізкім лесам i перайшоў на другую «цагліну», раман.

Бывала, дый неаднойчы, такое цягучае, прыкрае адчуванне, што я чытаю зашмат, як ваду ў пясок льючы, амаль услед забываючы прачытанае. А цяпер, i ўчора, i сёння зноў, радасць сур'ёзнага чытання, законная доля работы жыцця, славутае «общение с душами прежде живших людей», хоць у гэтым выпадку не «прежде живший», а нават даволі значна маладзейшы за мяне сучаснік.

I ў адзіноце няма адчування яе – адзіноты.

* * *

Учора, гледзячы-слухаючы па тэлевізары «элегантна»-трыумфальную прэс-канферэнцыю, успомніў адно выказванне Рыгора Бярозкіна. Звычайна мы з ім гаварылі па-беларуску, а тут ён сказаў па-руску, можа, i паўтараючы кагосьці, не памятаю ўжо з далёка-брэжнеўскага часу: «Как высока у нас культура лжи!..»

Успомніўся i адказ Мікалая Рэрыха на пытанне ў нейкай анкеце: «Чем вы занимаетесь в праздничные дни?» – «Как чем? Работаю».

Тое, што прадбачылася i здарылася – далека не свята, аднак іншага не застаецца – толькі працаваць.

Прачнуўшыся ў тры гадзіны, больш не заснуў да раніцы. Згадалася i яшчэ адно выказванне, ужо найбольшата аўтарытэта – Льва Талстога, якое не магу прывесці даслоўна, a толькі як помніцца, па сэнсе. Калі вам трэба прыняць важнае рашэнне, прымайце тое, на выкананне якога патрэбна больш смеласці.

* * *

Няшчасце яднае людзей, абуджаючы ў душах тыя пачуцці i думкі, якія даюць надзею на святлейшую будучыню чалавецтва. Так цяпер, пасля адзінаццатага верасня, з Амерыкай, усе апошнія дні.

Праўда, ёй намякаюць пра Хірасіму, пра Бялград i яшчэ пра што, i ёй, яе кіраўніцтву варта было б задумацца над тым, што пекла вайны яна ў сябе дома не перажывала, а лесам другіх народаў хоча i практыкуецца распараджацца па праву сілы i заможнасці. Вось i цяпер, калі ёй шматлюдна, шчыра спачуваюць, яна зноў пагражае, спадзяецца на сваё золата i жалеза, не ўлічваючы найдаражэйшага – крыві нявіннага маленства, святога мацярынства, мірнай мужчынскай сталасці, безабароннай старэчы – новых тысяч, мільёнаў ахвяр... Ужо не іхніх, зноў «варожых»!..

Страшна, няўтульна на нашым свеце!.. I не па Гогалю – «господа», а па-народнаму, па-чалавечы: людзі добрыя, дарагія сябры!..

* * *

Столькі пішацца расійцамі пра Сталыпіна, столькі ўздыхаецца па ім, i нідзе ні слоўца пра тое, што гэта ж i ён быў прычынай з'яўлення эпахальнага «Не могу молчать».

* * *

Востра адчулася, што маё, у той ці ў іншай меры аўтабіяграфічнае, перш за ўсё «Птушкі i гнёзды», трэба было напісаць з усёй безагляднай, бязлітаснай шчырасцю, чаго я не зрабіў на ўсю моц, а з той асцярожнасцю, аглядкай, з тым страхам, які абумоўліваў i мой сацрэалізм...

Літаратарам-прафесіяналам я стаў дзякуючы ўваходу ў савецкую рэчаіснасць, то па наіўнай шчырасці, то з патрыятычнага абавязку вучачыся стаць, быць савецкім пісьменнікам, бо іншым быць i не мог. Калі б вайна, аб'яднанне Беларусі адбыліся гадоў на дзесяць пазней, я, жывучы ў Заходняй, застаючыся селянінам, можа, i змог бы стаць, як літаратарсаматужнік, у пэўнай меры значным ці прыкметным сваёй шчырасцю, праўдай жыцця, аднак – гэта ж толькі калі б...

* * *

Старому чалавеку трэба трымацца прыстойна ды лішне не вякаць. I ў літаратуры.

* * *

Забалела, што нехта так i пайшоў з жыцця, беспадстаўна чорна думаючы, танна ды пошла пляткарачы, з даносным намёкам пішучы пра мяне ананімна...

* * *

У «Литгазете» прачытаў нядаўна вершы Якава Хелемскага, у адным месцы цёпла засмяяўшыся ад канцоўкі верша, які пачынаецца такім знаёмым i мне настроем:

Надоела безнадёга,

Поспеши расстаться с ней,

Жить осталось так немного,

Не губи закатных дней.

Можна было б працытаваць i дванаццаць наступных радкоў, але бяру канцоўку:

Побеседуй с музой пылко,

Белый лист в машинку вдень

И, воскликнув: – Жив курилка! —

Оправдай дарёный день.

Крыху залёгка, можа, i з пэўнай бравадай, але ж i весела, услед за народнай мудрасцю.

I трэба ж!– тое чытанне аказалася нейкім уступам, нейкім прадбачаннем у мяне – ад Яшы прыйшла бандэроль, зборнік вершаў «Високосный год» з сяброўскім, верыцца, шчырым аўтографам. Учора, пасля дажджлівай хмарнасці захад рэзкавата распагодзіўся, i я закончыў дзень чытаннем таленавітай паэзіі даўняга i актыўнага сябра беларускага слова.

У Салжаніцына («Бодался теленок с дубом») спадабалася:

«Что-то скажется прямо о Боге, заплеванном семечками атеистов».

I яшчэ, пра аўтабіяграфічнасць:

«За всей жизнью пером не поспеешь».

A ў Лужаніна пра адзіноту (i назва верша такая):

Напішаш ліст, вазон пальеш,

Глядзіш, i дзень правёў,—

Кароткі дзень старэчых спраў.

* * *

Драбніца, што даволі часта паўтараецца:

Яшчэ старонка ў кнізе не дачытана, a ўжо адчуваецца, што на наступнай будзе канец раздзела. I амаль ніколі не памыляешся.

Тут i аўтар кнігі вінаваты: сам хоцькі-няхоцькі выдае, як закругляецца.

* * *

Пасмяемся са старасці – сваёй.

З дачным суседам, хоць i на шэсць гадоў маладзейшым, за паўтара кіламетры штодзённай няспешнай хады з пасёлка з малаком, так i не ўспомнілі, як называецца той звер, што не аса, не чмель, але кусучы i наймацней, i, на дадатак, небяспечна. Суседаву жонку пазалетась ён цяў у аголенае перадплечча, i яна паняньчылася з пякучай пухлінай даволі доўга. А на маім гарышчы гэтая поскудзь гудлівая змайстравала сабе пад вільчыкам даху адмысловае гняздо, белае ды пукатае, як добрае вымя ў каровы, i майму маладому гаспадару трэба было дадумацца прывезці з Мінска пыласос, паставіць у ім задні ход, зарадзіць разведзенай атрутай, якую яму нараілі, шумануць у тое «вымя», i яны пасыпаліся долу, на дашчаны насціл – цэлая горба вартых жалю мерцвякоў... Словам – даўнія нашы знаёмыя, а як яны называюцца, мы з суседам нарэшце ды раптам, нібы між іншым, але ўжо дома, кожны па сабе, успомнілі, што гэта ж проста шэршні!

Сустрэўшыся назаўтра ўранні, пасмяяліся самі з сябе – во дажыліся! I што ж, вяртаючыся з малаком, зноў застопарыліся, на іншым пытанні. Ёсць у нас, беларусаў, тры падобныя назвы мясцінаў на бліжэйшай Міншчыне: Смалявічы, Смілавічы... Ну, а як жа трэцяя? I бывалі ж там у свой час, адтуль пачатак нашых яблыняў, чарэшань, сліў, алычы, кустоў агрэсту, парэчак, купленых ушчэпамі ды чаранкамі ў багатых інстытуцкіх гадавальніках. А як яна, тая мясціна, называецца – зноў жа ўспомнілі дома, кожны сабе – Самахвалавічы!..

Колькі адкрыццяў, амаль кожны дзень!..

У самым нягеглым настроі, калі i не пішацца, i чытаць выпадковае надакучыла, i надвор'е гнілое, нават бяссонніца прыплялася, уранні, адзяваючыся, падумаў, што новыя тапкі, нядаўна купленыя мне нявесткай, трэба будзе забраць у Мінск, каб, як хто прыйдзе, было што прапанаваць разутаму. Ледзь не ўголас сказаў гэта сам сабе і... засмяяўся. Ну вось, няма чаго скардзіцца —i вялікія думкі таксама ж прыходзяць!

Добра, што можна яшчэ пасмяяцца.

* * *

У нашым Загоры ў маім маленстве лапці насілі сырамятныя, нават у каго i аборы былі не вераўчаныя, а з мякчэйшай скуркі. Толькі ў дзеда Коціка яшчэ ўсё палас&чн>зд, з лыка. У прадвясняным разводцзі раўчуком каля платоў з вышэйшага канца вёскі ў наш ніжэйшы канец калі-нікалі даплываў, натоўкшыся ў берагі, такі нямодны паласяннік, i нам, падшыванцам, пацешна было пароць якімі-небудзь патарчакамі той «карабель» без абораў, знятых старым Коцікам для наступнага, каб яшчэ раз не віць.

Таксама ж успамін. Прыйшоў ён, пакуль я сядзеў пры не зусім астылай за ноч белакахлянай грубцы, ціха чакаючы прыезду ўнучкі з мужам. На машыне, вядома, што сёння не толькі ў горадзе, але i ў вёсцы не навіна.

Прагрэс!..

A днямі старая паштарка гаварыла мне, што ў школу з ix недалёкага Беражна ў Мір, за пятнаццаць кіламетраў, спецыяльны аўтобус бярэ ўжо толькі двое дзяцей – з дзж)х з нечым соцень хат...

* * *

Цёўканне аерам, тс на губным гармоніку,– дзіцячае, найбольш хлаі чуковае свята ў суботу перад Сёмухай, калі з лесу прывозіліся для ўпрыгожання двара бярозкі, а з-над рэчкі аер, нарэзаўшы якога пасыпалі свежавымытую падлогу ў хаце.

У нашага бацькі ад любасці да дзяцей i ў самога былі дзіцячыя рысы ў характары. Так ён, ужо i хвараваты, i вечна ў рабоце, у сваё апошняе лета ездзіў на нашым сівым злосным сібірачку на Вушу, за два кіламетры, i ў лес за ракою, яшчэ больш за тры, каб прывезці радасць малым.

У татарскім квартальніку «Байрам» прачытаў пра ўласцівасці аеру, i вось павяло на запіс.

Там яшчэ цытуецца з кітайскага медыцынскага трактата: «У яго каранішчы смак пякучы, уздзеянне цёплае, саграваючае, моцна ўплывае на страўнік, мужчынам дае сілы на ноч i спакой днём».

А дзецям,– дадамо,– такое бела-ружова-зялёнае цёўканне.

* * *

Дзятлу, праходзячы панурым, халодным ранкам каля яго сасны:

–Дзяўбі, дзяўбі! Гэта табе не шпакам памагаць на верхнім голлі нашых салодкіх чарэшань!

* * *

Паўвекавы дубовы гай залішне густымі стваламі i непрадзьмута сплеценымі кронамі з пажоўклай лістотай даходзіць да самага абрывістага берага ракі. Стаю пад лёгкім пошумам вяршыняў i гляджу на Нёман. На тым, ніжэйшым баку разлогі – выпасвены луг засланы сонечным надвячэрнім спакоем. Дзве стромкія алешыны, збоку асветленыя сонцам, стаяць на голым, роўным беразе вялізнай рагаткай з укапаным канцом-дзяржаннем, а можа, лепш лацінскай літарай V, мітынговым знакам вікторыі-перамогі, i хораша, нібы й незалежна ад сонца, выразна адлюстроўваюцца ў роўненькай, хуткай плыні. Уздоўж майго, крутога берага рэдкім накрапам плыве апалае лісце, а далей, за стрыжнем, чыстая вада свабодна раскашуецца сонечным бляскам, ажно нібыта моршчыцца ад асалоды, гулліва пераплываючы цераз тое нерухомае адлюстраванне. Так ідзе час. А можа, i вечнасць...

* * *

Зімою, калі мы, загорцы, мужчыны i дзецюкі, санным абозам вярталіся з пушчы, седзячы на дрывах, у Вялікай, а лепш было б – у Доўгай Вобрыне, дзяўчаты-папрадухі, у нас казалася скудзельніцы, што пазбіраліся ў хатах гурточкамі, каб весялей было працаваць, пастуквалі нам, хлопцам, праз шыбы – па дзве, па тры ў акне – то чўчкамі, то жучкамі, таўсцейшымі канцамі верацёнаў. Адна аж пагразіла мне кулачком – чаму не гляджу. Смеючыся. Адтуль гэта, з далё-далёкай маладосці.

* * *

«У новым рамане Віктара Казько палескае: «Хто сказаў, што лапці ваду прапускаюць?»

Гэта ў мяне запісана ў канцы васьмідзесятых. А яшчэ ў ранейшым блакноце – наша, з Міршчыны, таксама ж вясёлае: «Не можа быць, каб лапці ваду прапускалі!..»

Пераклічка.

* * *

«У засеку не вымакае, а высыхае». У Беражне так намякаецца на гаспадароў, якія п'янствам самі сябе абкрадаюць.

* * *

«Вецер вышугаў хату».

«У кожнай хаце – свая печ».

«I стаяць твая хата будзе – век веку падасць».

* * *

Праз чырвоныя, жоўтыя i блакітныя, рознафарматныя шыбіны ды шыбінкі касцельнага вітража відно, як у сонцы варушацца лапы сасны, неад'емна дасканалячы красу.

* * *

Едучы ў родныя мясціны, з акна электрычкі гляджу, як да густота, высокага ельніку прысуседзіўся нейчы белы, у квецені, ціхі садок.

* * *

Неман пятляе, i ў яго разложыстых лукавінах, памясцоваму нартах, дзе зрэдку высяцца спрадвечныя дубы, хораша бачыцца светла-зялёиая, свежая стрыжка сенажаці.

* * *

Вясковы пажарнік: «Агонь мы ўкамячылі адной цыстэрнай вады».

«Крывое кола на сябе гразь кідае».

«Стаіць, павесіўшы рукі, i маўчыць». «Хмара толькі засценьвала на дождж, ды нешта ж не пайшоў».

«Гэта анёл, але з-пад млына!» Як чорт.

* * *

Пад нагамі шэлест кляновага лісця, густота, мяккага насцілу золата. I ўсё яно то ножкамі, то рожкамі скрозь нізенька тырчыць – такая лёгкая шурпатасць.

* * *

Дзядзька Паўлнж, зайшоўшы ў хату, калі суседзі абедаюць:

– Дзень добры, хлеб цёплы, капуста гарачая, натура сабачая!

I за такое на яго, старога байдуна, не абражаліся – прывычка i гаварыць, i слухаць.

* * *

Рыхтуючы перавыданне, вышалушваюся з рыторыкі.

* * *

Сонца раптам ды нечакана выглянула з-паміж хмараў i на суседавай яблыні ў яркім святле занрышчыліся яблыкі, якіх бачыцца больш, чым лістоў.

* * *

Бальнічная санітарка:

– Пяцёра дзетак у мяне. Старэйшая ўжо ў дзевятым класе. Памочнікі. Як мурашкі, з лесу нясуць – то ягады, то грыбы...

* * *

Прыбалтыйскія чайкі. Бела-шэрыя, трошкі чорнага, кроплямі. Спецыяльна тоненькія чырвоныя ножкі, як цацачныя. А ступаюць па мокрым пляжным пяску па-спацырнаму важна.

* * *

У блакноце з канца шасцідзесятых гадоў:

«Засталіся ў калгасе адны дзяды, як недагараныя карчы».

А цяпер ужо, здаецца, толькі адны бабулі – лічаныя...

* * *

«Старое – як малое». Пра здзяцінеласць. Аднак не крыўдна, няхай сабе i з паблажлівасцю, але ж i з цяпельцам у падтэксце. Калі пра роднага ды ў разумнай сям'i.

* * *

Унучка на чацвёртым годзе:

– Гуляць мы, дзеду, пойдзем з табою, калі сонейка нагрэе ветрык.

* * *

Маці – вобраз святы. Але ж з яе бывае таксама мачаха, якая ненавідзіць не сваё дзіця. Тут ужо не да святасці.

* * *

У штотыднёвай радыёперадачы «Спадчына», амаль заўсёды прыемна змястоўнай, фалькларыстка Таццяна Валодзіна зацікавіла апавяданнем пра даўняе павер'е, што бытуе на Палессі. Калі памрэ гаспадар, душа яго знаходзіцца ў смецці сорак дзён нямеценай хаты, а таксама i ў веніку, якім столькі ж часу не карыстаюцца.

I для ўсмешкі яно, i для роздуму.

* * *

Нібыта па народнай мудрасці: «Трэба жыць як набяжыць», зранку ўзяўся за вершы Пісьмянкова ў яго прыгожа выдадзенай кнізе «Я не памру, пакуль люблю», якую ён падараваў мне днямі. I па-сапраўднаму зачытаўся. Шчаслівае спалучэнне пачуцця i думкі, сардэчная шчырасць, чыстая апрацоўка. Па звычаю, чытаючы вершы, асцярожным алоўкам стаўлю «плюсы» там, дзе трэба, а тут гэтых «плюсаў» столькі найшло, што захацелася пазваніць Алесю.

* * *

У «Куфэрку Віленшчыны» – пра «кушлянскага рупліўца» Міхала Ляпеху, ахоўніка Багушэвічавай сядзібы. З гэтым «нізавым патрыётам» я калісьці выпадкова сустрэўся ў вестыбюлі Дома літаратара, нехта нас пазнаёміў, i сухарлявы, высокі дзядок на дзевятым дзесятку весела нагаварыў мне пра Пятра Барана, майго таварыша па войску i палоне,– як той, таксама дасціпны смаргонскі каваль, прыязна мяне ўспамінае...

Прыемна гэта, такія дакрананні душамі з цікавымі людзьмі.

* * *

У дыярыушы Пачобута-Адланіцкага, аднаго з «нашых» магнатаў у эпоху Вялікага княства Літоўскага, пра Бога гаворыцца i паўтараецца, што ён «Пан над Панамі» – i ў другім выпадку з вялікай літары, зусім феадальна.